Շնորհավորում ենք Երևանի պատվավոր քաղաքացուն, սիրելի Վարպետին. Երվանդ ՄԱՆԱՐՅԱՆ / «ԱՆՏԵՐՈՒՆՉ ՄԻ ՍԱՅԼԱԿ ՁԵՂՆԱՀԱՐԿՈՒՄ»

Շնորհավորում ենք Երևանի պատվավոր քաղաքացուն, սիրելի Վարպետին:

Երվանդ ՄԱՆԱՐՅԱՆԻ «ԱՆՏԵՐՈՒՆՉ ՄԻ ՍԱՅԼԱԿ ՁԵՂՆԱՀԱՐԿՈՒՄ» պիեսը տպագրվել է «Դրամատուրգիա» հանդեսի 2001 թ., թիվ 4-5-ում

 

Ամեն մի հասարակության՝ զարգացման ինչ աստիճանի վրա գտնվելու անսխալ ցուցիչներից է (իմ կարծիքով՝ լավագույն ցուցիչը) նրա թատրոնի վիճակը:

Ամեն մի թատրոնի կենտրոնական հիմնաքարը միտքն է, որը կերպավորվում է գրական երկի՝ թատերգության ձևով:

«Դրամատուրգիա» գրական հանդեսի հրապարակ իջնելը, մեր այս նեղ օրերում, վկայությունն է այն բանի, որ մեր պատմությունը մեր կենսունակությունը ստուգելու համար «լակմուսի թուղթ» է իջեցրել մեր իրականության մեջ: (Ես կարևորում եմ նաև այն իրողությունը, որ այն իջեցված է հայ կնոջ ձեռքով): Այս տողերը գրում եմ հանդեսի 4-5 միացյալ համարի բերումով: Եվ մի՞թե հուսադրող չէ, որ նախորդ երեք համարներում նոր անունների մի փունջ կար նրա էջերում, որտեղ քիչ չէին երիտասարդ անունները: Որքան էլ ժամանակի երկնակամարը ամպակուտակ լինի՝ «լակմուսի թուղթը» վկայում է, որ արև է ծագելու և կյանքն այս հողակտորի վրա շարունակվելու է իր հազարամյա հունով:

 

Երվանդ ՄԱՆԱՐՅԱՆ

 

 

 ԱՆՏԵՐՈՒՆՉ ՄԻ ՍԱՅԼԱԿ ՁԵՂՆԱՀԱՐԿՈՒՄ

(Հեռախոսազրույց վաղեմի ընկերոջ հետ)

 

Գործող անձինք

ԱՐՏԱՇԵՍ ԴԱԲԱՂՅԱՆ

ԴԱԲԱՂՅԱՆԻ մտապատկերում հայտնվում են՝

ԱՇՈՏ — Դաբաղյանի որդին

ՄԱՆԻԿ — Դաբաղյանի կինը

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, ԼՈՒՍԻՆԵ, ՀԱՍՄԻԿ — ԱՇՈՏԻ ընկերները

 

Մութ ձեղնահարկ: Դրսում ուշ երեկո է: Հեռախոսազանգ: Ներքևի հարկում ինչ—որ մեկը վերցնում է լսափողը:

ՏՂԱՄԱՐԴՈՒ ՁԱՅՆ — Ալո… Բարի երեկո, պարոն Ստեփան… Հենց նոր տուն մտա, դեռ չեմ հասցրել փնտրել: Հիմա կբարձրանամ և… Ձեղնահարկ, Աշոտիս աշխատասենյակը… Սայլակը այնտեղ եմ պահել… Ոչ, ոչ, բացառված է: Սայլակը տանն է, ոչ ոքի չեմ տվել: Պարզապես հին իրերի մեջ է. պետք է փնտրեմ… Զանգեք մի քանի րոպեից… Տասը, տասնհինգ… Այո: Առայժմ:

Զրույցի ավարտից անմիջապես հետո վառվում է ձեղնահարկի լույսը: Բեմը ներկայացնում է մենակյաց երիտասարդ լրագրողի աշխատասենյակ:

Քիչ անց բացվում է նախաբեմի փոսի կափարիչը, որտեղից բեմ է մտնում Արտաշես Դաբաղյանը: Նա հոգնած, անշտապ քայլում է դեպի ձախ կուլիս, որտեղ, ենթադրվում է, տան խորդանոցն է: Լսվող աղմուկից կարելի է եզրակացնել, որ իրար վրա կուտակված հազար ու մի անգործածական իրերի միջից գտնում, դուրս է բերում իր փնտրածը: Քիչ անց բեմ է մտնում պարզունակ մանկական սայլակով: Հեռախոսազանգ:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ալո… Այո, ես եմ և կարող եմ ձեզ ուրախացնել. սայլակը գտա, էնպես որ… Ո՞վ… հա, Ռուբեն: Կարծեցի՝ հարևանս է: Սայլակ էր խնդրել ինձնից՝ խոստացել էի… Հիշո՞ւմ ես, դրանով նավթ էի փոխադրում: Կարծեմ, մի անգամ էլ քո նավթը փոխադրեցինք… Լռում ես: Սա այն դեպքերից է, երբ լռությունը ոչ թե համաձայնության նշան է, այլ՝ տխրելու: Աղտից դեռ դուրս չենք եկել, բայց արդեն կարոտախտ է ձևավորվում: Լավ, հիմա՝ գործի մասին: Այսօր գնացի փոխնախարարի մոտ՝ գրությունը դեռ տեղ չի հասել: Էնպես որ, սիրելի Ռուբեն, քո էդ փակ բաժնետիրականը բանի պետք չի: Քեզ վաղուց եմ ասել, որ էդ օգնականդ… Քարտուղարուհիդ… Ո՞նց թե՝ ինչ քարտուղարուհի, Ռիման… Ներողություն, դուք ո՞ւմ եք զանգել… Հա, ինձ, բայց ես ո՞վ եմ… Այո, ճիշտ է, մեր թաղում և դպրոցում ինձ այդպես էին ասում: Սպասիր, էդ ո՞վ է, ո՞ր Ռուբե՞նը: Մեր թաղում երկու Ռուբեն կար, երկուսն էլ դարձան իմ համակուրսեցիները… Երրո՞րդը, ուսանո՞ղը… Ռուբեն Հովնանյան, քոլեցի Ռուբոն, ա՛յ քեզ անակնկալ, էդ որտեղի՞ց ես խոսում… Երևանի՞ց… Ե՞րբ ես եկել… Երեկ երեկոյա՞ն… Չհասկացա. «Ինչ ենք անո՞ւմ: Ինչպե՞ս ենք»: Ես և ո՞վ: Քեզ հուշեցին, դու չգիտեիր, որ ես այլևս հոգնակի չեմ, այլ միայնակ, անտեր եզակի… Լավ, էդ թողնենք… Թողնենք, ասում եմ, էդ տեսակ ցավակցությունը հեռախոսով չեն հայտնում: Դու ինձ ասա, ի՞նչն է քեզ ստիպել էսքան երկար բացակայությունից հետո, վերադարձիդ հաջորդ օրը, զանգել, եթե չգիտեիր, որ ցավակցություն պիտի հայտնես… Չէ, կներես, դու ասացիր՝ «Հազիվ քեզ բռնացրի»: Նշանակում է՝ մինչև իմ տուն գալը մի քանի անգամ զանգել ես… Հա, գուցե մի անգամ ես զանգել, բայց ինչ-որ մեկը քո կարգադրությամբ զանգել է մի քանի անգամ: Ի՞նչ է պատահել, ի՞նչ կա… Լավ, էդ դեպքում ես քեզ հարցնեմ՝ ինչպե՞ս ես, թեև գիտեմ, որ լավ ես, նույնիսկ՝ շատ լավ… Սխալվո՞ւմ եմ… Ինչ-որ բան էնպես չի՞: Բան չկա, քեզ մոտ ինչ-որ բան էնպես չի, մեզ մոտ ոչ մի բան էնպես չի… Դու չգիտե՞ս, մեզ մոտ ինչու է էդպես… Չես էլ կռահո՞ւմ… Ոչ, չեմ զարմանում: Կզարմանայի, եթե հավատայի, որ անկեղծ ես… Խոսքերիս մեջ վիրավորանք չփնտրես. շատ լավ գիտես, որ երբեք քո անկեղծությանը չեմ հավատացել: Ճիշտ եմ ասում, չէ՞… Ապրես: Այ, սա եղավ անկեղծ խոսակցություն: Ի՞նչը… Ինչե՞ր ես խոսում, այ Ռուբեն: Դոկտորական, թեկնածուական, դրանք հիմա արժեզրկված հասկացողություններ են… Պահ, էն էլ՝ փիլիսոփայութան դոկտոր: Փիլիսոփայության դոկտորին հիմա վիճակախաղի տոմս վաճառել չեն վստահի… Միամիտ բաներ ես խոսում: Որովհետև այդ արանքում մի մեծ որովհետև կա… Որովհետև կապիտալիստական հասարակարգ ստեղծելը խորովածանոց բացելուց մի քիչ ավելի բարդ է: Որովհետև աբսուրդ է. ի՞նչ ասել է կապիտալիստական հասարակարգ ստեղծել… Դե, Խորեն Ղամբարյանի տնտեսագիտության մակարդակով «ստեղծված» հասարակարգը սրանից լավը լինել չէր կարող… Անլրջությունը էն խոսքը չի: Դա նույնիսկ սովորական մեծամտություն չէր, դա ամբարտավան մեծամտություն էր… Չէ, սխալվում ես, ամենից շատ ինձ վրա եմ զայրացած, ինձ նմանների վրա, որ ոչխարների պես գնացինք դրանց ետևից ու մեզ հաշիվ էլ չտվեցինք, թե էս ի՞նչ ենք անում, ինչո՞ւ է քանդելու գաղափարը էսպես ոգևորել մեզ: Ալո, լսո՞ւմ ես… Ալո՛: Ալո՛: Անջատվել է, ես էլ խոսում եմ ոգևորված: (Լսափողը դնում է, մոտենում է սայլակին🙂 Ռուբեն Հովնանյանն էր զանգողը, տղաս, չգիտեր ոչ քո, ոչ մորդ մասին: Ասենք, չի իմացվի՝ գիտեր, չգիտեր… Դու էլ նրա մասին շատ բան չգիտեիր: Ասենք՝ էդ էլ չի իմացվի:

Պատրաստվում է սայլակը ցած տանել: Բայց, ինչ—որ բան հիշելով, գնում է խորդանոց և վերադառնում պայուսակով: Բացում է՝ տետրեր, թղթեր, թերթեր… Ձայներիզ: Հնաձև մագնիտոֆոնի մեջ է տեղադրում այն և միացնում: Լսվում է որդու ձայնը:

ԱՇՈՏԻ ՁԱՅՆԸ — Մամա, թղթերիս ձեռք չտաս: Մամա, թղթերս չխառնես… Մամա, թղթերիս ձեռք չտաս, թղթերս չխառնես…

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Հասկացանք, էլ ուրիշ բան չունե՞ս ասելու:

Մագնիտոֆոնից շարունակում է լսվել նույն խոսքը: Հեռախոսազանգ: Անմիջապես վերցնում է լսափողը: Մագնիտոֆոնից քիչ անց լսելի կլինի երիտասարդների աղմուկ, խոսք ու զրույց:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — (հեռախոսով): Ալո… Պարոն Ստեփա՞ն… Այո, ես եմ, ի՞նչ կա… Սայլա՞կը… Ասացի, չէ՞, գտել եմ… Հա, վայ, ներողություն, ձեզ չեմ ասել, ուրիշի եմ ասել: Մի ընկեր զանգեց, կարծեցի՝ դուք եք… Չէ, չէ, ուրիշի չեմ խոստացել, պարզապես… Այո, գտել եմ… Նորմալ վիճակում է: Նորմալ որ ասում եմ՝ ջարդված չի, իսկ թե ձեզ ինչքանո՞վ պիտանի կլինի, չեմ կարող ասել… Չէ, դրան քսան փարանոց նավթաման եմ բարձել և… նորմալ… Կդիմանա, կարծում եմ, կդիմանա… (Դաբաղյանի ուշադրությունը գերազանցապես մագնիտոֆոնի կողմն է: Աշխատում է արագ ավարտել հեռախոսազրույցը🙂…Ոչ, ինձ այլևս պետք չի, և հուսով եմ, պետք չի էլ գա… Ոչ, շտապ վերադարձնելու խնդիր չկա… Այո… Բարի… Բարի… Բարի գիշ… Այո, անպայման: Բարի գիշեր:

Լսափողը դնում է և անմիջապես զբաղվում է մագնիտոֆոնով: Ինչ—որ մեկը երգում է.

…Սպասիր ինձ, ես ետ եմ գալու,

Սպասիր ինձ, դեռ կարիք չկա լալու…

Ձայներիզը ետ է պտտեցնում: Դարձյալ լսվում է Աշոտի ձայնը. «Մամա, թղթերս չխառնես»:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Հասկացանք…

Աշոտի խոսքն ավարտվում է, կարծես հենց այդ դիտողությանն էր սպասում: Մի քանի վայրկյան լռություն: Դաբաղյանը լարված սպասում է: Մագնիտոֆոնից լսվում է երիտասարդների աղմուկ, խոսք, զրույց՝ նույնը, ինչ քիչ առաջ լսել էր: Աստիճանաբար այդ աղմուկը կերպարանավորվում է: Ներքևի հարկից ձեղնահարկ են բարձրանում Աշոտը՝ քսանհինգ—քսանվեց տարեկան է, աջ թևը չունի, Հասմիկը, Լուսինեն ու Հարությունը: Վերջինս դյուրակիր մագնիտոֆոն ունի ձեռքին:

ՀԱՍՄԻԿ — Էս ի՞նչ է, ձերոնք տանը չե՞ն:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Տանն են:

ՀԱՍՄԻԿ — Քեզ չեմ հարցնում:

ԱՇՈՏ — Տանն են, բայց իմ գործերին խառնվելու սովորություն չունեն:

ՀԱՍՄԻԿ — Երանի քեզ:

ԼՈՒՍԻՆԵ — Երանելի այր Աշոտ, արդյո՞ք դա նշանակում է, որ կարող ենք ծխել:

ԱՇՈՏ — Կարող ես:

ԼՈՒՍԻՆԵ — Դե, ծխախոտ տուր:

ԱՇՈՏ — Մոտս վերջին երկու հատն է, չեմ տա:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Ինձ մի նայիր, ես էլ չեմ տա. գիշերը պիտի աշխատենք:

ԼՈՒՍԻՆԵ — Ես էլ կգնամ, հորիցդ կուզեմ:

ԱՇՈՏ — Էստեղ արի: Էն կարմիր գրքի ետևում ծխախոտ կա: Կանացի:

ՀԱՍՄԻԿ — Կանացի՞:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Օհո…

ԱՇՈՏ — Մայրս է ծխում, հորիցս գաղտնի:

ԼՈՒՍԻՆԵ — Դու քոնը տուր ինձ, ինքդ դրանք ծխիր:

ՀԱՍՄԻԿ — Ոչ ոք էստեղ չի ծխելու:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Այսի՞նքն…

ՀԱՍՄԻԿ — Ես ծխած սենյակում քնել չեմ կարող:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Աշո՞տ… Չհասկացանք:

Հեռախոսազանգ:  Դաբաղյանը սթափվում է և մեքենայորեն վերցնում լսափողը:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ալո… Սուրե՞ն… Հա, ես եմ… Ընդհատվեց: Հետո հարևանիս հետ էի խոսում… Սայլակի մասին, այո… (Սենյակում ներկա գտնվողները դանդաղ անհետանում են: Դաբաղյանը անջատում է մագնիտոֆոնը🙂 Բայց որտեղի՞ց գիտես… Հա, իսկապես, քեզ ասել էի… Թոշակառուներ են: Թշվառ վիճակ: Մեծ ընտանիք էր: Երեք տղաներն էլ մեկնեցին Ռուսաստան: Աշոտիս ընկերներն էին: Միջնեկ տղային անցյալ տարի Սիբիրի կողմերում սպանեցին… Չիմացանք… Առևտրի խնդիր էր հավանաբար, ռեկետ են ասում, ինչ են ասում… Մահացած տղայի երեխային բերել են իրենց մոտ… Կարծեմ հարսն ուզում է ամուսնանալ… Մի խոսքով, ծերուկներն ուզում են աշխատել… Փողոցային առևտուր, ուրիշ ի՞նչ… Ոչ բոլորի համար է էդպես սկսվում: Համենայնդեպս, ոչ բոլորի համար էդպես սկսվեց, բայց դա թողնենք… Ինձ հե՞տ: Ոչ մի կապ, եթե չհաշվենք, որ ես ինձ հանցավոր եմ համարում… Ամեն ինչի համար: Էսպես չպետք է լիներ… Ամե՛ն ինչը: Սխալները շատ էին, չափազանց շատ: Եթե կուզես, դրանք նույնիսկ սխալներ չէին… Սխալը միշտ կարելի է բացատրել, հասկանալ, ուղղել, ներել և, ամենից կարևորը, եթե մարդը ուժեղ, պարկեշտ մեկն է, սխալը պետք է խոստովանել: Իսկ եթե դրանցից ոչ մեկը չի կատարվում՝ չեն խոստովանում, չեն ուզում ուղղել, ներել, հասկանալ, դա արդեն սխալ չէ, դա դիտավորություն է, շահաբեր ձեռնարկում, իսկ սխալ բառը՝ ծխածածկույթ… Ալո, էդ ո՞վ է: Ի՞նչ եք ուզում, տիկին, օրիորդ, ընկերուհի… Տեսնում եք՝ երկու հոգի խոսում են, մեջ եք ընկել ու կարգադրություններ եք անում… Ո՞նց թե՝ խոսածներդ ինչ ա: Քեզ ի՞նչ՝ ինչ ա. ինչ ուզում ենք, էն էլ խոսում ենք… Ինչո՞ւ ես ցած դնեմ, դուք ցած դրեք… Որովհետև ես արդեն մի ժամ է՝ խոսում եմ, դուք նոր եք մեջ ընկել… Ո՞նց թե՝ ինչքան խոսել եմ՝ հերիք ա, դու պետք է որոշե՞ս՝ ես ինչքան եմ խոսելու… Ոչ, ցած չեմ դնի… Հա, ես շատ անքաղաքավարի տղամարդ եմ… Ո՞նց թե՝ հայտնի չի՝ տղամարդ եմ, թե չէ… Դեհ, հերիք է հիմար-հիմար խոսես… Ա, դե խոսիր, հա՛, խոսի՛ր… (Մեքենայորեն լսափողը ցած է դնում🙂 Տղամարդ չեմ… գիտենք ձեր տեսած տղամարդիկ… Էս ի՞նչ արեցի… (Նոր է անդրադառնում, որ լսափողը ցած է դրել🙂 Թո՛ւ, զզվելի պառավ… Չգիտեմ, թե որտեղից էր զանգում…

Ձայներիզը ետ է պտտեցնում, միացնում: Մագնիտոֆոնից լսվող խոսքի հետ միաժամանակ հայտնվում են երիտասարդները, գրավում են նախկին դիրքը, և տեսարանը շարունակվում է, ինչպես նախորդ անգամ:

ՀԱՍՄԻԿ — Ոչ ոք էստեղ չի ծխելու:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Այսի՞նքն:

ՀԱՍՄԻԿ — Ես ծխած սենյակում քնել չեմ կարող:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Աշո՞տ… չհասկացա՜նք:

ՀԱՍՄԻԿ — (Աշոտին): Էդ ծիծաղդ… ես էլ չհասկացա:

ԱՇՈՏ — Լավ, վերջացրու: Սուրճ կուզե՞ք:

ԼՈՒՍԻՆԵ — Սուրճը հետո: Հիմա «Ամարետտո»: Հանգավորվեց:

ՀԱՍՄԻԿ — Վաղը մի նոր, տափակ բանաստեղծություն կլսենք:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Լուսինեի բանաստեղծությունները տափակ չեն…

ԱՇՈՏ — Ռաբիս են:

Ծիծաղ:

ԼՈՒՍԻՆԵ — Ես քեզ, գիտե՞ս, ինչ կանեմ…

ՀԱՍՄԻԿ – Է, է, է…

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — (խիստ): Հանգիստ, թե չէ…

ԼՈՒՍԻՆԵ — Հրամանատարը խոսեց: Ծխել եմ ուզում:

ՀԱՍՄԻԿ — «Ամարետտո»:

ԼՈՒՍԻՆԵ — Ծխել եմ ուզում:

ԱՇՈՏ — Քեզ ասացի՝ կարմիր գրքի ետևում է:

ԼՈՒՍԻՆԵ — Քո ծխախոտներից տուր:

ԱՇՈՏ — Մենք գիշերը պիտի աշխատենք:

ՀԱՍՄԻԿ — Էդ ի՞նչ աշխատանք է:

ԱՇՈՏ — Գաղտնի և շատ կարևոր:

ՀԱՍՄԻԿ — Կատակ չեմ անում:

ԱՇՈՏ — Ես էլ չեմ կատակում:

ՀԱՍՄԻԿ — Որ իսկապես գաղտնի լիներ, չէիր ասի: Ես քեզ գիտեմ: Ի՞նչ եք անելու: ԱՇՈՏ – Ասացի՝ գաղտնիք է:

ՀԱՍՄԻԿ – Լավ, վերջացրու:

Ցածրաձայն խոսք, որը չի հասկացվում: Դաբաղյանը ետ է պտտեցնում և կրկին, ձայնը խիստ բարձրացրած, լսում է:

ԼՈՒՍԻՆԵ — (գաղտնաբար): Սրանց ձայնագրիր:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Վաղո՜ւց…

Քիչ անց լսվում է Հասմիկի և Աշոտի զրույցը:

ՀԱՍՄԻԿ — Էսօր քեզ մոտ եմ մնալու:

ԱՇՈՏ — Էսօր չէ, մի ուրիշ անգամ:

ՀԱՍՄԻԿ — Ես էսօր եմ ուզում: Բոլորին կճանապարհես, ես կմնամ:

ԱՇՈՏ – Ասացի՝ էսօր շատ գործ ունեմ:

ՀԱՍՄԻԿ — Քեզ չեմ խանգարի:

ԱՇՈՏ — Կխանգարես:

ՀԱՍՄԻԿ — Դու մորիցդ վախենում ես:

ԱՇՈՏ — Ես ոչ ոքից չեմ վախենում: Էսօր շատ գործ ունեմ:

ՀԱՍՄԻԿ — Դու ձախով դժվար ես գրում, կմնամ, կօգնեմ:

ԱՇՈՏ – Ասացի՝ գաղտնիք է, դու չպիտի իմանաս:

ՀԱՍՄԻԿ — Սուտ ես ասում: Վատ, զզվելի…

Լռություն: Մեկեն ծիծաղ է պոռթկում:

ՀԱՍՄԻԿ — Էդ ի՞նչ էիր անում:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Ոչ մի բան:

ՀԱՍՄԻԿ — Բա ինչո՞ւ ծիծաղեցիք: Ձայնագրում էիր, հա՞… (Ծիծաղ🙂 Վա՛տ, փի՛ս, ապո՛ւշ, հիմա՛ր…

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Է՜… Ի՞նչ ես վրա տալիս:

ՀԱՍՄԻԿ — Ինչո՞ւ ես մեր խոսակցությունը ձայնագրել:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Դու հո շառ չե՞ս:

ՀԱՍՄԻԿ — Էդ ի՞նչ ես անում:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Աշոտի նոր երգն եմ լսում:

ՀԱՍՄԻԿ — Դու ո՞նց ես լսում, որ մենք չենք լսում:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ — Ուզում ես լսել՝ սկզբից դնեմ, ձայնը բարձրացնեմ, լսիր, հա՞: ՀԱՍՄԻԿ — Էդ բաները…

Ձայնագրությունը կտրուկ ընդհատվում է: Արտաշես Դաբաղյանը լարված սպասման մեջ է: Հնչում է երգը.

Երբ մեր ընկեր Արմենը

Գնաց ռազմաճակատ,

Ազերի զորքերի դեմ կռվելու,

Նա իր սիրած աղջկան

Խոսքեր ասաց ժլատ,

Խոսքեր, որ արժանի են հիշվելու.

«Սպասիր ինձ, ես ետ եմ գալու,

Սպասիր ինձ, դեռ կարիք չկա լալու…»:

Հեռախոսազանգ: Արտաշեսն սթափվում է: Վերցնում է լսափողը, իջեցնում մագնիտոֆոնի ձայնը:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ալո: Ռուբե՞ն… Ռուբեն Հովնանյա՞ն… Ի՞նչ անեմ, անընդհատ խառնում եմ: Խառն եմ… Չէ, միայն ձայների նմանությունը չի, նաև լսողությունս է… Ճիշտ ես, առաջ էլ մի բան չէր, ասենք, մեր հեռախոսային ցանցն էլ… Տվին, առան, խոսք, խոսակցություն՝ ոչինչ չփոխվեց: Վայ թե ավելի է վատացել… Այո, դարձել եմ փնթփնթան, ինձ հետ զրուցելը դժվարացել է… Մանիկից հետո՞: Ոչ: Վերջերս Մանիկն էլ էր բողոքում, որ… Ավելի ճիշտ, Աշոտիցս հետո: Նրա կորուստն ինձ համար սովորական ողբերգություն չէր: Ես հասկացա, որ նրան ես եմ կորստյան մղել… Ոչ, այդպես չէ: Ո՛չ: Մանիկն էլ էր փորձում ապացուցել, որ Աշոտի հետ պատահածը սովորական արկած է եղել… Ո՛չ: Առաջին անգամ Մանիկի անկեղծությանը կասկածեցի… Ոչ, ի՞նչ ես խոսում, դու ոչ մի բանից տեղյակ չես: Աշոտը Քելբաջարում կորցրեց ձեռքը… աջը: Մահացավ ավտովթարից, երկու տարի անց: Երևանում… Ե՞ս: Ինչով եմ ե՞ս հանցավոր նրա մահվան մեջ: Չգիտեմ: Իսկապես չգիտեմ: Հազար ու քանի օր է անցել նրա մահից, ամեն օր այդ հարցը տալիս եմ ինձ, ստանում եմ բացասական պատասխան, բայց ներքին, անորոշ զգացումը մնում է՝ ես հանցավոր եմ որդուս մահվան հարցում… Լսում եմ… Լսում եմ… Ի՞նչ ես ուզում, որ քեզ պատասխանեմ, եթե ինքս պատասխան չունեմ… Պատերազմից վերադառնալուց հետո, ինչ խոսք, շատ էր փոխվել, բայց վերջին մի երկու ամսում շփոթված էր, թեև աշխատում էր թաքցնել… Պատճառը հայտնի էր միայն իրեն: Ըստ երևույթին, նա համոզված էր, որ ոչ ոք իր  շփոթվածությունը չի նկատում…

Նա իր ողջ գիտակցական կյանքում կանգնած է եղել մի մեծ, ծանրանիստ, խորհրդավոր դռան առաջ: Հետո, ինչ-որ մի օր… Ինձ թվում է՝ ես նույնիսկ գիտեմ, թե այդ որ օրն է, ամիսը, ամսաթիվը, նույնիսկ ժամը գիտեմ: Ահա այդ օրը, այդ ժամին բացվում է այդ խորհրդավոր դուռը, և նա տեսնում է, որ այնտեղ, դռան մյուս կողմում, ոչինչ չկա:

Ես սոսկում եմ, երբ փորձում եմ պատկերացել, թե ինչ է կատարվել այդ տղայի հոգում դուռը բացվելուց հետո: Այնքան եմ մտածել այդ ամենի մասին… Մտածել եմ, մտածում եմ, մտքերս նստել են իրար վրա… Մի՞թե դու չես կարողանում կռահել, թե որն է իմ բաժին հանցանքն այս ամենի մեջ… Ես եմ այդ խորհրդավոր դռան պատկերի հեղինակը: Ես եմ մանկուց նրան սովորեցրել, որ կան բարոյական հասկացություններ, կա քաղաքացիական կեցվածք, մարդկային պարզ առաքինություններ: Որ հայրենասիրություն, ազգասիրություն հասկացողությունները… Այո՛, հենց այդպես, կեղծ կատեգորիաներ են… Թո՛ղ այդ հիմար զուգահեռները, լսիր մինչև վերջ… Դե, ուրեմն իմացիր, եթե չկա առաքինություն, հայրենասիրությունը դառնում է կեղծ կատեգորիա: Ստախոս մարդու հայրենասիրությունը ի՞նչ գին կարող է ունենալ՝ երեսպաշտի, քծնողի, որբերի իրավունքը լափող կաշառակերի հայրենասիրությո՞ւն… Ո՞նց կարող է այդպիսի մարդը հայրենասեր լինել, ինչե՞ր ես խոսում… Աշոտը կամավոր մեկնեց ռազմաճակատ: Նա ուժեղ բնավորություն ուներ, թեև խիստ զգացմունքային էր: Ձեռքը կորցնելը նրան պարզապես տխրեցրել էր, ես կասեի՝ նույնիսկ զայրացրել էր, դարձրել էր ավելի վճռական: Այն, ինչ պատահեց նրա հետ, պատահեց ավելի ուշ ու անսպասելի: Համենայնդեպս, իմ տպավորությունն այդպիսին է… Դուռը, որից այն կողմ գտնվում են քո հոգեկան կառույցի բոլոր հանգույցները, բացվում է և… դատարկություն… Լսո՞ւմ ես… Հա՛, լռում ես: Երևի մտածում ես, որ ես հոգեկան խանգարում կամ դրա նման մի բան… Ինչ խոսք, ավելի լավ կլիներ, որ դեմ առ դեմ նստած խոսեինք… Հիմա՞… Ինձ մո՞տ… Հնարավոր չէ… Որովհետև հնարավոր չի կարող լինել երբեք այլևս: Որովհետև այս տունը տեսել ես, երբ այստեղ տանտիրուհի կար… Չեմ կարողանա անկեղծ զրուցել… Չեմ ընդունի… Դռան էն անցքից կնայեմ, կտեսնեմ՝ դու ես, դուռը չեմ բացի, դրանից էլ հեշտ բա՞ն… Ինչպես միշտ՝ դիմացինին խոսեցրիր, զրուցեցինք, ծիծաղեցինք, բայց քո մասին ոչինչ չասացիր… Չասացիր՝ ինչո՞ւ ես ինձ զանգել, ինչո՞վ կարող եմ քեզ պիտանի լինել… Ի՞նչ ասել է՝ հեռախոսի բան չի: Եթե հեռախոսի բան չի, կնշանակի՝ ընդհանրապես խոսելու բան չի: Չեմ կասկածում, որ ասածդ պարկեշտության սահմանը չի անցնի, բայց… Պարզապես զգուշանում ես… Զգուշությունը էլ ո՞նց է լինում, ոչ գալուդ նպատակն ես ասում, ոչ ասում ես՝ որտեղ ես իջել… Քեռուդ գործո՞վ… Ի՞նչ քեռի, ո՞ր քեռիդ… Կարակա՞ս… Հա, էդ, էն, Կենտրոնական Ամերիկա… Լավ էլ տեղ է ապրել, կեցցե՛ քեռի… Հանդիպե՞լ ես… Քեռուդ, ասում եմ, գնացել տեսե՞լ ես… Աստված հոգին լուսավորի, բայց քեզանից չէր առիթը կորցնելը… Անպայման, ինչ խոսք, միայն ոչ վաղը: Վաղը քաղաքում չեմ լինելու… Մեկնո՞ւմ ես… Մյուս օրն առավոտյա՞ն: Ի՞նչ է, կրակ տանելո՞ւ ես եկել… Արտասահմանյան, ավելի ճիշտ, արևմտյան գործարարություն… Ընդհակառակը: Համ էլ դա քեզ շատ է սազական, և, ընդհանրապես, գործարար լինելը շատ բարձր հատկանիշ է… Միանգամայն անկեղծ եմ… Դե լավ, ինչ արած, կսպասենք մյուս հանդիպման… Ավելի լավ, շատ բան կունենանք իրար պատմելու: Դեհ, ինչ ասեմ, բարի ճանապարհ: Հաջողություն եմ ցանկանում… Շնորհակալ եմ, թեև դա ինձ համար անիմաստ մաղթանք է: Բարի գիշեր:

Դնում է լսափողը: Ուզում է մագնիտոֆոնը միացնել, բայց հրաժարվում է այդ մտքից և մոտենում է սայլակին:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Չէ, արի նախ քեզ ճանապարհեմ… Մի նեղանա ինձանից, ի՞նչ է քո վիճակն էստեղ, փոշիների մեջ: Էնտեղ գոնե ծերուկներին պետք կգաս, որբ են պահում: Գնանք:

Եվ, այնուամենայնիվ, նրա մտքերն ուրիշ կողմ են ձգվում: Ներքև տանող քառանկյան մոտ կանգ է առնում: Բեմի աջ թևի հատվածում հայտնվում է պատկեր՝ լուսամփոփի տակ, բազկաթոռի մեջ կծկված, նստած է միջին տարիքի կին և թաշկինակով անշտապ սրբում է արցունքները:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — (պոռթկումով դիմում է հեռախոսին): Սո՛ւտ ես խոսում, դու քեռի չես ունեցել: Դու քեռի չե՛ս ունեցել, ստո՛ւմ ես:

Թողնում է սայլակը, մոտենում հեռախոսին: Համար է հավաքում: Պատկերը թաղվում է խավարի մեջ:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ալո, Քնարի՞կ… ո՞վ է: Բալիկ ջան, տատիկին կանչիր… Լավ, պապիկին կանչիր… Միասի՞ն են գնացել: Լավ են արել… Լավ են արել, որ սկսել են միասին տեղ գնալ: (Դնում է լսափողը, հետո նոր համար է հավաքում🙂 Բալիկ ջան, էլի ես եմ… էն քեռին, որ նոր խոսում էր քեզ հետ… Ինչպե՞ս թե քեզ հետ ոչ ոք չի խոսել, ես էի խոսում… Հա, լավ, կանչիր: (Ինքն իրեն🙂 Էս ո՞ւր եմ ընկել: (Հեռախոսով🙂 Ալո, ո՞վ է խոսում… Իրավացի եք, ես Արտաշես Դաբաղյանն եմ… Այո… Վայ, Հասմիկ ջան, լրիվ ձեռքից գնացել եմ… Քնարիկ Ասլանյանին էի զանգում, էս ո՞նց է եղել, որ ընկել եմ քեզ մոտ… Ասեմ, քիչ առաջ խոսում էի մեր համակուրսեցի… այսինքն՝ ձեր համակուրսեցի Ռուբեն Հովնանյանի հետ: Հիշում ես Ռուբենին, չէ՞… Ասենք, դու նրան Կիպրոսում հանդիպել ես: Մի խոսքով, երկար զրուցեցինք, հրաժեշտ տվինք իրար… Վաղը չէ մյուս օրը մեկնում է: Հրաժեշտ տվեցի, հետո հիշեցի, որ կարևոր մի բան մոռացել եմ ասել, բայց չգիտեմ՝ որտեղից էր խոսում, որ զանգեմ: Մտածեցի՝ Քնարիկը կիմանա, դե նա ամեն ինչ գիտի… Պարզվում է, դու էլ գիտես, հա՞… Սամսոնի՞ մոտ… Հա, Սամսոնը, հիշեցի: Նրա հեռախոսը գիտե՞ս… Մի րոպե, մատիտ վերցնեմ… Մի անհանգստանա, քո անունը չեմ տա: Ասա… Երկու… տասնութ: Հիսունվեցով… Այո: Շնորհակալ եմ… Բարի գիշեր: (Համար է հավաքում🙂 Ալո: Ռուբեն Հովնանյանին… Կներեք: Բարի երեկո: Ռուբեն Հովնանյանին չէի՞ք կանչի հեռախոսի մոտ… Ասեք՝ Արտաշեսն է: Այո, Արտաշես Դաբադյանը… Այո, ես եմ… Բարև ձեզ, տիկին… տիկին Սրբուհի: Շատ հաճելի է: Խնդրում եմ, պարոն… այսօր ինձ զանգե՞լ եք… Մի քանի անգա՞մ: Ի՞նչ գործով, եթե գաղտնիք չէ… Գեղա՞րդ: Բայց ի՞նչ առիթով… Այդ ո՞ւմ հոգու հանգստության համար եք պատարագ մատուցել, որին իմ ներկայությունը ցանկալի պիտի լիներ… Հա՜… Բայց գիտե՞ք, դժբախտաբար նրա քեռուն չեմ ճանաչել… Ինչ խոսք, իրավացի եք, դա ոչ մի նշանակություն չունի… Այո, ինչ խոսք, այդպես է, բարեգործությունը շատ առաքինի բան է… Գյուղական դպրոցի վերանորոգո՞ւմ… Հիանալի է… Իր քեռու հիշատակի՞ն… Այո, այո, շատ ազնիվ քայլ է… Ասել է թե՝ Ռուբեն Հովնանյանը քեռի է ունեցել… Արտասահմանում: Հա՜… Փաստորեն պարոն Ռուբեն Հովնանյանը կատարում է իր քեռու կամքը… Իրավացի եք, շատ ազնիվ արարք է: Միայն թե չգիտեի, որ պարոն Ռուբեն Հովնանյանը քեռի է ունեցել: Ավելի ճիշտ, գիտեի, որ պարոն Ռուբեն Հովնանյանը քեռի չի ունեցել… Պատկերացրեք, ես էլ եմ այդպես մտածում, ինչպե՞ս կարող է որևէ բան կտակել մի մարդ, ով գոյություն չի ունեցել… Իրոք, շատ ծիծաղելի է… 0՜, նաև մատուռի շինարարությո՞ւն… Տեսնո՞ւմ եք, դրանք, իրոք, անառարկելի, անհերքելի փաստեր են… Այո: Նշանակում է՝ ես սխալվել եմ. Ռուբեն Հովնանյանը քեռի ունեցել է… Տիկին Փառքուհի, ես… Ներեցեք, տիկին Սրբուհի, ես մեծապես շնորհակալ եմ, որ ինձ հանեցիք մոլորությունից… Այո: Ըստ երևույթին, ինչ-որ մեկ ուրիշն է, որ քեռի չի ունեցել… Այո: Իսկ հիմա, խնդրում եմ, բարի եղեք, լսափողը հանձնեք պարոն Հովնանյանին: Սպասում եմ: Շնորհակալություն: (Լարված սպասում է🙂 Այո, ես եմ… Հետաքրքիր բան ստացվեց: Բայց նախ ինձ ասա, ո՞վ էր այդ կինը, որ խոսում էր ինձ հետ… Չգիտե՞ս: Հետաքրքիր է… Փոխարենը նա քեզ լավ գիտի: Ինչևէ… Զանգեցի, որ քեռուդ հետ կապված մի հարց ճշտեմ, բայց բոլորովին նոր հարցեր ծագեցին, և ես այս պահին, ճիշտն ասած, մի փոքր շփոթված եմ… Թողնենք մինչև քո հաջորդ Երևան գա՞լը… Ոչ, դա շատ մեծ ռիսկ է… Մի ծիծաղիր, ես լուրջ եմ ասում, ժամանակի առումով դա աններելի փորձություն կլինի… Կարող է, չէ՞, ճակատագրական անակնկալ պատահել, ինչպես Աշոտին պատահեց, եթե դա իրոք պատահար էր… Համբերող եղիր, այն, ինչ ուզում եմ ասել, անպայման կասեմ, որովհետև չի կարելի, որ չասեմ… Իրավացի ես, քսան րոպե առաջ… Որովհետև քսան րոպե առաջ… Քսան րոպե առաջ քեզ հետ զրուցում էր մեկ ուրիշը… մի խղճուկ, ողորմելի անձնավորություն, ձեր ֆակուլտետի լաբորանտը, որը թեև ձեզանից տարիքով մեծ էր, բայց կարծես ձեր կրտսեր ընկերը լիներ: Հատկապես քո… Խնդրում եմ, մի ընդհատիր ինձ, որպեսզի հասցնեմ ամեն ինչ ասել… Ասելիքս այնքան էլ շատ չի, բայց… դժվարանում եմ… Բանն այն է, որ մինչև դու կմոտենայիր հեռախոսին, ես այդ կնոջ հետ, որին դու չես ճանաչում, բայց որը քեզ լավ ճանաչում է, մի փոքր զրուցեցի այսօր Գեղարդ կատարած ձեր այցի շուրջ… Այո, հենց այդ. քեռուդ կտակը, դպրոցի վերանորոգումը, մատուռը և այլն: Նա, այդ կինը, որին դու չես ճանաչում, շատ ոգևորված էր և փորձում էր իր ոգևորությունը փոխանցել ինձ, ինչը, դժբախտաբար… շատ ճիշտ գուշակեցիր՝ չստացվեց… Ոչ, ոչ, նրա ոգևորությունը վարակիչ էր, ես կասեի՝ գայթակղիչ, բայց չստացվեց այն պարզ պատճառով, որ ես համոզված եմ՝ դու քեռի չես ունեցել… Չէ, ես… Չէ, ես չեմ կասկածում, ես ինչ որ գիտեմ, անսխալ գիտեմ, դու քեոի չես ունեցել… Այ, այդ մեկը չգիտեմ, չգիտեմ՝ ինչ է ստացվում, մարազմ է ստացվում, խաբեություն, թե էժանագին դետեկտիվ պատմություն՝ չգիտեմ… Այդ մեկը վստահ գիտեմ: Դու ոչ միայն քեռի չես ունեցել, դու նույնիսկ «դվայուռոդնի բռատ»-քեռի չես ունեցել… Երիտասարդ… նախկին երիտասարդ… և դեռ մի որոշ ժամանակ էլ «պետական այր», լավ լսիր ինձ, խնդրում եմ… Ես քեզ մի հուշ կպատմեմ, որից հետո եթե դու կպնդես, որ քեռի ունեցել ես, քեզանից ներողություն կխնդրեմ… Չէ, սա պարզ հիշողություն է մի սքանչելի կնոջ մասին, որից հոգու մաքրություն, հեզություն, բարություն և անսահման անկեղծություն էր սփռվում չորս բոլորը… Այո: Դե, ուրեմն, լսիր… Այո, ասացի, ճիշտ գուշակեցիր: Երրորդ կուրսում էիք: Մի օր տղաներից մեկը, կարծեմ դա հանգուցյալ Ռուբենն էր, ինձ խնդրեց ուղեկցել ձեր տուն, որ նյութերի դիմադրողականության գրառումներդ վերցնի՝ լիկվիդ պիտի հանձներ: Մտածում էր՝ եթե ես հետը չլինեմ, իրեն կմերժես: Դու տանը չէիր: Մայրդ՝ տիկին Ռիտան, մենակ էր: Երևում էր, որ լաց էր եղել: Գրառումներդ Ռուբենին շատ էին պետք, և նա խնդրեց սպասել քեզ: Ինքը գնաց պատշգամբ՝ ծխելու, և ակամա առիթ ստեղծվեց, որ ես ու մայրդ զրուցենք: Քաղաքավարական մեկ երկու խոսքից հետո տիկին Ռիտան սկսեց հորիցդ գանգատվել: Նաև քեզանից, որ հետը կոպիտ ես վարվում և պաշտպանում ես հորդ: Թող հոգին լույս դառնա. հայրդ պայծառ մարդ էր, բայց նրա անդիմադրելի սերը դեպի «Ոսկեվազ» գինին և օտարների կանայք՝ իրավունք չէր տալիս լիասիրտ պաշտպանել իրեն, և ես ակամա համաձայնում էի մորդ հետ, ինչը և նրան դրդում էր ավելի անկաշկանդ զրուցելու: «Арташес, дорогой, я проклятая женщина»- ասաց խորապես համոզված, որ ինքը անեծքի տակ է, որ անիծողը եղել է տատիկը՝ հոր մայրը: Որ անիծել է ոչ թե իրեն, այլ հարսին՝ իր մորը… քո մորական տատիկին: Եվ այդ է պատճառը, որ ինքն այլևս ոչ քույր է ունեցել, ոչ եղբայր: Եվ որ նրա անեծքը, շատ զորավոր լինելով, տարածվել է նաև իր վրա, և այդ է պատճառը, որ ինքն էլ միայն մի զավակ ունի և շատ է մտահոգ, որ իր թոռները ո՛չ հորեղբայր են ունենալու, ո՛չ հորաքույր: «А это очень страшно, Атрашес, у меня даже двоюродных братьев нет. Точно по Фейхтвангеру: “Голые среди волков…»: Պատկերացրու` ես էլ անզգուշություն ունեցա դa նկատելու: Տիկին Ռիտան վիրավորվեց. «Атрашес, разве это так важно – Фейхтвангер или кто-то другой? Я одинокая, совсем одинока на белом свете»: Եվ կրկնեց. «Голая среди волков…»:

Հիմա ինքդ ասա, ես պետք է ներողությո՞ւն խնդրեմ՝ ինչպես պայմանավորվեցինք: Ո՞չ: Բարի… Միանգամայն ճիշտ, արդարացի դիտողություն. ո՞ւմ ինչ գործն է՝ քեռի ունեցել ես, թե չես ունեցել… Այո: Միայն թե մի մեծ բայց կա… Բայց եթե դպրոցը չվերանորոգվի և մատուռն էլ չկառուցվի, կողմնակի մարդիկ… Ես նկատի ունեմ չորրորդ իշխանության ներկայացուցիչներին, խոսելու բարոյական իրավունք կունենան և կխոսեն, կհիշեն հին, հին բաներ: Ինքդ էլ հիանալի հասկանում ես, և հենց այդ պատճառով էլ և՛ դպրոցը կվերանորոգվի, և՛ մատուռը կկառուցվի, և անհավանական չէ, որ վեհափառն անձամբ կօծի այն, ու դեռ մատուռ տանող ճանապարհն էլ լավագույնս կբարեկարգվի: Եվ որքան էլ տարօրինակ թվա՝ հենց դա է ամենից վատը… Այո, պարադոքս է: Հենց այդ պարադոքսը քննելու համար է, որ ուզում եմ՝ ինձ լսես… Նախազգուշացնում եմ, որ մի քիչ երկար ես լսելու… Ինչ արած, մեղավոր չեմ, որ այդ կարևոր գործին ընդամենը երկու օր ես հատկացրել… Ինչ խոսք, եթե դա միայն քո և քեռուդ խնդիրը լիներ, այդ արանքը չէի խցկվի, բայց ինչ-որ տեղ և ինչ-որ առումով դա նաև իմ խնդիրն է, և վիճելի է՝ դա ավելի շատ քո՞ խնդիրն է, թե՞ իմը… Հենց դա է պատճառը, որ քեզ խորհուրդ եմ տալիս լսել ինձ… Նախ, Մանիկի մասին: Ռուբեն, ես երկար եմ մտածել՝ ի՞նչ կարող էր լինել, եթե Մանիկն ամուսնանար քեզ հետ… Ոչ, կան բաներ, որ դու չգիտես… Ամեն ինչ գիտե՞ս… Այդ դեպքում ստացվում է, որ դու պարզապես ճիվաղ ես… Դեհ, ուրեմն, լսիր ինձ: Մանիկն իմ կինը դարձավ դիպվածով, քո մի անշնորհք կատակից… ավելի ճիշտ, արարքից հետո: Դու Մանիկին վիրավորեցիր, ես տկարամիտ ասպետի պես կանգնեցի ձեր միջև… Թբիլիսիում: Հիշեցի՞ր… Մինչև այսօր էլ չեմ կարողացել իմանալ՝ զղջացե՞լ ես դրա համար, թե՞ ոչ… Որովհետև դրանով կարելի է ճշտել՝ իմ ասպետությունը մի բան արժե՞ր, թե ոչ… Քեզ խնդրում եմ, ոչինչ մի բացատրիր: Ես պարզապես մտածում եմ. արդյո՞ք դու այսօր ուրիշ մեկը կլինեիր, եթե ամուսնանայիր Մանիկի հետ… Այնպիսի մեկը, որ կարիք չէր ունենա պատերազմի ժամանակ գերի ընկած, հետո Կարակասում հայտնված միլիոնատեր քեռի հորինել իր համար: Թե՞ Մանիկն այսօր դարձած կլիներ Ֆրանսիայում և Կարակասում ձեռք բերած քո ապարանքների տիրուհին… Լռում ես: Դժվարանո՞ւմ ես պատասխանել, թե՞ չես ուզում պատասխանել: Հարցս հետաքրքրասիրություն չհամարես: Քո պատասխանն ինձ պետք է իմ հարցերը ճշտելու համար: Ճշտել որ ասում եմ… Իմ բոլոր հարցերը մեկընդմիշտ ճշտված, վերջացած են: Բայց անցյալի ճիշտն ու սխալը դասդասելը հիմա ինձ համար մեծ գայթակղություն է դարձել: Ես ամեն օր բարձրանում եմ այս ձեղնահարկը, թերթում եմ Աշոտիս գրառումները, լսում եմ նրա ձայնագրությունները… Ըստ երևույթին, մայրն ինձանից թաքցրել է դրանք, կամ գուցե նա ինքը՝ ինձանից և մորից… մի խոսքով… Հիմա ես այդ իրավունքն ունեմ, ոչ ինքը կա, ոչ մայրը: Կան միայն մասունքներ… օդից կախված հարցեր: Խնդրում եմ, ասա. ի՞նչ ես կարծում, Մանիկը քեզ հետ ամուսնանալով կդադարե՞ր լինել այն Մանիկը, ում մենք երկուսս էլ սիրահետում էինք, դու՝ բացահայտ, ես՝ դասախոսի իմ կիսատ-պռատ դիրքից ելնելով, գաղտնաբար, իսկ նա տարված էր քեզանով: Այո՞, նա կդառնա՞ր քո ապարանքների տիրուհին… Ես էլ եմ կարծում, որ չէր դառնա, և շնորհակալ եմ, որ այդպես որոշակի պատասխանեցիր: Դա իմ խղճից մի մեծ, շատ մեծ քար գցեց: Հիմա  կարող եմ և կաշխատեմ ազատ խոսել Աշոտի մասին: Աշոտի հարցն ինձ ամենաշատն է մտատանջում, երկու պատճառով, ու դու պետք է երկուսն էլ իմանաս… Գուցե կենսաբանությունը տակ ու գլուխ իրար եմ խառնում և կասեմ սոսկալի անգրագետ բաներ, բայց շատ եմ համոզված, որ Մանիկից ծնվածը, իմ թե քո ընտանիքում, միևնույն է, մարդկային նույն որակն էր ունենալու: Այդ տղան ամեն ինչ վերցրել էր մորից, առավելապես այդ անսահման համոզվածությունն իր ճշմարտացի լինելուն: Մահով ապացուցել իր ճշմարտացի լինելը: Եվ մահով ապացուցեց, որ մենք, հազար տարվա սպասումից հետո, խոտոր ճանապարհով քայլեցինք դեպի մեր երազանքների իրականացումը: Մահով ապացուցել այդ ամենը, որպեսզի այլևս առարկելու, բանավիճելու հնարավորություն չմնա… Ոչ, չեմ ավարտել: Հոգնեցի՞ր… Ես հիմա խոսելու եմ այն ամենակարևորի մասին, որը դու ուզում էիր ինձանից իմանալ, բայց հետո… Համարյա այդպես, խուսափեցիր… Ի՞նչ իմանամ՝ ինչու: Հավանաբար մտածեցիր… Չէ, չգիտեմ՝ ինչ մտածեցիր, բայց որոշեցիր՝ չարժե ինձ հետ անկեղծ լինել, կամ պարզապես չարժե փորձության գնալ և վստահել… Հիմա, հիմա: Մի շտապիր, ամեն ինչ կասեմ: Ես պարզապես հայտնվեցի ինձ համար անսովոր վիճակի մեջ և… Ներողամիտ եղիր, հին ու նոր Արտաշեսները այս պահին խառնվել են իրար, և ստացվել է մի անհեթեթ շփոթ՝ ոչ ուտել է լինում, ոչ էլ կարելի է հրաժարվել… Լավ, էդ զեղումները թողնենք: Դու, իհարկե, գիտես, որ քո և էլի մի քանիսի հեքիաթային հարստության մասին մեր թերթերից մեկում հաղորդում եղավ… Դու հիմա մի փորձիր ինձ առարկել… Եթե անգամ դա զրպարտանք է, ես չեմ քեզ զրպարտողը… Դեհ, ուրեմն, մի ընդհատիր և լսիր… Ռուբեն, ինձ ոչինչ մի ապացուցիր, քեզ միայն ասում եմ, որ եղել է այդպիսի մի հրապարակում, և դու, ինչպես տեսնում եմ, լավատեղյակ ես… Ոչ, դա զրպարտանք չի, որովհետև… Որովհետև կարևորը հարստության չափը չի… Որովհետև դու ընդհանրապես չպիտի հարստանայիր… Որովհետև դու ժողովուրդ էիր առաջնորդում, դու վարդապետ էիր… Եվ առավել, քան վարդապետ, որովհետև ժողովրդին առաջնորդում էիր մի ճանապարհով, որտեղ արյունը բացառված չէր, և արյուն թափվեց: Թեկուզ մեկ կաթիլ… Որովհետև այն հանգամանքը, որ դու ժողովրդին առաջնորդում էիր դեպի կապիտալիզմ, քեզ բնավ իրավունք չէր տալիս համար մեկ կապիտալիստը դառնալ… Ի՞նչ է, անձնական օրինա՞կ էիր ծառայում… Դա դեմագոգիա է… Չկա տնտեսագիտության պատմության մեջ նախադեպ, որ սկսեն զրոյից և մի երկու տարի անց դառնան անբավ հարստության տեր, այն էլ մի հասարակության մեջ, որտեղ ամեն ինչ փլված է. չկա ո՛չ ճանապարհ, ո՛չ լույս, ո՛չ ջերմություն, որտեղ կա միայն անչափելի մեծության բնական աղետի գոտի: Այդպիսի երկրում ոչ ոք չի կարող Հարուն ալ Ռաշիդ դաոնալ, եթե չի գողանում… Այո… Իհարկե… Բայց դա չէ քո ամենամեծ հանցանքը: Չմոռանանք, մենք դաստիարակվել ենք մի հասարակարգում, որտեղ օրը ցերեկով Թիֆլիսի բանկը թալանողի անունով դպրոց է հիմնվել… Իհարկե, իհարկե: Բոլորը գիտեն, որ հեղափոխություն անելու, առավել ևս, ազատագրական պատերազմ մղելու համար փող է պետք: Շատ փող է պետք: Այդ փողը ոչ մի պետական կազմակերպություն քեզ չի տա: Այդ փողերը դու կամ պետք է գողանաս, ինչպես արեց Սիմոն Տեր-Պետրոսյանը, բոլշևիկ Կամոն, կամ քո թափած արյամբ շահագրգիռ որևէ այլ պետություն կօժանդակի քեզ… Ես կարծում եմ, որ մեզանում մասամբ գործել է Կամոյի օրինակը… Մասամբ: Միայն թե հեղափոխությունից հետո Կամո Տեր-Պետրոսյանի շահածը մի հեծանիվ էր, որը նա նվեր էր ստացել, իսկ քո և ընկերներիդ շահածը դղյակներ՝ մեր երկրում, բոլորիս համար տեսանելի, ինչպես նաև կանխիկ գումար՝ երկրից դուրս, օտար բանկերում՝ անտեսանելի և անապացուցելի… Այդ մեզ համար, իմ ու քո տարիքի մարդկանց համար… Իսկ այն երիտասարդներին, որոնք պատերազմի դաշտում ընկերներ են թաղել ու դարձել են խեղանդամ, շատ դժվար է հասկացնել, որ անգամ ամենահավանական ենթադրությունը ապացույց չէ և չի կարող փոխադարձ գործողության հիմք դառնալ… Ռուբեն, այդ բացատրությունները կարող են գոհացնել այն կնոջը, որին դու չես ճանաչում, որը, սակայն, քեզ լավ գիտի… Ռուբեն, այդ բացատրություններն ավելորդ են այլևս, վտանգն անցած է. կարող ես հանգիստ վերադառնալ քո դղյակները և նույնիսկ կարող ես քեռուդ կտակը չկատարել… Ի դժբախտություն քեզ՝ վտանգն անցած է… Ոչ, չեմ կարողանում առանց հանելուկների խոսել, այնուամենայնիվ, համարձակությունս չի ներում… Իմիջիայլոց, բնավ կարևոր չէ՝ քեռի ունեցե՞լ ես, թե՞ չես ունեցել: Եթե որոշել ես ունենալ, կնշանակի՝ նա քեզ շատ է պետք եղել… Կնշանակի՝ եղել է մի բան, որ ես, այդքան մոտ կանգնած լինելով, նոր եմ իմացել, իսկ դու դրա մասին իմացել ես վաղուց: Իմացել ես և որոշել ես ապահովագրվել… Ինչի մասին եմ խոսո՞ւմ: Խոսում եմ «Վրիժառուների բանակի» մասին… Լռում ես: Չէիր սպասում, որ այդպիսի բան եմ ասելու: Գուցե հակառակը, անհամբեր սպասում էիր, իսկ ես ձգձգում էի… Միամիտ մի ձևանա… Եթե ես այդ մասին ինչ-որ բան գիտեմ, նշանակում է՝ դու վաղուց ամեն ինչ գիտես: Իսկ դա իր հերթին նշանակում է, որ ինքնահնար, վայրենի շուկայական հարաբերությունները, որոնցից մեզանում համառորեն հրաժարվել չեն ուզում, լիովին չեն լափել մեր երիտասարդությանը և… պարզվում է, որ դա շատերին է անհանգստացնում… Շատերին… Օրինակ՝ ո՞ւմ… Օրինակ՝ հենց քեզ… Երևի գոյություն ունի ինչ-որ կապ… Ի վերջո, կեղտոտ փողեր լվանալու ինչ-որ ձև պիտի գտնվե՞ր, թե՞ ոչ… Այո, հենց այդպես… Դրեց լսափողը: (Դնում է լսափողը:) Դրեց լսափողը:

Խորդանոցի մթության միջից հայտնվում է Մանիկը: Նա ամուսնուց բավական երիտասարդ է, բայց ակնոց է կրում և կամային մարդու պահվածք ունի: Լուռ մոտենում է գրապահոցին, կարմիր գրքի նաև թաքցրած ծխախոտի տուփից մի ծխախոտ է հանում, վառում է նույն տեղից հանած վառիչով ու ծխում:

ՄԱՆԻԿ — Ես քեզ ասել եմ, նրա հետ մի չափվիր: Ես քեզ խնդրել եմ, որ չխառնվես իմ գործերին:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Հիմա դու չկաս: Եվ Աշոտն էլ չկա: Ո՞վ պետք է նրան ասի ճշմարտությունը:

ՄԱՆԻԿ — Նրան ճշմարտություն ասել պետք չէ, պետք է թքել նրա երեսին:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ես չեմ կարող… այդպես չեմ կարող:

ՄԱՆԻԿ — Դու նրան պետք է ասեիր ամենակարևորը և լսափողը դնեիր: Դու չպետք է սպասեիր, որ առաջինը նա ցած դներ լսափողը:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Գիտեմ, դու այդպես կանեիր:

ՄԱՆԻԿ — Ես հիմա չկամ, իսկ նա ցած է դրել լսափողը:

Հեոախոսազանգ:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Նա է: Գնա, ինձ մի խանգարիր:

Վերցնում է լսափողը: Կինը անհետանում է խավարում:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Լսափողը ինչո՞ւ դրեցիր… Ալո… Պարոն Ստեփա՞ն… Ինձ թվաց… Մի ծանոթի հետ էի խոսում… Կարևոր չէ: Ասացեք, ի՞նչ կա… Ոչ, դուք ինձ նեղություն չեք պատճառում… Ասացեք, ի՞նչ կա նորից… Ոչ, ուրիշ սայլակ չունեմ, էդ մեկն է… Ասել եմ արդեն, ձեզանից բացի ուրիշ ոչ ոքի չեմ տալու… Դուք ուզում եք հիմա՞ վերցնել… Այսինքն՝ հենց հիմա՞… Կներեք, բայց հիմա… Իսկ եթե մի ժամի՞ց… Թող լինի կես ժամից… Մի քսան րոպեից, բայց ոչ հենց հիմա… Ես մի ընկերոջ… ծանոթի պետք է զանգեմ: Շատ կարևոր գործ է… Դուք փորձեք, հենց որ հեռախոսն ազատվեց, ուրեմն գործս ավարտել եմ… Հա, տանը չեք: Այդ դեպքում ձեզ մոտ բարձրանալիս… Այսինքն՝ ինձ մոտ բարձրանալիս… Ամեն ինչ խառնեցի… մի խոսքով՝ ձեզ սպասում եմ… Այո, այո, էլ հեռախոսով զանգ տալու հարկ չի լինի, ուղղակի կգաք… Տիկնոջ հե՞տ… Խնդրեմ, ինչպես կամենաք:

Դնում է լսափողը: Երկմտանքի մեջ է՝ զանգահարե՞լ, թե՞ ոչ: Զգում է, որ հայտնվել է Մանիկը:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Քեզ խնդրեցի ինձ չխանգարել:

ՄԱՆԻԿ — Ես քեզ ասել եմ՝ նրա հետ մի չափվիր:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Դու չկաս: Դու ինձ մի խանգարիր:

Մանիկը չի հեռանում, քաշվում է մի կողմ և սպասում է: Ներքևի հարկից բարձրանում է Աշոտը:

ԱՇՈՏ – Համա՛ թե ընկերներ ես ունեցել…

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ինձ մի խանգարեք: Կանեմ այնպես, ինչպես ես եմ կարող, ինչպես ես եմ ուզում անել:

ՄԱՆԻԿ — Պետք չէ նրան ոչինչ բացատրել: Պետք է թքել նրա երեսին:

ԱՇՈՏ — Նրա վրա պետք է ձեռք բարձրացնել:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ինչե՞ր ես խոսում:

ԱՇՈՏ — Նրա նմանները չպետք է ապրեն:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Դու ի՞նչ գիտես, թե մենք ում մասին ենք խոսում:

ԱՇՈՏ — Այդպիսիները բարոյական վարակ են տարածում, հասարակությունը վիրահատության կարիք ունի:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — (Մանիկին): Նա ի՞նչ գիտի՝ մենք ում մասին ենք խոսում: (Մանիկը լուռ ծխում է:) Նա գիտի՞՝ ում մասին ենք խոսում:

Մանիկը լուռ անհետանում է:

ԱՇՈՏ — (իջնելով ներքև): Արա, ինչպես հարմար ես գտնում: Համա՛ թե ընկերներ ես ունեցել:

Դաբաղյանը մենակ է: Միացնում է մագնիտոֆոնը: Երգը շարունակվում է: Անջատում է մագնիտոֆոնը և վերցնելով լսափողը՝ համար է հավաքում:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ալո… Սամսոն… Պարոն Սամսոնին կարելի՞ է… Սպասում եմ… (Թիկունքին հայտնվում է Մանիկը:) Գնա, ինձ մի խանգարիր: Գնա, խնդրում եմ: Գնա… Սամսո՞ն… Արտաշեսն է… Լավ եմ, շնորհակալ եմ… Խնդրում եմ… Չստացվեց… Խնդրում եմ, Ռուբենին կանչիր հեռախոսի մոտ… Սամսո՛ն, Ռուբենին կանչիր… Հասկանում եմ, դուրս է եկել: Բայց դու իրեն ասա՝ ճիշտ կլինի, որ մոտենա հեռախոսին: Հետո ուշ կլինի, թող հիմա… Սամսո՛ն… Սամսո՛ն… Դու Ռուբենին հասկացրու՝ շատ ավելի հիմար բան կստացվի, եթե քո կեսբերան հրավերն ընդունեմ ու հիմա գամ ձեր տուն… Ոչ, ստուգելու չեմ գալիս, քեզ հավատում եմ, Ռուբենին չեմ հավատում… Այդպես էլ է պատահում: Ու եթե եկա, ինձ համար այլևս միևնույն կլինի՝ ինքը ներկա է, թե ոչ. իմ ասելիքը կասեմ… Քեզ կասեմ ու բոլոր ներկաներին… Քո հյուրերին, որոնք հիմնականում նրա հյուրերն են… Չէ, չէ, չէ, կրիմինալ բան չի, հուշեր եմ պատմելու… Ռուբենի քեռու մասին… Ճանաչել եմ, ինչպե՞ս չէ, շատ լավ եմ ճանաչել… Տիկին Սրբուհո՞ւն… Կատակել եմ: Շատ հաճելի կին երևաց, ասացի՝ հեռախոսով մի քիչ սիլիբիլի անեմ: Դու Ռուբենին կանչիր… Սպասում եմ… Պարզվեց՝ դեռ չի գնացել, պատրաստվում էր գնալ: Սպասում եմ… (Դադար🙂

Ինչո՞ւ լսափողը ցած դրիր… Ու չփորձես հավատացնել, թե պատահաբար անջատվեց… Շանտա՞ժ… Երևի այդ բառի իմաստը չգիտես: Ինչպես ազատություն ու անկախություն բառերի իմաստը լավ չես իմացել… պարզվում է՝ վրեժխնդրություն բառի իմաստն էլ չգիտես: Այդ դու և քեզ նմաններն են, որ վրեժխնդրությունը հասկանում են միմիայն անձնականի հողի վրա… Չեմ կարող ասել, որ  վայրենություն բառի իմաստն էլ սպառիչ գիտես… Մենք… Այսինքն՝ ես ու դու վայրենություն բառը տարբեր ենք հասկանում… Իսկ կողոպուտը վայրենություն չի՞… Այն, ինչ մեզանում տեղի ունեցավ՝ ցուրտը, խավարը, սովը, վայրենություն չէ՞ր… Սխալվում ես, շատ ես սխալվում… Շատ ես սխալվում, ասում եմ: Դա միայն այն դեպքում, երբ բոլորը միասին են դատապարտված նույն վիճակին, հավասարապես: Իսկ եթե մեկն ուժասպառ եղած չի կարողանում խաղն ավարտին հասցնել, իսկ մյուսը խաղից դուրս է գալիս հարստացած, հափռած… Ոչ, դա նշանակում է, որ խաղի ամենաթեժ պահին թիմի անդամներից մի քանիսը գբաղված են եղել թիմակիցներին կողոպտելով… Նորից եմ ասում. դու իրավունք չունեիր հարստանալու… Որովհետև վարդապետ էիր և ժողովուրդ էիր առաջնորդում… Ոչ, այդ ձևով հարստանալու իրավունք չունի ոչ ոք… Բայց ի՞նչ կատարվեց մեզանում: Հիմա կկարդամ Աշոտի գրառումներից մի քանի տող: (Հապշտապ փնտրում, թղթերի միջից հանում է մի էջ:) Կարդում եմ. «…Իսկ երբ ռազմիկները կռվից վերադառնալով մտան տաճար՝ մարտիրոսների հիշատակին զոհ մատուցելու, քրմապետը տաճարը կողոպտել, ճողոպրել էր»: Մեջբերման ավարտը… Իրավացի ես, չափազանցրել է. քրմապետը միայն ոսկյա սկիհն էր գողացել: Բայց նրա օրինակին հետևելով, գողանում են նաև մանր մունր քրմիկները, արարողապետերը, ավելածուները և այլն, և այլն: Նույնիսկ դռանը հավաքված մուրացկանները, որոնք հետո այրեր են դառնալու, իրենց բաժինն են փախցնում, և եկող սերնդին մնում են միայն ավերակներ և բզկտված հուշեր… Էլ ի՞նչ հետո: Հետո պարզվում է, որ հերթափոխի եկած սերունդը չի ցանկանում հաշտվել իրեն բաժին հասածի հետ:

Սա է բուն խնդիրը… Դու մի՛ խոսիր այլևս… Այո, մեղադրական եմ կարդում… Որն է քո հանցա՞նքը… Դու ծախեցիր մեզ՝ քո ընկերներին, քեզ հավատացողներին, քեզ հետևողներին: Դու ծախեցիր մեր երազանքները, դու ծախեցիր մեր հույսերը, դու ծախեցիր մեր հավատը ապագայի նկատմամբ: Դու վարկաբեկեցիր անկախության գաղափարը, խրախուսեցիր երեկվա ստրուկին, որ դուրս գա հրապարակ և պահանջի ստրկատիրոջ գիրկը վերադառնալու արտոնություն… Ալո, լսո՞ւմ ես… Ինչ որ է, լսափողը չես դրել և համբերությամբ սպասում ես խոսքիս ավարտին: Դե ուրեմն, իմացիր, այն, ինչ պատրաստվում եմ քեզ ասել… Այն, ինչ պարտավոր եմ քեզ ասել, դեռ չեմ ասել… Դժվարանում եմ. դա շատ ցավագին բան է ինձ համար… Չէ, այդպես չէ. որքան էլ վատ կարծիք ունենամ քո մասին, չեմ կարող մտածել, որ ճիվաղ ես… Որովհետև, քո պարագայում միայն ամեն ինչից տեղեկացված ճիվաղը կկարողանար իրեն անգիտակ ներկայացնել՝ ձևացնելով, թե Աշոտի և Մանիկի մահվան մասին անտեղյակ է եղել… Մի՛ երդվիր, հավատում եմ, որ անտեղյակ ես եղել… Տարօրինակ է, հա՞, որ քիչ առաջվա անզուսպ խոսքերից հետո շարունակում եմ հանգիստ զրուցել: Իմ տրամադրության տակ հաշված րոպեներ են մնացել, շուտով հարևանս կգա սայլակը վերցնելու, հազիվ կարողանանք զրույցը շարունակել: Լսիր, ուրեմն, ես խոսում եմ Աշոտի մասին: Դեպքից մի քանի օր առաջ (այդ օրերին նա զարմանալի քչախոս էր դարձել), մի երեկո, երբ նստած էինք հեռուստացույցի մոտ, օգտվելով մոր րոպեական բացակայությունից՝ պոռթկումով ասաց. «Համա՛ թե ընկերներ ես ունեցել»: Ասաց ու բարձրացավ այս սենյակը՝ ծխելու: Մոր խնդրանքով մեր սենյակում չէր ծխում: Արարքը տարօրինակ էր. ոչ մի կապ չուներ ցուցադրվող նյութի հետ: Համերգ էր, կարծեմ: Արամո: Ի՞նչ մտքեր էին պտտվում գլխում… Չհետաքրքրվեցի՝ համոզված լինելով, որ արդյունքի չեմ հասնի: Երկու օր անց սեղանիս վրա տեսա անծանոթ մի թերթ՝ ծալած այնպես, որ որոշակի նյութ կարդամ: Շարժման մի քանի դեմքերի մասին էր, նրանց անհավատալի հարստության մասին: Հիշատակվում էր նաև քո անունը: Չեմ կասկածում, որ հոդվածը քեզ ծանոթ է: Չեմ կասկածում նաև, որ նկատել ես տողերի տակ թաքնված ահաբեկչության սպառնալիքը… Հոդվածն անձամբ չես կարդացել, բայց լսել ես: Ինչևէ… Այո, փաստեր չկային: Հոդվածն ավարտվում էր հաջորդ համարներից մեկում փաստեր տպագրելու խոստումով, բայց… Որքան գիտեմ, հաջորդ համար չեղավ: Եղավ այդ ողբերգությունը: Թերթը կարդալուց հետո հանգիստս կորցրի: Մտածում էի՝ ինչպե՞ս վարվել: Զրուցե՞լ հետը: Բայց վախենում էի, որ կարող եմ խոսքի մեջ անզգույշ լինել, նա ոչինչ չգիտեր քո և մոր անցյալի մասին: Համենայնդեպս, այն ժամանակ այդպես էի համոզված: Համոզված էի նաև, որ Մանիկը չէր ուզենա, որ որդին իմանա այդ ամենը: Այսօր արդեն տեսնում եմ, որ երկու դեպքում էլ միամտորեն սխալվել եմ: Չէ, միամիտը էն խոսքը չի. ապուշ ասելը ավելի ճիշտ կլիներ: Եթե ապուշ չլինեի, լինեի մի փոքր ավելի շրջահայաց, կկարողանայի նկատել Մանիկի թաքնված անհանգստությունը, ու գուցե թե մեզ հաջողվեր այդ շատ տարօրինակ պատահարը կանխել… Ինչով էր տարօրինա՞կ: Խմած չէր եղել, դիմացը ոչ ոք դուրս չէր եկել: Մեքենան ուղիղ քշել էր հաստաբուն ծառի վրա… Իմ համոզմամբ՝ ինքնասպանություն… Պատճա՞ռը: Ինձ էլ հենց դա է անհանգստացնում: Մտածում եմ, մի՞թե Մանիկը նրան ամեն ինչ ասել էր… Ի՞նչ պետք է ասած լիներ Մանիկը: Դու չգիտե՞ս՝ ինչ կարող էր ասել… Չես էլ կռահո՞ւմ… Զարմանալի է… Մի՛ երդվիր… Մի՛ երդվիր, քեզ հավատում եմ… Կասեմ, կասեմ, հանգիստ կաց… Ասացի՝ կասեմ, միայն… Մի ծխախոտ վառեմ…

Շփոթված է: Լսափողը մի կողմ դնելու փոխարեն ցած է դնում և, փաստորեն, ընդհատում է զրույցը: Ծխախոտ է փնտրում: Կնոջ թաքստոցից հանում է ծխախոտ ու վառիչ: Ծխում է: Հեռախոսազանգ: Կարծես չի հասկանում՝ ինչ զանգ է: Լսափողը վերցնում է, մեքենայորեն է խոսում:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Ի՞նչ կա նորից, պարոն Ստեփան… Ռուբե՞ն… Ես էլ չեմ հասկանում, թե լսափողն ինչու եմ ցած դրել… Չէ, մեքենայորեն եմ անջատել… Այո, ծխախոտս վառեցի: Շատ վաղուց թողել էի ծխելը… Շփոթված եմ, ուրիշ բան չկա… Ես միշտ, այս բոլոր տարիների ընթացքում, համոզված եմ եղել, որ դու ամեն ինչից տեղյակ ես, որովհետև, իմ համոզմամբ, չէիր կարող տեղյակ չլինել, իսկ հիմա տեսնելով քո… քո այդ… հետաքրքրասիրություն չասենք, տեսնելով քո անհանգստությունը, ինչ-որ գաղտնիք իմանալու անհամբերությունը… Քեզ պետք է հիշեցնեմ ձեր կուրսի վերջին կոմերիտական միջոցառումը՝ այցելությունը Ստալինի ծննդավայր… Այո, բոլորս էլ գիտենք, որ դա ոչ միայն քո մասշտաբային խոխմաներից էր, այլ պարզապես կոմերիտմիության հաշվին ճամփորդելու աոիթ: Բայց զգում էի, որ դա կազմակերպել էիր Մանիկի հետ քո այն արկածի հեռանկարով… Այո, այդպես է, բայց հետո… Բայց հետո, վերադարձի ճանապարհին, Թբիլիսիի համալսարանի հանրակացարանում դու նրան շատ անպարկեշտ ձևով վիրավորեցիր, և Մանիկը քեզանից երես դարձրեց… Այո, երեսը դարձրեց դեպի ինձ, ես շահեցի: Այդ դեպքից երկու ամիս անց, դիպլոմը պաշտպանելուց անմիջապես հետո, ես ու Մանիկը մեկնեցինք Սիբիր ու վերադարձանք յոթ տարի հետո մեր վեց տարեկան որդու հետ: Մինչդեռ Աշոտը իրականում յոթ տարեկան էր ու պետք է դպրոց գնար: Դու գիտես, որ Մանիկն այդ հարցերում պեդանտ էր… Ոչ, այդպես չէ… Ոչ, ասում եմ: Ես և Մանիկը իրական ամուսիններ դարձանք Աշոտի ծնունդից հետո միայն: Մանիկն ուրախ էր, որ կարողացել էի մոռացության մատնել Թբիլիսին, բայց ինքը մոռացե՞լ էր արդյոք… Ինչո՞ւ իմ ասելով, ինքդ որոշիր, թե ինչ է ստացվում… Լսում եմ, ասա, խոսքդ ավարտիր… Այո, Աշոտը քո որդին էր, կնշանակի՝ դու ես նրա կենսաբանական հայրը… Այո, այս դեպքում այդ բառը շատ եմ կարևորում՝ կենսաբանական… Որովհետև մի ամբողջ կյանք սպառեցի՝ ուրիշի գենետիկ ծառի վրա իմ բարոյական սկզբունքները պատվաստելու համար, և ի՞նչ ստացվեց՝ ողբերգություն… Ոչ մի պատահականություն, հիմա համոզվեցի, որ դա բնության ամենաանսխալ գործող օրենքն է… Երբ մարդն իր կարճ խելքով դուրս է գալիս բնության դեմ, բանն ավարտվում է աղետով և, որպես կանոն, զոհասեղան են բարձրանում անմեղները… Բանաձև է, այո, ես եմ այդ բանաձևի հեղինակը… Ենթադրում եմ, որ Մանիկը, չարիքը կանխազգալով, կարողացել էր որդուց իմանալ «Վրիժառուների բանակի» ծրագրերի մասին և համոզվելով, որ ուրիշ ելք չունի, նրան հայտնել էր իր ամենամեծ գաղտնիքը: Նա այդ արել էր, վախենալով, որ որդին մի օր կարող է ակամա հայրասպան դառնալ: Ինչ խոսք, նրան հաջողվել էր այդ ողբերգությունը կանխել, բայց դրանից ծնվեց մեկ այլ ողբերգություն. որդին դարձավ անձնասպան… Այո, իհարկե, դա իմ ենթադրությունն է, ոչ մի ապացույց չունեմ, միայն թե մահից առաջ նրա ասածը կարծես հաստատում է իմ ենթադրությունը: Այդ օրը, երեկոյան, իր համար անսովոր քնքշությամբ բռնեց ձեռքս ու դառը ժպիտով ասաց. «Ներիր, որ քո անձնազոհությունն իր նպատակին չհասավ»: Լսեցի՞ր: Կրկնելու կարիք չկա՞… Նա այն համոզմանն էր, որ ես ամուսնացա իր պատիվը փրկելու համար: Իհարկե, դրանում ինչ-որ ճշմարիտ բան կար. ես չէի կարող նրան լքված վիճակում տեսնել, բայց ճշմարիտ էր նաև, որ ասպետի այդ ապուշ կեցվածքը շոյում էր ինձ: Մի խոսքով… Նրա վերջին խոսքից հետո ինձ զարմանալի մենակ ու անօգնական զգացի: Ինչ-որ բաներ ասացի նրան, չեմ էլ հիշում՝ ինչ: Համոզում էի, հորդորում էի, մխիթարում, խնդրում, որ ինձնից չհեռանա: Կարծում եմ, այլևս ինձ չէր լսում: Ինձ թվում է, որ նա ճակատագրական պայքարի մեջ իրեն պարտված էր ճանաչել: Մեկ ժամ հետո նա չկար, հանգավ, վերջացավ: Իմ ասելիքն էլ վերջացավ: Լավ թե վատ, հավանաբար շատ վատ՝ ես կատարեցի իմ պարտքը, որ ինքնակամ վիզ էի առել Թբիլիսի կատարած այն ուղևորության ժամանակ: Ինչո՞ւ ես լռում… Մի՞թե դու էլ ես քեզ պարտված ճանաչում: Այդ դեպքում ո՞վ է հաղթել, քեռի՞դ, որ գոյություն էլ չի ունեցել… Իսկ անհամբեր հարևանս ուշանում է: Արի, գիտե՞ս, ինչ անենք… Կես ժամ առաջ ես, սայլակը փնտրելիս, գտա Աշոտի վերջին երգը… Այո, նա երգեր էր հորինում… Ինքը երգում էր՝ ընկերները կիթառով ընկերակցում էին, ձայնագրում… Հավանաբար նվիրել է զոհված ընկերների հիշատակին… Ես լսում էի, որ զանգեցիր, շարունակությունը լսենք միասին…

Հեռախոսի ընկալուչը հարմարեցնում է մագնիտոֆոնի մոտ և միացնում ձայնագրությունը:

«Անցան օրեր երկար ու ձիգ, անցան և տարիներ.

Նա տուն չդարձավ այն կռվից,

Բայց միշտ, երբ սարերից փչում են հով քամիներ,

Բերում են աղջկան խոսքեր հեռվից»…

Դռան զանգ: Դաբաղյանը մոտենում է լսափողին և խոսում՝ առանց այն տեղաշարժելու:

ԴԱԲԱՂՅԱՆ — Հարևանս եկավ: Դու լսիր: Սայլակը պիտի հանձնեմ: Դու լսիր:

Երգը շարունակվում է: Կրկներգն է: Դաբաղյանը պատրաստվում է սայլակն իջեցնել ներքև, բայց անզուսպ փղձկումով գրկում է այն և արտասվում:

«Սպասիր ինձ, ես ետ եմ գալու:

Սպասիր ինձ, դեռ կարիք չկա լալու:

Հազար կարոտած համբույրներ եմ քեզ տալու,

Սպասիր ինձ, ես ետ եմ գալու»:

Երաժշտության վերջին հնչյունների հետ բեմ են մտնում Աշոտն ու ընկերները, այն նույն կարգով, որ երևացին նախորդ տեսարանում: Ներս է մտնում նաև Մանիկը, իր թաքստոցից ծխախոտ է հանում: Նրա վառիչի բոցի հետ մեկտեղ Դաբաղյանը վայր է ընկնում աստիճանների վրա, գլորվում ցած: Բոլորն անհետանում են: Մագնիտոֆոնից սփռվող հնչյունների հետ միաժամանակ լսվում է դռան բախոցը: Դռան զանգ և բախոց: Երգն ավարտվում է: Դռան բախոցն ու զանգը նույնպես դադարում են: Լսվում է միայն անջատված հեռախոսի կոչնակը:

 

Տեսարաններում հնչող երգը Քրիստ ՄԱՆԱՐՅԱՆԻՆՆ է: