Արմենուհի ՍԻՍՅԱՆ / ԱԳՌԱՎՆ ԱՍԱՑ
Թռչուն-մարդ, մարդ-թռչուն` ամեն բան օրինաչափ է բնության մեջ ու հավասարաչափ բաշխված: Ոչ ոք չի կարող ասել` ում հնարավորությունն է առավել օգտակար` սեփական թևերով բարձր թռիչքներ անե՞լը, թե՞ հողին կպած ապրելը` առանց վերապրելու և զգալու, թե ինչ կա հողից վերև կամ ներքև… Թռչունները ևս իրենց տեսակի ու նշանակության մեջ տարբեր են, և մարդը ներառում է նրանցից բոլորին իր մեջ կամ գուցե հակառա՞կը…
Այնուամենայնիվ, ագռավն ասաց…
Մոնոդրամա չորս տեսարանով (պատկերով)
«Մարդ արարածը չի կարող
այդքան շատ իրականություն կրելե
Թ. Էլիոթ
ՏԵՍԱՐԱՆ I
ՀԵՂԻՆԱԿ — Բոլոր երգող թռչունները ձգտում են դեպի տաք տարածքներ: Ագռավները՝ ոչ: Նրանք իրենց վերադարձով գարուն չեն ավետում, քանի որ չեն էլ հեռանում: Ագռավները միշտ մեզ հետ են, միշտ կան: Նրանք կարիք չունեն ջերմության ու երգի, իսկ լույսի պակասն ու ցուրտը նրանց ամենևին չի խանգարում (գուցե և սնում է): Ագռավները օգտվում են և՛ լույս ու ջերմությունից, և՛ հարազատ են ցուրտ ու մթին. խելացի են: Դրա համար էլ երկար են ապրում: Չեն նեղվում մութուցրտից, որովհետև նրանց թևերում ջերմության կարոտ չկա, որ ճախրեն դեպի արևներ: Նրանք հստակ կողմնորոշվում են բնության տարբեր իրավիճակներում: Բարձրության տարերքը միևնույն է նրանց ոգուն. վերևում կգտնվեն, թե ներքևում՝ առանձնապես էական չէ, չհաշված, որ վերևում գտնվելը լի է վտանգներով. ուժեղ թռչունները վերևներում են լինում: Թե ի՜նչ են մտածում, երբ շարունակ ճանապարհներ են փնտրում… Զգուշավորության համար խելք է պետք ունենալ, ագռավի պես: Ասենք՝ ագռավները կռռած ունեն թռչնային բարձր ճախրանքի վրա: Ա՛յլ բան է ցածը: Ցածն ավելի է գրավում նրանց: Բացի դրանից, նրանք մեծ հաջողությամբ կռռում են ներքևում՝ մարդկանց վրա, հատկապես այն մարդկանց, ովքեր սիրում են մտովի թռչել: Թերևս հենց այդպես, ուղղակիորեն ասում են մարդուն: Ես չգիտեմ թռչներեն, ոչ մի տեղ այն չեն սովորեցնում: Իմացածս օտար լեզուները սիրով կփոխարինեի մեկ թռչներենի տիրապետելու համար, բայց վերջերս լսում էի նրան ու զարմանում, որ հասկանում եմ: Կողքիս ծառերը վկա, հասկանում էի. հավանաբար ընկալելու մեծ ցանկությունս էր ընդառաջ գնում նրա խոսքին կամ գուցե նրա ցանկությունը, որ հասկանամ ու փոխանցեմ մարդակիցներիս, ո՞վ գիտե… Իսկ ագռավն ասում էր.
ԱԳՌԱՎ — Վերևները քեզ համար չեն, քե՞զ ինչ՝ ինչ կա այնտեղ: Քո տեղն այստեղ է, լսո՞ւմ ես, հողին կպած: Այդքան հետաքրքրասեր ես՝ փորձեիր իմանալ՝ ինչ կա այնտեղ՝ հողից ներքև, թե կարող ես… (Հեգնանքով չարախնդում է:) Դա բոլորին տրված չէ: Թե չէ՝ վերև՜. դու թռչուն չե՛ս, որ կարողանաս գտնվել թե՛ վերևում, թե՛ ներքևում: Մի՛ փորձիր լինել ավելին, քան կաս: Իմացի՛ր չափդ, մա՛րդ: Թռչելը ձեզ ա՛ր-գե՛լ-վա՛ծ է՛: Մի՛ մոռացեք սա, թե չեք ուզում ջարդուխուրդ լինել:
Քիչ է պետք երազել. երազելն է ձեր տունը քանդում: Քանի՜-քանիսներին եմ տեսել այդպես ջարդուխուրդ, իրենց երազի տան փլատակների տակ… Թե՞ կարծում եք՝ ես չեմ կարող բարձր թռչել: Բայց ես հաշվարկ անել գիտեմ, գիտեմ՝ ինչն է փետուրներիս ձեռք տալիս, ինչը՝ ոչ: Հետո, իմ ներքևը ձեզ համար, միևնույն է, էլի բարձր է. հապա փորձեք թռչել ձեր բարձր տանիքների վրայով կամ թեկուզ՝ ծառերի: Թե ի՜նչ կա էդ կապույտների մեջ, հազար փորձանք՝ սիրել-միրել, կորել-մոլորվել… Էլ չեմ ասում՝ բա որ սևերիս վրա հանկարծ ազդի՞ կապույտը: Էդպես եղավ, որ խայտառակվեցինք. մեզնից մի քանիսը սփրթնեցին, սևաթափ եղան: Սպիտակ ագռա՜վ… Վա՜յ, կռռ-վա՜յ, փետուրներիցս հեռու, չե՛մ հիշի, չէ՜, թեման փակվեց: (Փետուրները թափահարում է:)
Ախր, ամեն ինչ կա ներքևում. օգտվի՛ր ու կռռա՛, ինչքան ուզում ես, անփետուր մարդկանց վրա: Հետևի՛ր, թե ինչպես են իրականանում չարագուշանքներդ ու հիացի՛ր խելքովդ: Վայե՜լք… Վայելի՛ր կռռոցդ. կա՜յֆ-կռռա՜յֆ…
Ես խելացիներից խելացին եմ թռչունների մեջ. չի եղել՝ կռռամ մի բանի վրա ու չկատարվի կռռոցս: Ինձ ագռավ կասեն, թե չէ՝ ծիծեռնա՜կ, սոխա՜կ, ներեցեք արտահայտությանս համար՝ աղավնի՜: Չէ մի չէ՝ մեղեդի՜, սիմֆո՜նիա, հլը դրանց անունները… Ծիծաղս մի՛ բերեք: Դրանք փետուրի տեղ՝ բմբուլով են մտածում: Մեկը ամբողջ ժամանակ բույն է սարքում («համ շինում է, համ երգումե. ամո՛թ, աննամո՛ւս), մյուսը երգերի շոու է անում, վարդ-մարդ է խոսեցնում, մյուսը՝ խաղաղություն-ախմախություն անում… Կյանքը ոչ ծղոտ է, ոչ սիլի-բիլի, ոչ նամակ, ոչ էլ երգ ու պար: Ծաղի՜կ են սիրում… Գործ արեք, գո՛րծ. զոհ գտեք, աչք հանեք, մանր-մունր ծտեր գտեք, կտուցներդ խրեք մեջը, կեր արեք ձեզ… Էդպես եք անում, որ լուրջ վայրերում, օրինակ՝ դժոխքի դարպասների մոտերքում, ինձ են վստահում, ոչ թե աղավնի-մաղավնիների…
(Թևերը ետևին` մտախոհ ետուառաջ է գնում:)
Փնտրում են, ճանապարհներ են կտրում, սիրում-միրում են, տառապում-կառռապում են, կորցնում-գտնում են, իրենց երկինքներով են տալիս, հետո` սպառվում-հանգչում: Ո՞վ իրեն այդքան այրի ու հետո երկար ապրի: Բնաշեննե՛ր, դուք էլ հո մարդ չե՞ք: Կռռալս գալիս է էդ պոչը մկրատաձևի վրա. լա՜վ էլ գիտի կավ ու ծեփի տեղերը, մարդկանց մոտիկ էլ տուն-տեղ է դնում՝ տանիքների վրա, պատերի մեջ… Մարդասերի՜ս տեսեք, հումանիստ-ծիծեռնակի՛ստ: Լավ էլ կարողացել է մարդկանց աչքը մտնել: Ուրեմն՝ ի՞նչ է կորցրել վերևներում, մինչև 800 մետր բարձրանում է էդ դանակ-մկրատը, խելքի՜դ կռռամ:
Կամ ձեր սիրելի խաղավնին, է՛հ, էն խաղաղը, էլի, աղավնին. մինչև 500 կիլոմետր հեռանա՜լ… Ա՛յ չարդ տանեմ, ինչի՞ համար, եթե նորից պիտի ետ գաս նույն ճանապարհով: Մեծ տատս դրանց ցեղի էգերին ասում էր «տարած-ետ բերածներե: Գեշ խասյաթ ունեին՝ գնալուց հետո ետ էին գալիս: Դա եղավ խաղաղությո՞ւն: Մի ժամանակ էլ փոստատար էին, նամակի գործ էին անում: Այդքան պետքական լինեին դրանց արածները՝ իմ կեսի կեսի չափ՝ գոնե կապրեին:
Կամ էն առռագիլը. մի ոտքի վրա կանգնում է, որ ի՞նչ անի: Հասկացանք՝ երկար, սիրուն ոտքեր ունես, բայց ինչքա՞ն կարելի է ցուցադրել, ամոթ-աբուռ չկա՞: Ուրեմն, եթե սիրուն բան ունես, պիտի ցուցադրե՞ս, ինչի՞, մենք չունե՞նք սիրուն բան, բայց չենք բացում-ցույց տալիս: Դրա համար էլ մարդկանց ուշադրությունն այդքան գրավել է. մարդիկ շատ են սիրում անբարո բաներ: Էն երեխա-մերեխա բերելու գործերը դրա համար են գցել վրան, տեղով շառ ա…
Ոչ էլ հասկանում եմ, թե ինչու էն «շարվեշարաններիե անունը կռունկ դրեցին, ո՞ր ձեռք բերած կռռոցի, ո՞ր կռռավաստակի համար, եթե իսկի կռռալ չգիտեն: Ով կռռա, ում անունը կռռունկ դնեն…
Շատ բոշա խասյաթ ունեն էս ծտերը. հայրենիքի, օջախի հանդեպ կապվածություն բոլորովին չունեն, չկա՛: Դրանց ուշքն ու միտքը արտագաղթելն է. հենց որոշ տեղերը մի քիչ սառում է, թևերն առնում են ու ճամփա ընկնում, գնո՜ւմ ու գնում են, սփյուռքաթռչուն դառնում: Բադ լինեմ, թե սուտ եմ ասում: Բայց դրանով հո չե՞ն պրծնում. հետո իրենց բուն ու տեղը կարոտում, հայրենասեր են դառնում, քամակները տաքանալուց հետո, մեկ էլ տեսար, մի գարնանային օր, գարուն-ամառ հայրենասիրության չվերթով շարվեշարան ետ են գալիս, լալայ-դայլայլը կապում շուրջբոլորը, դառնում հայրենադարձ… Ես ձեր… Պիտի մի բան մտածել՝ էս արտագաղթին վերջ դնել: Կամ գոնե էդ տաք երկրներից թող դեպորտ անեն, չընդունեն էդ թեթևսոլիկ-թեթևաբմբուլներին: Թող ո՛չ գնան, ո՛չ էլ քոռուփոշման ետ գան: Անթասիբնե՛ր: Թե ինչու եմ հենց սրանց հիշել, այնքան շատ կան էդ անիմաստ ու հոգնած ծտերից: Երևի դուք դրանց շատ եք սիրում, իսկ ինձ համար ձեր մտքերը գուշակելը մեկից մեկ է: Ասենք, երևի պատահական չի, նոր կռռոց է հասունանում. ճիշտ ժամանակն է, նոր են եկել, մի հատ բարի գալուստ չկռռա՞մ վրաները… (Կռռում է մի քանի անգամ` ռևերանսով:)
Մարդիկ լավությունը գնահատել չգիտեն: Չի անցնում լավությունը նրանց մոտ: Ճիշտ խոսք եմ ասում, ասում են՝ կռռում ես, նախազգուշացնում եմ՝ դառնում վատամարդ, թո՛ւհ, Աստված չանի` վատագռա՛վ: Կանխատեսում եմ, ասում են՝ չար ես, կռկռում ես: Չարը հենց ճշմարտությունն է, չասե՞մ, խաբե՞մ: Ես ի՞նչ անեմ, որ չար բան տեսնելիս՝ չարիքը շոյում է աչքս, ես էլ հաճույքից կռռում եմ: Բա ի՞նչ անեմ, խռխռա՞մ, թե՞ մլավեմ: Ո՞վ է հաճույքից ձայնը կտրում, դո՞ւք: Գնացե՛ք, ձեր հարիֆ աղավնիներին խաբեք ու անունը դրեք «խաբավնիե… Էն ձայները, որ ե՜ս եմ լսել… Քիչ մնար՝ կռռավոցս մոռանայի, բա՛դ դառնամ, թե սուտ եմ ասում: Ես լավություն անեմ՝ կռռամ, փոխանակ շնորհակալ լինեն, գնահատեն նախազգուշացումս, չանչ են անում, դժգոհում, թե՝ կռռացիր, դրա համար էլ կատարվեց: Իսկ գուցե դա պիտի լիներ, ես ուղղակի ուրախացա, կռռացի, ավետեցի լինելիքը՝ ագռավեցի… Չէ՞ որ ամեն վատ բանից մի սև ավելանում է Երկրի վրա, մի սևով ամրապնդվում է Երկրի երեսը, մեռնեմ Երկրի սև երեսին: Էն ով էր ասե՞լ.
«Իմ սո՛ւրբ հայրենիք,
դու սևիս մեջ ես,
դու սևիս մեջ ես,
ո՛չ լեզվիս վրաե…
Նույնիսկ տիեզերքում սև խոռոչ կա, գոնե լսած կա՞ք դրա մասին: (Մեծամտորեն չարախնդում է:)
Ես ի՞նչ անեմ, որ իմ պես բախտ չունեք ագռավ լինելու: Ի՞նչն է կյանքում լիուլի՝ չարիքը. վայելի՛ր, ինչքան սևդ ուզի, ո՛ւխխ…
Ես մեղավոր չեմ, որ չարիքը ավելի շատ է ձեր էդ բարուց: Նախանձո՜ւմ եք: Էլ չեմ ասում, որ այն, ինչ ձեզ համար լավ է, ինձ համար` վատ: Դե, ոնց ասեմ, ձեր լավը իմ լավը չէ, իմ լավը ձեր լավը չէ: Ամբողջ կյանքում սպասում եք ձեր էդ «լավ բանինե: Ո՞ւր ես, լավ բա՛ն, լավ բա-ա՜ն, արի տեսնեմ, ո՜ւր ես… Փնտրե՛ք, փնտրե՛ք, ձեր շուրջը, աշխարհի չորս կողմերում փնտրեք, մեկ է, գտնելու եք նրան միայն մի տեղ, շատ մոտիկ՝ ձեր մեջ: Լավ բանը դուք միայն ձեր մեջ եք տեսնում: Թե սուտ եմ ասում, ինձ ճնճղուկ ասեք: Չկա՛ ձեր էդ «լավ բանըե, կամ եթե կա՝ շատ քիչ է. բոլորիդ չի հերիքի: Վատ բան ուզեիք՝ տեսեք, ինչ շատ կա, փնտրելու կարիք իսկ չէր լինի… Հիմա ե՞ս եմ մեղավոր, որ դուք դժվարացնում եք ձեր կյանքը, ա՛յ ձեր լավը տանեմ: Բա որ կյանքի իմա՜ստն եք փնտրում… Վայ, պապուս արև… Ինչո՞ւ, որտե՞ղ, ե՞րբ… Ագռավների՜ աստվածներ, կա՞ ավելի անիմաստ բան, քան կյանքի իմաստը փնտրելը: Դուք այն կորցրե՞լ եք, որ փնտրում եք: Եվ, ընդհանրապես, այդ ի՜նչ կպչուն միտք կա ձեր մեջ՝ շարունակ ինչ-որ բան փնտրել: Հետապնդման մոլուցք ունեն մարդիկ: Երջանկությո՜ւն, խաղաղությո՜ւն. սրանք չե՞ն ամենապահանջվածները: Մնում է՝ ծնված օրվանից մի ցուցանակ կախեք ձեզ վրա. «Փնտրվում է երջանկությունե: Գտնողին խոստանում եմ խոշոր պարգևատրում. մորս փայլուն փետուրից ու մի ճշգրիտ կռռագուշակություն, ես շռռայլ եմ: Չեք էլ ալարում, այդքան երկար արտասանում եք՝ երջանկությո՜ւն, խաղաղությո՜ւն. իսկական ձանձրույթ: Ի՜նչ հոգնած արտահայտություններ են: Երևի ամենաշատը դրանք են գործածվում ու երևի հենց դրա համար էլ հոգնել-փախել են, չկա՜ն… Գոնե լիներ՝ «խաղողությունե, միջի խաղողը կտցեինք, հյութը կուլ տայինք, ո՜ւխխ… Գոնե մի օգուտ կլիներ դրանից: Խա-ղա-ղա-սերներ… Հապա արտասանե՛ք. սա ավելի շուտ պատերազմ է, քան խաղաղություն: Իսկ ձեր պաշտոնական խաղաղասերներին ես ավելի շուտ «խաղասերե կանվանեի. խաղ են անում, էլի, իբր լուրջ անելիք ունեն աշխարհի համար: Խաղամոլնե՛ր: Ուրիշ խաղեր չկա՞ն…
Հիմա ո՞րն է ձեր էդ խաղաղը. անդո՞րրը: Անդո՛ւրը: Դե, իհա՛րկե: Բայց ինչ անդուր է ձեր «անդորրըե: Հարցրեք՝ պատասխանը իսկույն տամ: Խաղաղությո՜ւն, երջանկությո՜ւն… Իբր մե՞ջն ինչ կա դրանց: Ո՞վ է տեսել դրանց իրական սֆաթը, ո՞վ: Ցո՛ւյց տվեք ինձ: Ցույց տվեք՝ կռռամ վրան: Ու էլ չեք տեսնի: Քանի դար է, հենց հանդիպում եմ դրանց, իսկույն կռռում եմ և… ի՞նչ և` և և՛ս են լինում… Էնպես կռռամ՝ դիպուկ, հեռահար, որ հիշողություն դառնան: Դրանցից միայն բառերը կմնան. բառեր դուք շատ եք սիրում, չէ՞, վերցրե՛ք, օգտագործե՛ք ձեր «երջանկություննե ու «խաղաղությունըե, էնքա՛ն օգտագործեք, էնքա՛ն ասեք, որ մաշվեն, բարո՛վ մաշեք… Բառ, կառռ, բառռուբան, բառռաբան…
Իսկ իրականում էդ երկուսից էլ կան, աչքս մի քանի անգամ տեսել է դրանցից, բայց խիստ կասկածում եմ, թե մարդկանց անձնական օգտագործման համար են դրանք. եթե մարդու համար են, ինչո՞ւ յուրաքանչյուրի համար ամրագրված չեն՝ որպես հասանելիք պատկանելություն: Դրանք ավելի բարձր տարածքներում են: Գուցե դրա համա՞ր է մարդը միշտ ավելի բարձր տարածքների ձգտում… Ա՛յ, դա չեմ հասկանում. ինչո՞ւ է մարդը ձգտում վերևների… Ի՞նչ կա վերևներում: Ագռավազգովս եմ երդվում, չեմ հասկանում: Առաջիկա երեսուն տարում թե հասկացա, խոստանում եմ կռռահայտնել այդ մասին: Տխրում են՝ վերև են նայում, ուրախանում են՝ վերև են նայում, աղոթում են՝ վերև են նայում, հուսահատվում են՝ վերև են նայում, երազում են՝ դարձյալ դեպի վեր են նայում… Դեռ լավ է՝ վիզները չի մնում այդպես՝ վերև ծռված… Թե՞ Աստված վերևում է նստում, դրա համար… Հը՜մմ, չգիտեմ, չգիտեմ… Իրական ամեն ինչը ներքևում է. ախր, ներքևում ինչքան ուզես հետաքրքրություն՝ կռիվ, ինտրիգ, կոնֆլիկտ, լուծում, ուո՜ւխ… Փշաքաղվեցի… Ի վերջո, մարդկանց ոտքերը գետնի՞ն են կպած, թե՞ օդում են: Կարծում եք՝ թևե՜ր ունեք… Հը՜մմ… Մի հատ չէիք թռչի՞, նայեմ… Ձեզ ձեր երազած թռչունի տեղը մի՛ դրեք. ձեզ իմ տեղն եք դրե՞լ… Ա՛յ քեզ կա՜ռռ: Ինձ մնար՝ ներքևից ոչ մի տեղ էլ չէի գնա: Ցածից լավ տեղ չկա՛: Մարդիկ քեզ փեշքեշ, ինչքան ուզես՝ կռռա վրաները: Որ մեկը դուրդ եկավ, ում վրա աչք դրեցիր՝ կռռա՛, ուզածդ կկատարվի: Խելք ունենայիք՝ կմիանայիք կռռոցիս: Թեև, եթե անկեղծ լինեմ, միացողներ ձեզնից կան, ո՜նց են ձգտում նմանվել… Մարդկանց մեջ էլ կռռացողներ կան, հաստատ բան եմ ասում, շատ կան կառկառուն ներակայացուցիչներ: Թող նմանակեն, ազնիվ է նրանց մղումը: Ագռավ լինելը պատիվ է, սևի հանդեպ ձգտումը՝ փառք ու պատիվ: Միայն թե ագռավ դառնալու համար շատ է պետք աշխատել, գիշեր-ցերեկ կռռալ է պետք սովորել, ագռավե՛լ է պետք՝ առանց ինքներդ ձեզ խնայելու… Ագռավե՛ք, ագռավե՛ք, գուցե բախտը ժպտա ձեզ՝ ինձ պես ագռավ դառնաք: (Հանդիսավոր արտասանում է:)
Ագռավե՛լ, ագռավե՛լ,
այնպե՛ս ագռավել,
Որ սև հողը երբեք չզգա
Քո սեփական մարդկությունը…
Ճիշտ է, դեռ շատ լեշ ու պանիր պիտի ուտեն, որ հասնեն ինձ, բայց, դե, թե չկռռան վրաս, աչքով չտան, մի 100 տարի կապրեմ: Կառռա տատիս էդպես չարեցի՞ն. քսանհինգ տարի ապրեց ընդամենը: Դրանց աչքը կռավեմ: Էդքան կռռում եմ դրանց աչքերի վրա (հեն է՝ մարդկության կեսից ավելին քոռ-քոռ ման է գալիս՝ կարճատես ու հեռատես կամ էլ՝ անտես), մեկ է, մյուս կեսի աչքը էլի վրաս է, որ 50 տարուց ավելի չեմ ձգում: Աչքներին էն ապակիներից են դնում, որ «ակնոցե է կոչվում, բայց, մեկ է, աչքներիդ լույսը չի վերականգնվելու, խաբել են ձեզ, չի օգնելու, կռռալու եմ հանուն նախնիներիս, հանուն Կառռա տատիս ու ողջ ագռավաշխարհի անունից եմ կռռալու: Ուզում եք լավատես եղեք, ուզում եք՝ վատատես կամ ոնց են ասո՞ւմ` հոռետես կամ չտես, ես պիտի պայքարեմ կյանքիս երկարակեցության համար: Էնպես որ, մի՛ կարծեք, որ խելացի ագռավը հաջողակ է: Կռռալը էստեղ չի օգնում, պիտի դրանց աչքերը հանել, աչքե՛րը, ո՜նց կկտցեի-հանեի, բոլորի՛նը, անխտի՛ր: Տեսեք-տեսե՛ք, նրանց դուր չի գալիս իմ կռինչը: Թե ի՜նչ են հասկանում կռռոցից. դա ձեզ համար երգ չի, է՞, որ ծտի խելքով երգվի: Դուք չե՞ք, որ ընտրել եք ամենաանխելք ծտի անունն ու ձեզ անուն սարքել՝ Աղավնի: Որովհետև աղավաղո՞ւմ է ձեր պատկերացումները կյանքի մասին… «Աղավաղելըե հենց դրանից է առաջացել: Գոնե անունը Ագռավե դնեիք՝ հարիֆ չէր լինի, գուցե երկար ապրեր, վաղվա օրը կամ դարը կանխատեսեր: Բայց ավա՜ղ, ո՛չ: Ավաղ-նի՜:
Իսկ իրականում թռչունները շատ բան կարող են փոխել մարդկանց միջավայրում, ինչը որ մարդիկ, իհարկե, չեն զգում: Բնական է, այդ ե՞րբ է մարդը թռչնի չափ զգայուն եղել: Թռչունները վերևներում էլ են շատ բան փոխում: Երկնքին դուր է գալիս նրանց ընթացքը: Միշտ էլ այդպես է եղել: Որքան համարձակ ու բարձր են թռչում, այնքան երկինքն ավելի է բացվում նրանց առջև, հատկապես, եթե դա կանոնավոր երամ է: Երկինքը սիրում է հաշտ ու ամուր միասնություն: Դրանից լիանում է նրա սիրտն ու լցվում կապույտը: Նրանք համաչափ թևաբախում են բարձրում ու վերևներն էլ ճշգրիտ ուղղորդում են նրանց, ցույց տալիս ճիշտ ճանապարհները: Բայց վա՜յ այն թռչունին, որ հրապուրվեց բարձունքներով ու ետ մնաց երամից: Վա՜յ նրան, ով տարբերվեց երամից ու շեղվեց թեկուզ մեկ ավել կամ պակաս թև բացել-փակելով: Ինչ ասես կարող է պատահել նրա հետ, մինչև անգամ՝ անդառնալի զրկվել երամից կամ նահատակվել կամ էլ… Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչ կարող է լինել մոլորվածի հետ, որովհետև այդպես էլ չիմացա՝ ինչ եղավ ի՛մ մոլորվածի հետ, բայց թե ինձ հետ ինչ եղավ, հը՜մմմ, կա՜ռռ… Պիտի ասեմ, հա՜, փետուրներս իրար են գալիս, ուզում են հիշել նրան, ո՜նց են ուզում… Հարյուր տարի է` չէին փշաքաղվել էսպես: Իսկ այստեղ հո չկա՞ն մերոնցից, ագռավներից ո՞վ կա այստեղ: Կա՜ռռ… Ոչ ո՞ք, լավ, ուրեմն այսպես…
II
Անտառ, հաստաբուն ծառ: Ագռավը ծառի տակ գնում-գալիս է:
Մի առռավոտ ինձ համար միտք էի անում աշխարհի բաների մասին՝ հաստաբուն ծառի ստվերում, մեկ էլ ուղիղ դիմացս` աչքերիս առջև, մի բան թրմփաց: Սկզբից գլխի չընկա՝ ինչ էր: Հետո տեսա՝ թռչնակ էր: Հասկացա՝ ինչ էր եղել. մի փոքր շեղվել էր երամից, չգիտեմ՝ ինչով հրապուրվել (երևի բարձունքներով), հետո փորձել էր հասնել երամին, արագացրել էր թռիչքն ու սեփական արագությունից գլուխը պտտվել՝ ընկել էր ցած: Ընկել էր ուղիղ առջևս, ուշագնաց էր եղել: Սիրո՜ւն էր սրտամեռը… (Խորը հոգոց է հանում:) Փետուրներս վկա՝ էդպիսի նախշուն թևավոր չէի տեսել երբեք: Այն էլ, որ գար, ընկներ ուղիղ ճանկս: Մեկ մտածեցի՝ էլ ժամանակ չկորցնեմ, տաք-տաք բմբլահան անեմ, մի քանի օր կուշտ քեֆ անեմ, բայց որ սկսեց շնչել, կուրծքը վերուվար արեց, խե՜լքս գնաց… Կտուցս չտվեց՝ փորը բացեմ: Մտածեցի՝ դա միշտ էլ կա ու կա, գուցե սա ճակատագի՞ր է, բերել դրել է դիմացս, ասում է՝ ահա՛, քեզ նվեր, քե՛զ լինի… Որոշեցի դեռ մի քիչ էլ սրան նայեմ-մայեմ, շուռումուռ տամ, մեկ էլ տեսար՝ ուշքի գա, ուզի ինձ ընկերուհի դառնալ… Գնացի ջրի, կտուցովս հավաքեցի, բերեցի, շաղ տվեցի վրան՝ ոչ մի շարժում: Վերքը լվացի, տեղը տեղին լիզեցի: Մութը որ ընկավ, սկսեց դողացնել: Թևերս փռեցի վրան, որ չմրսի: Քնեց ծիտս: Առաջին անգամ սրտիս ձայնը լսել եմ՝ թը՛մփ-թը՛մփ, այն էլ, երբ գրկածս ծտի սիրտն էր խփում ու չէի ջոկում՝ որ մեկիս սիրտն է բաբախում` ի՞մը, թե՞ ծտինը… Ու այդպես մեր երկուսի սրտի զարկերն իրար խառնած` ամբողջ գիշեր մարմինը տաքացրել եմ թևիս տակ: Իսկ մարմինը՝ փափո՜ւկ, դոշը՝ չալպտուրի՜կ, որ շնչելուց վերուվար էր անում, ես էլ չկայի՜… Կիսաբաց կտուցից տաքուկ շունչը հասնում էր քունքիս ու խելքս շաղվում էր, կա՜ռռռ… Հիշելիս գլուխս հիմա էլ սկսեց պտտվել… (Գլուխը ձեռքերի մեջ գրկած` օրորվում է:)
Հենց էդ գիշեր, թևիս տակ ծտիս պահած` որոշեցի, որ սրանից հրաժարվողը չեմ. էն չալպտուրիկ դոշերը իսկը իմ առռնական թևերի համար են, էն շարմաղ մաշկին քսվելու համար ես բմբլահան էլ կլինեմ… Ախխ…
Լույսը հազիվ ծագած՝ ասի՝ գնամ, համով բաներ ճարեմ, բերեմ՝ թարմ-թարմ հյուրասիրեմ սիրունիս, թող ինձ քաղցր աչքով նայի: Գիշերն արդեն մտածել էի՝ որտեղ պիտի ապրենք. մի լավ տեղ գիտեի՝ հորս-մորս աչքից հեռու, բուն-տեղ կդնեինք, կապրեինք, մինչև տեսնեինք՝ գլխներիս ինչ կգար, ագռավաշխարհը ոնց կընդուներ մեզ… Արդեն մտածել էի` ոնց պիտի ասեի, ինչ կռռավոց-աղաչանք պիտի անեի հորս-մորս, որ համոզեի, սկզբից մեծ մորքուրիս ու մեծ հորեղբորս էի ցույց տալու սիրունիս, հետո գերդաստանիս… Էլ չեմ ասում՝ ագռավուհիների հազար աչք կար վրաս՝ ես ջահել-ջիվան, փայլուն պոչ ու գլխով, սուր կտուցով որձ ագռավ:
Թռա գետափի կողմերը, էլ ինչ բարիք ասես որ չճարեցի սրտիս սիրեկանի համար, մուրազով բերեցի ու… Չկար յարս, թռել էր վրայիցս, չկա՜ր… Չկա՜ռռ, չկա՜ռռ: Բա, էդպիսի բաներ, մի շնորհակալության էլ գոնե չարժանացա: Էդ են սիրուն ծտերը, ոնց իրենք են թեթև, էնպես էլ իրենց վարքը… Շատ փնտրեցի, ղոռ-ղոռ ձայնովս շատ կանչեցի-կռռանչեցի, ինձ չոլերով տվեցի, բայց չգտա: Այլևս չտեսա նրան: Երբեք: Երբե՛ք այլևս: Նե՛վըռ մօ՛ռ…
Այս պատմության մասին ոչ մեկն էլ չիմացավ, ախպերներիս էլ չպատմեցի: Բայց շատ էի տխրել, կոտրվել… Ի՞նչ մեղքս թաքցնեմ, լացել եմ… Հա՛, էդ ֆռֆռացող ծիտն ինձ լացացրեց… Ագռավների ականջից հեռու, բախտս բերեց, մերոնցից ոչ ոք չտեսավ: Թևերս կախ էին ընկել, ախորժակից լրիվ ընկել էի, կռռոցս անգամ չէր գալիս, ձախ-մախ գնալ, ոչինչ չէի ուզում, աչքիս ոչ մի ագռավուհու կտուց ու պոչ չէր գալիս: Է՛լ հեքիմ-մեքիմ, է՛լ ագռավների տեղամասային ժողով, է՛լ անտառակենտրոն՝ Ջոջ ագռավի մոտ տարան, է՛լ Ագռամիություն ու ՄԱԿ` Միացյալ ագռավների կազմակերպություն, ու ոչ մի օգուտ: Տատս գլխի ընկավ, կըռռահեց, թե.
— Էս մեր տղին սեր ա պետք, պսակենք՝ թող սիրվի: Վաղը մեր Ագռոյի թոռանը՝ Կըռռասավիցային, կանչում եմ էստեղ, թող կտուց-կտուցի տան, սիլի-բիլի, սեր-մեր անեն, աշնանն էլ պսակենք:
Էդտեղ ես ինձ հավաքեցի, թափ տվեցի.
— Հո՛պ, տա՛տ, էդ ձեր անցյալ դարում էին տատ ու պապի ընտրությամբ էգ ուզում: Էս ինտերնետի, զարգացած կապի դարում չկա՜ն էդպիսի բաներ… Կապի միջոցները փոխվել են, էլ էդպես չեն իրար հետ կապվում: Ես իմ սրտի ուզածին ինքս կճարեմ, շատ կներեք, պառդո՛ն, կա՜ռռ…
Մի կերպ գլուխս պրծացրեցի Ագռոյի թոռան հետ շուտափույթ պսակվելուց: Ի՞նչ Կըռռասավիցա: Աչքիս ուրիշը կգա՞ր, կարոտում էի յարիս, ո՜նց էի կառռոտում, կա՜ռռ, կա՜ռռ… Մտքումս իմ ծիտն էր, նրա տաք շունչը, չալպտուրիկ դոշերն ու փափուկ փորը, որ մի ամբողջ գիշեր թևիս տակ տաքացրել էի… Բայց խոստացա ընտանիքիս, որ շուտով` մի տասը տարուց, կպսակվեմ ու հարցը փակվեց դրանով: Էդ օրվանից կարողացա ինձ հավաքել: Ես ատեցի բոլոր սիրուն ծտերին: Ոչ խելք ունեն, ոչ մեղք: Մենակ երգեն հիմար-հիմար ու թռնեն տեղից-տեղ, մեկ` հյուսիս, մեկ՝ հարավ… Լավ, ինչքա՞ն… Ես ձեր թեթևաբարո վարքը կռռամ… Օջախ, ադաթ չկա սրանց մոտ: Հենց արևի շողը պակասի ջաններից, օջախը կթողնեն, իրենց կգցեն ուրիշ տաք տեղեր: Չեն ուզում մրսացնեն փափուկ տեղերը, էլ չեմ ասում՝ բա որ կերածները պակասի…
(Մատների վրա հաշվում է:) Պիտի թարմ լինի, պտուղ-բանջարեղեն լինի, ցորեն-հացահատիկ լինի… Չկա՞, լե՛շ կերեք, ուրիշի դրած ձվերը ջարդեք-կերեք, ձվի միջի ձագերին հանեք-կերեք, իրա՛ր միս կերեք… Մենք ո՞նց ենք անում: Թե՞ ձեզնից վատ տղա ենք: Դուք իսկի ձյուն տեսած չկաք, ա՛յ փափկասուններ: Թե ո՞ւր էր ձեզ խելք, ա՛յ խելքներիդ ձյուն գա: Լա՜վ գիտեն իրենց ջանի ղադրը, հա՜…
Ես էլ էնպես չի, որ հիմա մենակ եմ. ես առողջ, որձ տղա եմ: Երեք թոթոլ սևուհիների հետ հանդիպում եմ, իրարից թաքուն, իհարկե: Երեքն էլ կռռում են ինձ համար: Ո՜նց են կռռում… Բայց թաքուն եմ պահում իրարից: Թե չէ էգ ագռավները, գիտե՞ք, ինչ խանդոտ են, պա՜հ… Իրար աչք կհանեն, կգզեն իրար, թե իրենց որձի պոչին մեկ ուրիշը կպնի: Ես իրենց մասին եմ մտածում, թե չէ ինձ ի՞նչ, ոչ կարգված եմ, ոչ ընտանիք ունեմ, բայց հո չե՞մ թողնի՝ իրար փոր թափեն ազգիս սևուհիները: Բայց զգուշացրել եմ՝ ձագ-մագի մասին չլսեմ, ձագով մնալ չկա, թե չէ՝ տեր չեմ, կբաժանվեմ, կթռնեմ: Ինձ դեռ շուտ է: Ես դեռ մի քսան տարի պիտի մտածեմ: Ձագի, լակոտ-մակոտի ժամանակ չունեմ: Դեռ գործեր ունեմ անելու. լիքը կռռոց կա վզիս, որ ինձ է սպասում, պիտի հասցնե՞մ աշխատել, թե՞ չէ…
Պատկեր III
Նոյան հին տապան: Ագռավը զննում է այն ու խորհրդածում:
Շա՜տ եմ մտածում, շա՜տ… Գիշերները սկսել եմ վատ քնել: Ես խելացի ագռավ եմ: Ուսերիս շուրջ քառորդ դար արդեն կրում եմ ու կռռում: Նախնյացս մասին եմ մտածում, գալիքի մասին մտահոգվում: Նոյի ագռավին անձամբ չեմ տեսել, բայց վերջերս գիշերները այցի է գալիս ինձ: Դա հենց այնպես չի կարող լինել: Ի՞նչ է ուզում ասել, կռռում-կռռում եմ, չեմ կարողանում կըռռահել:
Մեծ հարգանք, պատիվ ուներ Ագռավահայրը: Այդքան թռչունների մեջ Նոյը առաջինը նրան ուղարկեց իմանալու՝ ջրերը ցամաքե՞լ են, թե՞ ոչ: Փաստորեն, մենք առաջինն ենք եղել, կառռապետը մենք ենք, որ եկանք մաքուր, լվացված Երկրի վրա: Աստված կամ թե Նոյը անիծեց նրան: (Տարբերություն չկա, մեկ է, Աստված ինչ ասեր, էդ Նոյը տեղնուտեղը անելու էր): Ինչո՞ւ անիծեց: Հա, ասենք թե՝ ետ չեկավ: Լա՛վ արեց: Պարզ չի՞, տեսել էր` ջրերը ցամաքել են, կյանքի նշաններ են երևացել, էլ միամի՞տ էր՝ թողներ, ետ գար. խեղդվածների դիակները հենց ջրհեղեղի ավարտի մասին էին վկայում… Թող հասկանային, որ իր չվերադառնալը նշանակում էր՝ ամեն ինչ կարգին է, դուրս գային տապանից, իրենք էլ իրենց գլխի ճարը տեսնեին: Այդքան դիակներ, որ Ագռավահայրն է տեսել, հո չէ՞ր թողնելու, ետ գնար, տապանը մտներ: Դուք չե՞ք ասում` «Որտեղ հաց, էնտեղ կացե… Բա մեր նահապետը թողներ այդքան լեշն ու գնա՞ր: Սկսել է իր գլխի ճարը տեսնել, կամաց-կամաց կտցել, վայելել, լիացել… Տեսած տղա էր մեր մեծ Ագռավը, տեսա՜ծ… Էն գլխից խելքը չի գնահատել Աստված, ի՜նչ ասեմ… Է՛ն գլխից մեզ խեթ հայացքով է նայել… Փոխարենը սատանան գնահատեց Ագռավահոր ճարպկությունը, իրավիճակի մեջ ճիշտ կողմնորոշվելու հատկությունը: Քանի՜-քանի անգամ, երբ օգնության կարիք է ունեցել, Ագռավահորն է դիմել: Երբ ձեր էն Կայենը Աբելին տարավ դաշտ, որ սպանի ու չգիտեր՝ ինչով կտրի նրա գլուխը, սատանան հենց սև ագռավի տեսքով ներկայացավ Կայենին և ցույց տվեց սատանի եղունգ կոչվող կայծքարը՝ օբսիդիանը. հենց դրանով Կայենը մորթեց Աբելին: Ինչ խոսք, դրանից հետո Աստված պիտի որ ավելի զայրանար Ագռավահոր վրա: Կա՜ռռ, բայց ասեք, որ ընտիր քար է՝ սև, փայլուն, իսկը ջահել ագռավի գլուխ, իսկը մեր խորհրդանիշը: Բայց սատանան էլ գեշ բնավորություն ունի, հա՛. թե մեկ մի բան խաթր արեցիր, չմերժեցիր, վե՛րջ. է՛լ պրծում չկա, սովորություն կդարձնի, էլ ձեռք չի քաշի, բմբուլներիցդ կկախվի, հա՛ կխնդրի ու կուզի, կպահանջի ու կսիրաշահի ու այդպես մինչև այսօր… Հենց լուրջ գործ է լինում, մեզնից մեկին է կանչում, ուղարկում, հանձնարարում: Ներքևում ինչքան դժվար գործ կա՝ մեզ կտա: Մինչև դժոխքի դարպասներ ուղարկել է մեզ: Նրան էլ հասկանում եմ. էլ ուրիշ ո՞ւմ. անխելք ծտերի՞ն, հո համբալ աղավնո՞ւն չէր վստահելու պատասխանատու գործերը, որ ձախողեր, փչացներ… Առռագիլի՞ն. գնար ոտքերը բացեր-ցուցադրեր… Սոխակի՞ն՝ գնար երգեր-մերգեր, սիրահարվեր-ետ գար… Վա՜յ, ձեր թեթևսոլիկ բմբուլը կռռամ… Ի դեպ, Նոյը, որ տարրական ֆահմից զուրկ էր ու բնականաբար չկռռահեց, որ Ագռավահոր չվերադառնալը հենց ջրերը ցամաքելու մասին էր վկայում, նրանից հետո աղավնուն տապանից բաց թողեց, ուղարկեց հետախուզության: Բայց սա վերադարձավ: Ինչո՞ւ: Պարզ պատճառով. որովհետև միս չի սիրում, անճաշակ, ախմախ թռչուն է, դիակի մսի բույրն ու համը փոխեց խակ զեյթունի շիվով: Լեշի հոտը դուրը չեկավ, շրջվեց, ետ գնաց: Անճաշա՛կ: Ընդ որում, ճյուղը բերանին ետ դարձավ: Բայց հաստատ չգիտեմ՝ էդ գույնը գցածը գլխի չէր ընկե՞լ, որ կարող էր ցամաքում մի լավ ուտել, կշտանալ, նոր գնալ, թե՞ հետը բերել էր, որ էլի ուտեր… Ու դա դուր եկավ Աստծուն: Ի՜նչ ասեմ… Դեռ մի բան էլ օրհնանքի արժանացավ, սրբացրին, դրին գլխներին… Առռագիլ դառնամ, թե արդարություն կա աշխարհում: Ո՛վ առաջինը հասնի ցամաք, ո՛ւմ պատվեն, թագադրեն… Էս էլ ձեր արդարությունը: Պիտի ստրո՛ւկ լինես, հլո՛ւ լինես, համբա՛լ լինես, որ սիրվես, թե սեփական նախաձեռնություն ունեցար, երևակայություն ու մի քիչ էլ «կռռեատիվե միտք՝ անարգանքի սյունին կգամեն, կդատապարտեն, կպատժեն-կփետրեն, բմբուլներդ օդ կհանեն… Էդ խաղավնիին խաղաղասերի կոչում տվին, սուրբ հոգու, թե դրախտի թռչունի խորհրդանիշի արժանացրին ու էդպիսի հոգնած կոչումներ կպցրին…
Մի բան չհասկացա: Արարատ լեռան դիմաց, որտեղ Նոյն իր ուղևորներին բաց թողեց, շատ դարեր հետո մի տաքգլուխ ջահել էր ման գալիս, կարծեմ՝ Մհեր էր անունը, հա՛, հենց Մհեր, փոքր Մհեր էին ասում տղին: Մեծ պապս պատմել էր, որ սա ուխտ էր արել մտնել քարայր ու դուրս չգալ այնտեղից, մինչև ցորենը չդառնար մասուրի չափ ու գարին՝ ընկույզի (լավ ջահել էր, հաստատ թռչունների մասին էլ էր մտածել` գարի, ցորեն…): Սա ագռավ էր խփել իր ձեռքի նետով: Ագռավս էլ սիրուն ուղղորդել, տարել էր իր ետևից, մտել մի քարայր: Մհերն էլ՝ ետևից: Այդ քարայրը կոչվեց Ագռավաքար: Ապրի ջահելը, նրա շնորհիվ մեր անունով հայտնի օբյեկտ մնաց, որ հավերժ կհիշվի: Ասեմ, որ այս Մհերը գիտի մեր գաղտնիքը, ինչի մասին շատ քչերն են տեղյակ: (Նայում է շուրջը, ցածր ձայնով:) Մենք նմանակել գիտենք ու երբեմն, խիստ անհրաժեշտության դեպքում, խոսում ենք: Բա չէ… Կյանքն է ստիպում, ուզում ես ապրել՝ պիտի կարողանաս տեղումդ ֆռռալ ու կռռալ: Երբեմն գայլի ու աղվեսի ձայներ ենք հանում, որ նրանք գան զոհ-կենդանու վրա ու պատառոտեն նրա մարմինը: (Կենդանու ձայներ է հանում:) Դա մենակ կտուցի գործ չի. կտրող-ջնջխող ատամներ են պետք, սուր ակռռաներ: Չկարծեք աչքներս ուռել է նրանց համար: Էս աշխարհում անշահախնդիր բան չկա: Կենդանու տեղն ասելը` մեր, դրանց փոր բացելը` իրենց վրա: Նրանց գնալուց հետո լեշի մնացորդները մերն ու մերն է: Կեր-խմի, քեֆ արա շարունակ, աշխարհը լեշ է ոտքիդ տակ: Բայց ձայներ հանելու հնարքը շատ հազվադեպ ենք օգտագործում, արտակարգ իրավիճակներում, միայն հատուկ նշանակության դեպքերում: Տեսնես այդ ի՞նչ արտակարգ դեպք էր, որ ագռավը խոսել էր Մհերի հետ… Մհերը փաստորեն իմացավ այդ մասին: Շատ լավ: Մհերը մտավ այդ քարայրն ու, ասում են, մինչև հիմա դուրս չի եկել: Հիմա ուզում էի իմանալ՝ ագռավը մնաց հե՞տը, թե՞ հանձնարարություն էր՝ Մհերին պիտի տաներ-փակեր էնտեղ… Կամ այդ ի՞նչ էր պետք հաղորդել Մհերին, որի համար ագռավը ստիպված է եղել խոսել: Ո՜նց կուզեի իմանալ… Մեծ համակռռանք ունեմ Մհերի հանդեպ. վստահեց ագռավին, հետևեց նրան: Բայց շատ կուզեի հանդիպել էդ ջահելին. ինչի՞ համար ջահել-ջիվան կյանքը կողպեց Ագռավաքարում, բա իրեն պետք է՞ր: Վաղը մի հատ գնամ ստուգեմ՝ հո ցորենը մասուրի չափ չի՞ դարձել…
Պատկեր 1V
Կիսամութ բեմ: Էդգար Պոյի նկարը: Պոյի «Ագռավըե հիշեցնող գրքի նկարը կամ հենց Ագռավի նկարը:
Վերջերս երազումս հաճախ եմ տեսնում նախահայրերիս: Մենակ հո Նոյի ագռա՞վը չէ: Բա Պոյի՜ ագռավը: Նա էլ էր այն ընտրյալ ագռավներից, որ խոսք արտաբերել գիտեր: Բայց մարդկանց պես շատախոս ու շաղակրատ չէր, որ ամբողջ օրը խոսքները շաղ են տալիս աջ ու ձախ: Շաղակռռատ, կռռատ… Զուսպ էր, խոսքը տեղին էր ու հակիրճ: Փառք ու պատիվ նրան: Մութ իջնի հիշատակին: Այդպես մի անգամ մեկ բառ, ընդամենը մի հատիկ բառ ասաց ու մարգարեացավ:
Մե՜ղք էր Պո Էդգարը: Կռռոցս վկա, մեղք էր: Շա՜տ էր տանջվում կնոջ մահից հետո: Կինն էլ՝ ընդամենը քսանհինգ տարեկան, թոքերից գնաց: Ճիշտ են ասում՝ կարկուտը ծեծած տեղն է ծեծում: Ինքը՝ Ալան Պո Էդգարը, ծնողի գուրգուրանք չտեսած, անփող, անունեցվածք որբ էր: Գործն էլ ի՞նչ էր՝ թուղթ ու գրի գործ էր անում՝ գրող էր, էլի, գիր-միր էր անում, թղթերի վրա: Բայց լա՜վ էր անում, հա՛, կարգին գիր էր արածը. սպանություն, մութ գաղտնիքներ, սև գործեր… Քանի՜ անգամ դժոխքի դարպասների դուռ է թակել իր էդ տեսակ գրերով: Ագռավը հո պատահական չընտրեց, գնաց հենց նրա՛ մոտ: Էս Էդկառռ Պոն սարսափելի շատ խմող էր, չբացված սպիրտ էլ էր խմում անաստվածը: Կնոջ մահից հետո լրիվ ձեռքից գնաց: Շատ էր սիրում. աղջկան տասներեք տարեկանից բերել, իրեն կին էր արել ու երկուսն էլ գժի պես սիրում էին իրար մինչև կյանքի վերջ… Ասեմ, որ էս աղջիկը իր հորաքրոջ աղջիկն էր, բա՜… (Թափահարում է թևերը, հետո նայում եղունգին:) Մեզ մոտ էդպիսի բան չկա: Մենք քուր ու ախպեր չենք պսակվում, իրար ծոց մտնել չկա, նամուս-ադաթ պահող ենք մենք: Ինչ-որ է: Նրա մահից հազիվ մի տարի անցավ, ինքն էլ մահացավ: Չդիմացավ: Մի օր երկաթգծերի վրա ընկած գտան, էլ գիտակցության չեկավ, չորս օրից մեռավ: Բայց ագռավը նախօրոք գիտեր այդ մասին, նախօրոք էր գնացել մոտը, որ մարգարեություն աներ: Էս Պոն էլ բռնեց բանաստեղծություն գրեց, անունն էլ դրեց «Ագռավըե. իսկական կռռաստեղծություն, ճիշտ և ճիշտ՝ իր մասին, բայց մի քանի տարի հետո իրագործվելիք: Էդ գիրը էդպիսի հատկություն ունի՝ իրականանում է, դե, եթե ագռավն էլ մարգարեաբար կռռացել է դրա վրա` վերջ, կարելի է ասել` բեկման ենթակա չի՛, գլուխգործոց կռռագիր է, անմեռ գործ: Գիր անողներն էլ, ոնց են ասում դրանց, գրո՞ղ, թե՞ կռռող, չեղած բանի մասին չեն գրում. կա՛մ իրենց անցյալն են գրում, կա՛մ ապագան են կռռում: Այդպես է: Իրականությունն էլ այն էր, որ Ագռավը, շատ խղճալով Պոյին, որոշում է գնալ, մխիթարել, ասել, որ քիչ հույս փայփայի, թե՝ աղջկան պիտի տեսնի նորից, էլ չսպասի, թարգի իրեն կոտորելը, նորից կյանք անի, մոռանա… Իսկ Պոն, ոչ ավել, ոչ պակաս, ուղիղ հարցրեց Ագռավին, թե նորից կտեսնի՞ իր սրտի յարին, էլի կգրկի՞ նրան… Ագռավը հո չէ՞ր խաբելու, գնացել էր մոտը հենց ճշտի համար, նրան ճշտով դարձի բերելու… Ու ասաց շատ պարզ, ճշգրիտ, կոնկռռետ. «Երբե՛քե,- կռռաց,- երբե՛ք այլևսե: Ավելի ստույգ՝ ”Nevermore!”,- կռռաց, հա՛, հենց այդպես, Պոյի լեզվով՝ անգլերեն կռռաց, որ սա հասկանա: Նորից ու նորից հարցրեց, ագռավը նորից ու նորից կրկնեց` Nevermore!”… Շատ նեղվեց Պոն, իրեն պատեպատ տվեց, ողբաց, ագռավին վիրավորեց, թուքումուր արեց, թե` «սև չարք չարավորե, է՛լ «սատանաե ու «չարիքե, է՛լ «չոր ու չար թռչունե, է՛լ փորձեց դուրս վռնդել, թե՝ գնա՛ «դարձի՛ր դեպի քո անդունդըե, «չթողնե՛ս ինձ քո սև փետուրը, չես եղել երբեք իմ հյուրըե… Բայց դե, ագռավը, ինչ է, պիտի նեղանա՞ր էդ մարդահոտ բառերից, ներեց էդ հիստերիկ գրողին: Ճիշտ է, հյուր ընդունել հեչ չգիտեր էդ կռռողը, բայց հանաք բան չէր արածը. համաշխարհային թուղթ ու գիր անողներից ամենահաջողը հենց էդ հարբեցողը անմահացրեց մեր անունը, բանաստեղծության անունն էլ դրեց` ոչ դես, ոչ դեն… «Ագռավը»:
Էդ կռռաստեղծություն-բանաստեղծությունը, ի դեպ, Պոն հրատարակեց ու դրա դիմաց խեղճին ընդամենը երկու ֆունտ տվեցին: Բա՛, էդպես են մարդիկ. մինչև չեն մեռցնում, չեն սիրում… Թե իմանա՜ր, որ տարիներ հետո դրա ձեռագրի համար տասնյակ հազարներ են վճարելու… Դե իհարկե, հենց միայն վերնագրի համար արժեր… Սա էլ ձեր գռռականությունը… Մի մութ պատմություն էլ կա նրա հետ կապված: Ասում են, ամեն տարի, նրա ծննդյան օրը մի խորհրդավոր, սև վերարկուով մարդ-ուրվական է հայտնվել Պոյի գերեզմանին, մի շիշ կոնյակ ու ծաղիկ դրել ու աննկատ անհետացել…
Ա՜խ, ինչքա՜ն բան եմ տեսել… Ես հին եմ, ինչպես ժամանակը: Ինչքա՜ն թռիչքներ եմ տեսել, անկումներ՝ ուղիղ երկնքից, թևաբախումներ ու թևակռիվներ, սիրաճախրանքներ ու սիրախաղեր, պարտություններ ու նվաճումներ…
Կա՜ռռ, այս ակռռոդինիան էլ մի կողմից, ինձ հանգիստ չի տալիս: (Օրորվելով, տնքալով քայլեր է գցում:) Ակռռոդինիա ունեմ՝ վերջույթացավ, թևերս ու ոտքերս ցավում են: Ախխ, կռռախ… Դրա համար շատ հեռուներ չեմ գնում: Երկար թռիչքից վերջույթներս ցավում են:
(Բեմը լուսավորվում է: Ձայնը բարձրանում է ու ոգևորվում): Բայց պարտադիր չէ այդ մասին շատերն իմանան: Թող իմանան՝ հայրենասեր եմ, ու վերջ, դրա համար էլ ուրիշ տեղեր չեմ արտագաղթում: Հայրենասիրությունը միշտ էլ մոդայիկ է եղել: Նրա մասին խոսելը՝ առավել մոդայիկ: Բայց դե, խոսելով չէ: Հայրենիքի վրա միայն չեն կռռում: Թե սիրում ես, պիտի ուտես նրան, սիրտը կտցես, քրքրես. «Ով սիրում է, նա ուտում է»:
Բա գո՜ւյնս ինչ ժամանակակից է: Սևը միշտ էլ հարգի է: Կարծում եմ, վաղուց պետք է սևը «ագռավագույն» կոչվեր: Թռչունը, էլ չեմ ասում՝ մարդը, պիտի ինձ պես հաստատուն ու պինդ գույն ունենա, որ ինչքան էլ ծերանա՝ չսպիտակի… Վա՜յ, ես էլ ասում եմ, էդ անգույն խաղաղնիները ինչի՞ են էդքան սպիտակ. դրանք ծերացած էլ ծնվել են` բլնգած, սպիտակած, ոնց որ՝ գլխներին տված… Ջահելի խաղա՞ղս որն է, բա կռիվ չանի՞, չկտցի՞-քրքրի, չբմբլի՞-փետրի, ուրիշի ձագ ու ձու չգողանա՞-ուտի, թո՜ւ էդ տեսակ հոգնած ջահելին…
Հեռու տեղերից թե մեկ-մեկ դժոխք են գործուղման ուղարկում, միայն այնտեղ եմ գնում: Չի լինի մերժել: Ասացի, չէ՞, որ մի անգամ սատանային չես մերժում՝ էլ հրաժավել չես կարող, նրա հետ գործարքի մեջ ես: Մեր նախահայրերն են սկսել էդ գործը, մենք էլ շարունակողն ենք՝ ուզենք-չուզենք: Մխիթարվում եմ, որ դրանից ավելի հեռու տեղեր կան, օրինակ՝ դռռախտը: Չէ, ախպեր, ես շա՜տ գոհ եմ, որ դռռախտ-կռռախտ չեմ գործուղվել ու հուսով եմ, երբեք էլ դա չի լինի: Էդ տեսակ ախտավոր տեղեր ինձ պետք չեն: Թող անգույն ու գունավոր հավքերը դրախտ գնան, կարծեմ, էդ հավքերից այնտեղ շատ կան: Մի բանից էլ եմ շատ զարմանում. մարդիկ ինչո՞ւ են իդեալականացնում դրախտը: Մոռացե՞լ են, որ դրախտում էլ օձ կար… Չնայած ոչ բոլորն են ձգտում դրախտի: Ծուռ նստենք, դուզ կռռանք: Նրանց մեջ էլ, ինչպես թռչունների մեջ, կան, որ երանություն գտնում են ոչ թե խաղաղության կամ քաղցր-մեղցր բաների մեջ՝ խոսք ու զրույցի, սիրո-միրո, այլ բանսարկությունների, կռռվշտոցի, պայքարի մեջ՝ առանց դրանց ուղղակի չեն կարող ապրել: Նրանց համար ձանձրալի են դրախտի իմաստասիրական, գեղեցիկի ու բարու մասին թիթիզ-միթիզ զրույցները, նրանք գերադասում են դժոխքի բուռն անցուդարձը, եռուեփը, ինտրիգները, ո՜ւխ… (Իրեն թափ է տալիս:)
Երբեմն մեղքս գալիս են մարդիկ. այդքան չարչարվել-երազել գիտեն, սիրել գիտեն, աշխատել ու տանջվել գիտեն, բայց թռչել չգիտեն, չե՛ն կարող: Շատ են հողին կպած: Հազար կռռապատիկ նրանց եմ խղճում, ովքեր գիտակցում են թռիչքի բերկրանքը, մտքում թևեր են հորինում իրենց համար, բայց, մեկ է, չեն կարող թռչել… Դա իրո՛ք ողբերգություն է: Դեռ լավ է, քիչ են ապրում, թե չէ ի՜նչ կլիներ նրանց վիճակը… Հա, դաժան բան է, կռռոցս վկա: Պետք է՞ կռռամ՝ ավելի քիչ ապրեք, թե ուզող կա՝ ասե՛ք, չե՛մ խնայի կռռոցս, ագռավը շռայլ է, հը՛… (Շուրջն է նայում` թևերը թափահարում:) Այդ մարդկանց համար է ժամանակը արագ անցնում: Նրանց թվում է, թե երկրագունդը արագ է պտտվում, բայց դա նրանից է, որ նրանք թռչել չեն կարող: Երբ մենք թռչում ենք, կարողանում ենք զգալ եթերը իր ընթացքը մեջ, ու երբ թափահարում ենք մեր թևերը, կարողանում ենք կոմպենսացնել երկրագնդի պտույտի արագությունը՝ ըստ մեր ապրածի չափի: Մենք ունակ ենք կասեցնել ժամանակի տևողությունը՝ մեր իսկ թևերի ճախրանքի ուժով: Երբեմն՝ թռչում ենք նրա դեմ, երբեմն նրա ուղղությամբ, բայց կարգավորողը օդի սահմանն է ու թևերում եղած զորության չափը: Այնպես որ, թող ձեզ չթվա, թե թռչունի կյանքի տևողությունը կարճ է ձերինից: Ձեր ընկալած մեկ ժամը և մեր ապրած մեկ ժամը նույնը չեն կարող լինել: Երբեմն այն կարող է շատ ավելին լինել, քան ձերը: Էլ չեմ ասում, որ կյանքի տևողությունը բոլորովին էլ րոպեների կամ ժամերի առատությունը չէ, միամիտ չլինե՛ք… Եվ բոլորովին մի՛ կարծեք, թե դուք թռչունից ավելի շատ բան գիտեք: Երբ դուք քար եք գցում թռչունի վրա, կարծում եք, կմոտենա՞ նա ձեզ նորից: Կարծո՞ւմ եք: Որովհետև քարը չի՞ կպել նրան, գլուխն ու թևը չի՞ վնասվել… Ուրեմն իմացե՛ք. թռչունը ձեզնից ավելին գիտի, դեռ քարը չնետած՝ նա արդեն զգում է ձեր մտքինն ու թռչում ձեզնից հեռու: Իսկ դուք կարծում եք, թե նրանից խելոք եք, հարիֆնե՛ր: Թռչունները չափազանց զգայուն են, ահա թե ինչու նրանք թռչել գիտեն…
Հա՛, խղճում եմ թռչնանման մարդկանց, ինչպես և մարդանման թռչուններին. նույն բանն են՝ նույն դժբախտները՝ երկնքի ու երկրի միջև: Ո՛չ այնտեղ են երջանիկ, ո՛չ այստեղ: Հազար եմ կռռացել՝ մի՛ փնտրեք: Չկա՛ ձեր փնտրածը: Փնտրել պետք է միայն կեր, որ իմաստավորեք ձեր կյանքը, տանիք, որ չթրջվեք, մեկ էլ՝ սեռակից, որ ձեր տեսակը չկտրվի, շարունակվեք, թեև տեսակ կա, որ արժի՛ կտրվի. ձեր սո՛ռտը կտրվի: Ճշմարտությո՜ւն եք փնտրում: Ձեզնից ո՞վ գտավ դրանից: Իսկ դա կտցում, նոր են ուտո՞ւմ, թե՞ կլինի միանգամից կուլ տալ… Ը՜մմ, արյան համ ունի ձեր ճշմարտությունը, ասեմ, արյան հա՜մ… Թա՜նկ պիտի վճարեք դրա համար, դժվար ճանապարհներով պիտի անցնեք… Բայց մեկ է, կը՜ռռ, չի կշտացնելու ձեզ. ճշմարտությունը ոչ ոքի դեռ չի հագեցրել, ընդհակառակը, ավելի է սրում քաղցը… Չեղա՞վ, որ իզուր եք փնտրում, սովա՛ծ եք մնալու, սովա՛ծ, էլ չեմ ասում՝ ծարա՛վ: Տեսել եմ, տեսել ճշմարտության ծարավներին: Էլ ո՞նց կռռամ, որ պարզ լինի: Է՛հ, տայիք ինձ ձեր կյանքերը, ո՜նց կկառռավարեի, կա՜ռռ, կա՜ռռ, կառռա-վառռեի… Թեև մարդկանց մեջ երբեմն լինում են ագռավանմաններ. սևի հարազատություն է, մոգության սեր, գուցե և ագռավազգի հետ ընդհանրություն: Ինչպես Կառռա տատս կասեր՝ կռռապաշտ են… Է՛հ, թող փորձեն, ազնիվ է նրանց ընտրությունը, թեև՝ հավակնոտ: Բայց դա ուրիշ պատմություն է, ավելի լուրջ տարածքի, այս վերադարձող նախշուն ծտերը շեղում են ուշադրությունս. թարմացա՜ծ են, թռփոշացած, ծտացա՜ծ… Բայց իսկապես, էլ խե՞լքն ինչներին է պետք: (Բա որ մի օր ձյո՞ւն գա խելքներին): Ինչ վերաբերում է երգին, խոստովանեմ, երբեմն դուրըս գալիս է, հատկապես, երբ քեֆս լավանում է ծտի արյունից: Մի քանիսը կան՝ լա՛վ են երգում ծտի քածերը, փետուրներս բիզ-բիզ են կանգնում: Ճիշտ է, ես ծլվլանների համեմատ այդքան էլ լավ չեմ երգում, բայց մարդկանց մեջ մի խելոք արտահայտություն կա. «հոգին է երգում»… Ասեմ, որ նույն ծերտն է. թե հոգիդ չերգեց, կոկորդդ էլ չի երգի, ինչքան ուզում է կոկորդի լար ունենաս: Այսօր վերջին անգամ կկռռամ, լավ լսեք. ինչքան էլ թռչունի բմբուլը շատ լինի, գոնե մի երկու փետուր կա վրան, որ թռչի: Մարդը դա էլ չունի: Կը՜ռռ, գնացի…
Տպագրվել է Դրամատուրգիա հանդեսի 54-55.2018 համարում