ՄԵՐ հիշողությունը / Վասիլի ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
Կարո՞ղ է արդյոք դերասանը բեմից ներկայացնել ի՛մ մանկությունը և ես հանդիսասրահում նստած տեսնեմ այն, ինչ արդեն մի անգամ տեսել եմ՝ սրանից երեսուն տարի առաջ: Հատկապես այն դեպքում, երբ Համազգային թատրոնի «Հաղթանակի գենեզիս» բեմադրության պատմություններից մեկը Երևանում է, մեկը՝ Շամշադինում, երրորդը՝ Արցախում: Պարզվեց, որ կարող է: Գուցե հենց սա են կոչում ազգի հիշողություն, այն, ինչ մնում է բոլորիս մտքում, ընդհանուր է և անգամ քսանամյա երիտասարդը, որ չէր կարող տեսնել ու ճանաչել հինգ մասի բաժանած «Սնիքերսի» կամ պատահմամբ հայթհայթած վառելափայտի նշանակությունը 1992 թվականին, զգում է երևույթների կարևորությունը, կրում է դա նաև որպես իր անցյալ: Պատմության գրքերում շատ բան է գրվել և դեռ կգրվի 1988-ից 1992 թվականներն ընկած պետական, քաղաքական և հասարակական փոփոխությունների մասին, սա Հայաստանի Հանրապետության ծնունդն էր: Իսկ անձնական և հոգեկան փոփոխությունների մասին պատմելն արվեստագետի գործն է:
Նարինե Գրիգորյանը, Արման Նավասարդյանը, Վարշամ Գևորգյանը պատմում են իրենց մանկության մի շրջանի մասին, երբեմն խաղում են այն տարիների խաղերը, բայց ամբողջ ընթացքում խոսում են, խոսում են մեզ հետ, իրար հետ, խոսում են այնպես, ինչպես շատերս ենք խոսում, երբ երեկոյան հավաքվում ենք սեղանի շուրջ և հանկարծ հիշում այդ տարիները: Ամեն պատմություն իրական է, պատահական չէ, որ ենթավերնագրում նշված է՝ «վավերագրական ներկայացում դերակատարների հուշերի հիման վրա»: Այո, դերակատերն իսկապես պատմում են այն, ինչ տեղի է ունեցել իրենց հետ, ինչ տեսել են, զգացել են: Այստեղ չի կարող լինել մի բառ կամ նախադասություն, որ իրենք դերասանական սովորության համաձայն կշփոթեն, չէ՞ որ դա իրենց խոսքն է (թեպետ հուշերն էլ մշակվել են, դրանք գեղարվեստական տեքստի է վերածել Սառա Նալբանդյանը):
Մարդու գլխում հուշերը չեն դասավորվում մի շարքով, չեն կանգնում մի գծի վրա: Այս ներկայացումն էլ հիշեցնում է մի խճանկար, որը, մի ընդհանուր պարկից հանելով տարբեր չափերի և գույների կտորներ, հավաքում են արտիստները:Միայն թե անպայման պիտի հասնես ներկայացման ավարտին, որ հասկանաս՝ սա երեք կենսագրություններով հյուսած մեկ ամբողջական պատկեր է: Ներկայացման սկզբին մի պահ անգամ թվում է, որ հնչեցրած բառերը, զգացմունքները կապ չունեն իրար հետ, թվում է, թե ամեն ինչ այնքան խիտ է, որ անհնար է այդ խառը և աղմկոտ տեսարանում որևէ միտք գտնել: Այդ տպավորությունը տևում է մեկ-երկու րոպե, հիշողությունից դուրս թռած բառերն ու ֆրազները, պիոներական կանչն ու սեղանի դմփդմփոցը փոխվում են այն թվերին այդքան կրկնված «Ղարաբաղը մերն է, բայց թուրքերի ձեռն է …»:
Ներկայացումը կոչվում է «Հաղթանակի գենեզիս», սակայն այն միայն արցախյան գոյամարտի մասին չէ, այստեղ կա ամեն ինչ. և՛ միտինգներն ու հացի հերթերը, և՛ մութ ու ցուրտ երեկոները, և՛ Լենինի կերպարից հետո առաջին անգամ Աստծուն աղոթելը, և՛ գերմանական տիկնիկը, որ միայն հատուկ առիթներով էին տալիս երեխաների ձեռքը. չէ՞ որ ՛՛տակից են առել՛՛, ափսոս է: Իհարկե, պատերզմն առանցքային է, դա էր նյութ տալիս մեր մանկական խաղերին ու վախերին: Խաղում էինք փամփուշտներով ու նռնակներով, որ Բալահովիտի զինապահեստների պայթյուններից հետո առատորեն թափված էին Երևանի որոշ թաղամասերում: Հնարամտություն ու ճարպկություն էինք գործի դնում, որ կարողանանք խանութից հացով վերադառնալ: Մի քիչ հասունանում էինք, երբ մենք՝ դպրոցական երեխաներս, առաջին անգամ կյանքում պիտի ցավակցեինք համադասարանցուն, ում եղբայրն էր զոհվել, երբ հիվանդանոցում այցելում էինք մարտում վիրավորված բարեկամի:
Սա այն անցյալն է, որի կրողները ողջ են և պատրաստ են զգացմունքային արձագանքել բեմում հիշատակված յուրաքանչյուր ողբերգական դրվագի: Այդտեղ է գլխավոր վտանգը՝ հանկարծ չդառնալ ողբերգությունը շահագործող, գեղարվեստական հույզի փոխարեն խաղարկել հանդիսատեսի անձնական զգացմունքները, արցունքներ քամել ու համարել ինքզինքը հաղթանակած: Դրանից ապահովագրվելու համար շատ բեմադրիչներ նախընտրում են գործ ունենալ միայն հեռավոր անցյալի հետ: Սակայն մեր նորագույն պատմությունը նույնպես պետք է իմաստավորվի, նաև գեղարվեստական շերտում: Այս բեմադրության ստեղծագործական խումբն, իմ խորին համոզմամբ, գտել է այն սկզբունքը, որով կարելի է դիպչել նման նուրբ նյութի: Բեմական իրականության մեջ անցյալը ներկայացվում է այնպես, ինչպես մենք այն ապրել ենք. լացելով և ծիծաղելով: Ամենածանր պահերին մենք գտնում էինք մի բան, որով պիտի ուրախանանք: Դա կարող էր լինել հայկական КВН-ի թիմի հաղթանակը Մոսկվայում, կարող էին լինել Լենինի հիսուն հատորները, որ հոյակապ վառվում էին ու ջերմացնում վառարանի շուրջ հավաքված հարևաններին: Շատ կարևոր է, թե ինչպես է այդ համադրությունը խաղարկվում. երբ Արման Նավասարդյանը պատմում է այն մասին, թե ինչպես էին թաղի երեխաներով «ասկոլկա» խաղում և հաղթում էր այն թաղամասը, որտեղ ավելի շատ բեկորներ էին հավաքել, նա իր եզրակացությունը՝ «հիմար խաղ էր, ում շատ էին խփել, նրանք էլ հաղթում էին» չի արտաբերում իմաստունի կեցվածքով ու դառնությամբ, ժպտալով է ասում, չէ՞ որ երեխա ժամանակ հաղթելուց ուրախանում էին, զգայական հիշողությունը դա է հուշում:
Նախաբեմում դրված սեղանը (բեմանկարիչ՝Վիկտորիա Ռիետո-Հովհաննիսյան) շատ դերեր է խաղում. վառարան ու ռմբապաստարան, ամբիոն ու դհոլ: Դերասակատարները (վստահ չեմ, որ դերակատար բառը տեղին է վավերագրական թատրոնում և մասնավորապես՝ այստեղ) նստում են շուրջը, մտնում են տակը, բարձրանում են վրան, շրջում են և ուղղում: Նրանք գրեթե ամբողջ ընթացքում այս սեղանից չեն հեռանում, իրենց կյանքի դրվագներն են բերում ներկա և կապում իրար, կարծես սա ոչ թե երեքի, այլ մի հոգու կյանք է: Կարծես այդ մի հոգին ես եմ: Իսկ ֆինալում իջնում են բեմի խորքում կախված բեկորները, հիշողության բեկորները, իջնում են դերակատարների վրա այնպես, ինչպես մեր ապրած պահերը մեկ ժամով իջան մեզ վրա, տարան մեզ երեսուն տարի հետ, հաշտեցրին մեզ մեր հետ:
Վասիլի ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
արվեստագիտության թեկնածու, դոցենտ
