Բնական ինտոնացիայի և սովորական մարդկանց ժամանակը / Գայանե ՄԿՐՏՉՅԱՆ

 

 

Հայ թատրոնի վերջին երեսնամյակը մի ժամանակաշրջան է, երբ թատրոնի, ընդհանրապես արվեստի մասին  գրելը դարձավ անկարևոր, անհարկի, չվճարվող, քանի որ դադարել էին հրատարակվել մասնագիտական թերթ ու ամսագիր: Այսպիսով, արվեստի քննադատությունը (թատրոն, կինո) մնաց և մնում է  օրաթերթերի մշակութային էջերի մենաշնորհը, որոնցում ավելի  խրախուսելի է հարցազրույցը, սկանդալը, քան մասնագիտական խոսքը:

 

Անկախության թատրոն՝ մերժված և սիրելի

Անկախության թատրոնի զարգացման միտումներն ու գեղագիտական նոր ընկալումները վեր հանող բազմաթիվ թատերախոսականներ ցրված են մամուլի էջերում ու մոռացված, ուստի անհրաժեշտություն կա դրանք ի մի բերելու:  Համակարգելու այս փորձը ամենևին չի հավակնում լինել անկախության շրջանի թատրոնի երեսնամյակի ամբողջական պատկերը: Մասնագիտությամբ թատերագետ եմ և ներկայացումների մասին թատերախոսականներով հանդես եմ եկել մամուլում 1997 թվականից սկսած, ուստի հետազոտության առանցքը իմ դիտած ու գրած, նաև դիտած ու  չգրած ներկայացումներն են լինելու:

Իբրև սկիզբ անդրադարձ է լինելու Սունդուկյանի թատրոնի «Փրկեք մեր հոգիները» (1989 թ) և Արտիստական թատրոնում Մհեր Մկրտչյանի «Հացթուխին կինը» (1992 թ) ներկայացումներին որպես թատերական նշանակալի բեմադրություններ: Տվյալ ժամանակահատվածի հայ թատրոնի մասին ավելի ամբողջական պատկերացում տալու ու հնարավորինս անաչառ լինելու համար ուսումնասիրելու ենք այդ ներկայացումների մասին այլ մասնագետների  տեսակետները նույնպես:

Աշխատանքը ներառելու է Կարինե Ջանջուղազյանի, Դավիթ Հակոբյանի, Աննա Էլբակյանի, Տիգրան Ոսկանյանի, Գևորգ Հովակիմյանի, Նարինե Մալյանի, Նարինե Գրիգորյանի ու էլի արվեստագետների ստեղծագործական դիմանկարներ:

Առանձին անդրադարձ է լինելու ժամանակակից թատրոնում ազգային  դրամատուրգիայի գործերին՝ Հ. Պարոնյանի անվան կոմեդիայի թատրոնում 90-ականների սկզբին բեմադրված  Լեռ Կամսարի «Պլենար նիստ» ներկայացումից (ռեժիսոր` Երվանդ Ղազանչյան)  մինչև Գ. Սունդուկյանի անվան ակադեմիական թատրոնի  «Մեծապատիվ մուրացկաններ»:

Հետազոտական աշխատանքը ներառելու է հետևյալ բաժինները.

  • Նոր ժամանակներ. «Փրկեք մեր հոգիները»
  • Մհեր Մկրտչյանի Արտիստականը
  • Անկախության տարիների սարոյանականը՝ Համազգայինի «Մի գավաթ բարություն», «Փրկության կղզի», «Քո կյանքի ժամերը», Մալյան թատրոնի «Պատմություններ գնացքում»:
  • Մալյան թատրոնը գեղագիտական հարազատության ու նոր ձևերի որոնումներում (Նարինե Մալյան ռեժիսորի գեղագիտությունը հաջողված ներկայացումների քննությամբ՝ «Սիրելի Պամելա», «Անունը», «Շրջված երազ»):
  • Համազգային թատրոն՝ սկիզբ, վերելք, վերազարթոնք:
  • Անտրեպրիզային և խաղացանկային թատրոնների հարաբերությունը՝ Վարդան Պետրոսյան, Նարեկ Դուրյան, Սերժ Մելիք- Հովսեփյան և մյուսներ:

 

 

Սովորական մարդկանց  ժամանակը

20-րդ դարի վաթսունականներ հասանք հայրենազրկումի, հեղափոխության, համաշխարհային պատերազմի, գաղափարական բռնապետության ծանր բեռով, և փոփոխությունների ուրվականը մեզ հետամուտ էր կյանքի ու արվեստի բոլոր ոլորտներում: Ինչպե՞ս էր հայ թատրոնն արձագանքում այդ ներքին, հոգևոր պահանջին, այն ժամանակահատվածում մեր կյանքում մշտապես ներկա, շաբաթվա բոլոր օրերին (բացի երկուշաբթիից) վարագույրը հանդիսականի առաջ բացող  թատրոնը: Կյանքի հայելին համարվող թատերական իրականությունը:

Գեղագիտական փոփոխությունների անհրաժեշտության և դրա իրագործման աննկատ կամ ցցուն դրսևորումների փուլերը ցույց տալու համար դիտարկենք Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնի երեք, շատ տարբեր, ներկայացում, որոնք բեմադրվել են երկու տասնամյակի ընթացքում, 1970-90-ական թվականներին: Ներկայացումներ, որոնք ընդլայնում էին թատերական գեղագիտության «ինչի ու ինչպեսի» սահմանները, ավանդական-ակադեմիական  թատրոնում նորություն էին թեմատիկայով, հնչերանգով, կամ ծանոթ պատմություն էին ՝ այլ դիտանկյունով ու տոնայնությամբ:

Երեք անսովոր, միմյանցից շատ տարբեր, գեղարվեստորեն էլ տարբեր ու անհամարժեք ներկայացումներ, իրարից անջատ քսան տարվա կտրվածքով, փոփոխությունների խճանկարի մասեր, որոնք հավաքվելու են հիմնականում վերհիշությամբ, ամբողջական պատկեր ստանալու համար: Երևույթը օրինաչափ է, հասունացած, նաև, ինչ-որ իմաստով, ակադեմիական շավղից դուրս սայթաքած,  շարունակություն ենթադրող ու չունեցող:

Հետազոտական աշխատանքի այս նախաբանը ներկայացումների սովորական քննություն չէ, այլ ընդամենը մեկ տեսանկյունից  դիտված՝  իրական կյանքի  և բեմական ճշմարտության հարաբերակցությունն իբրև մտածողության ու իրական փոփոխության ակնկալիք:

Թարմ օդի առաջին չափաբաժինը ներարկվեց 1961 թվականին, երկրի չափանիշով, ընդլայնելով  խորհրդային քաղաքացու մեր տեսադաշտը, հոգևոր իմացությունը ։

 

«Իմ սիրտը լեռներում է»

Առաջին ընդվզումը, խիզախումը, ապասովետական ներկայացումը ակադեմիական թատրոնում էր, և  Գ. Սունդուկյանի անվան թատրոնում 1961 թվականին բեմադրված Վիլյամ Սարոյանի «Իմ սիրտը լեռներում է» ներկայացումը, քննադատների հայացքով, ապշեցուցիչ ազդեցություն է թողել և՛ մասնագետների, և՛ հանդիսականի վրա, այն ժամանակահատվածում, հիշենք, իրապե՛ս թատերասեր, թատրոնն իր կենցաղի մաս համարող հանդիսատեսի:

Ակադեմիական թատրոնի սարոյանականը լրացնում էր մի շատ կարևոր պակաս՝ անկեղծ, առանց պաթոսի, անսովոր հնչերանգի հոգևոր զրույց հայ հանդիսականի հետ մոռացած, թաքուն կարոտների և  ձգտումների մասին:

1961 թվականին ճշմարտության շեփորը հնչեց, և ինքներս մեզ տեսանք պաթետիկ բանաստեղծի, միայնակ ծերունի դերասանի, հնարագետ պատանու կերպարում, Մարեի երգի ելևէջներում. «Կռո՜՜ւնկ, մեր աշխարհեն խաբրիկ մը չո՛ւնիս»: Հնչում է երգ՝ հին Հայաստանի մասին, մեղմորեն ու առանց  որոշակի բառերի ձև տալիս մեր նախնիների մասին հիշողությանը: Եվ զուր է, զո՛ւր է հանդիսականին համոզել- շեշտել, թե այդ լեռները հեռավո՜ր շոտլանդական են, և որ շեքսպիրյան վերջին հաճարեղ դերասան-դերասանները, որոնք հանգչում են բեմի վրա, Հրաչյա Ներսիսյանն ու Վահրամ Փափազյանը  չեն։ Իսկ լեռները հին Հայաստանի լեռներն են, որոնք մնացել են հեռվում, մեծ լեռից անդին, և այդ մասին է Մարեի (Արուս Ասրյան) երգը։ Մենք իմանում ենք մեր նախնիների պատմությունը կիսաձայն, կիսատոներով, հուզիչ ու խորհրդավոր այնպես, ինչպես ամեն արևածագի կարող է երգել տարագիր հայուհին: Այդպես կարող էր պատմել տարագիր հայ Վիլյամ Սարոյանը, մեր ամենամեծ հայն Ամերիկայում, և ներկայացում բեմադրել մեծ վանեցիներից` ռեժիսոր Վարդան Աճեմյանը:

Սարոյանի երազանքն էր «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը բեմադրված տեսնել հայրենիքում, Հրաչյա Ներսիսյանին՝ Ջասպեր Մեք-Գրեգորի դերում: «Շեքսպիրյան վերջին հանճարեղ դերասանի» կերպարը հանճարեղ Հրաչյա Ներսիսյանի վերջին դերերից էր, և դերասանը մահացավ ներկայացման բեմադրության տարում: Մեք-Գրեգորը նաև հանճարեղ շեքսպիրյան դերասան Վահրամ Փափազյանի վերջին դերն էր:

Վիլյամ Սարոյանն աճեմյանական բեմադրությունը դիտեց 15 տարի անց, ներկա գտնվելով 1976 թ. հոկտեմբերի 18-ի ներկայացմանը և հեռուստատեսությամբ այսպես արտահայտելով իր հիացմունքն ու զարմանքը. «Իմ պզտիկ երազեն մեծ գործ շինած է»: Ռեժիսորը, դերասանները, հանդիսականը միասին, մեր մեծ երազին համահունչ ընդլայնել էին պիեսի սահմանները, ինչն էլ զարմացած, գուցեև հիացած նկատել էր Վիլյամ Սարոյանը:

Սա առաջին հերթին ժամանակին նկատել էր լավագույն թատերագետներից Լևոն Հախվերդյանն ու արտահայտել իրեն հատուկ պարզ ու ճշգրիտ ոճով. «Ներկայացում, որը չուներ վարագույր և ընդմիջում, թատրոնի ամենահուզական ներկայացումներից է»:  Մասնագետի հայացքով, նրանք ունեցել են նույն ներշնչանքը, միասին են ձգտել բարձունքի և ստացվել է կուռ ամբողջություն. «Ամենաբնական ինտոնացիայի բեմադրություն է՝ սովորական, ավելի քան սովորական մարդկանց կյանքի ու բախտի մասին» (Լ. Հախվերդյան «Բեմադրիչներ և բեմադրություններ» , Երևան, 1983 թ.):

Ներկայացումը խորհրդանշորեն ընդլայնում էր մեր հայրենիքի սահմանները,  գուցեև արվեստի ու գրականության այլ երևույթների հետ նախապատրաստելով 1965 թվականի մեծ պոռթկումին:

 

«Հացավան»

Թատրոնում կյանքի վերաքննության հաջորդ մակարդակը համայնքն էր,  դրա՝ համարյա սրբազնացած համայնական կարգը: Հայ թատրոնում երկիր-հայրենիքի մասշտաբով գեղագիտական փոփոխության   դրսևորումից  («Իմ սիրտը լեռներում է») երկու տասնամյակ անց միայն բացվում է ճշմարտության վարագույրը մի մասով, և քննության է դրվում մեր հասարակարգը:

Եվ այսպես, 1980 թվականին Խորեն Աբրահամյանը բեմադրեց Նաիրի Զարյանի «Հացավանը»Առաջին հայացքից առանձին վերցված մեկ գյուղում 1930-ականների կոլեկտիվացման մասին վեպն իբրև բեմադրական նյութ դիտարկելը թվում էր արտառոց ու անհարկի ընտրություն: Բազմապերսոնաժ, աղմկոտ, հսկայածավալ ու մոնումենտալ (Սոս Սարգսյանի Մացակ ապերը) դերակատարումներով հարուստ  բեմադրությունը ժամանակին շատ է քննարկվել: Ի հակադրություն վեպի, օբյեկտիվ բովանդակության մեջ ներկայացումն այն մասին էր, թե կյանքի այս դրվածքը, որում ապրում ենք,  անտրամաբանական է, հասարակարգի ներսում արդեն վերաքննության ենթակա:  Վեպից դուրս տեքստ չկար, սակայն Զարյանի տեքստն ու միջավայրը նույնը թողնելով` համարձակ ու խռովարար բեմադրիչն այլ, համարյա հակադիր  իրականություն է բերում կամ ի ցույց դնում նույն իրականության  այլ դիտանկյուն, որի ճշմարտության կրողը բացասական հերոսն է:

Գլխավոր հերոս Լևոն Լամբարյանը վեպում  ճշմարտության մունետիկ հեղափոխական է, և այդպես էր ընդունված դպրոցական դասագրքերում և ընդունելության քննությունների շարադրություններում: Խորեն Աբրահամյանի բեմադրության մեջ կոմունիստ ղեկավար Լևոն Լամբարյանը (Վլադիմիր Քոչարյանի օրինակելի դերակատարմամբ)  գեղեցիկ գլուխը բարձր պահած, ձախ ձեռքը ետևում, բարձունքին կանգնած նույն տեքստերն է ճառում, ուղղակի մղոններով հեռու-հեռու ճշմարտությունից  ու այն կյանքից,  որը եռում է բեմում։

«Մարդս մասնավոր սեփական ծնվել է, մասնավոր սեփական էլ կմեռնի»,- կյանքի փորձով փիլիսոփայում է Լամբարյանի գաղափարական հակառակորդ կուլակ  Մացակ ապերը  (Սոս Սարգսյան): Հանճարեղ դերակատարի հակասովետական, համարյա աքսորի արժանի միտքը մեխվում է հանդիսատեսի  ուղեղում` խարխլելով հաստատված կարգի, կյանքի մասին հիմնարար պատկերացումը:

Համայնական կյանքի մյուս ջատագովը բերետավոր կոմերիտուհին է, որի ղեկավարությամբ համայնքի մեծ ու փոքր համերաշխ երգում են.

Ընկեր, մեր կոլխոզ ի՞նչի նման է,

Ընկեր, մեր կոլխոզ ի՞նչի նման է

Լա՛վ աշխատող,  հա՛լալ ապրող մարդու նման է․․․

Կոլեկտիվ տնտեսություն-կոլխոզն իրականում ապրում է այլ չափումի մեջ, և սա ի ցույց է դրվում գյուղացիների հարցաքննության տեսարանում.

  • Ընկեր, դուք չքավոր դասակարգի՞ց եք։
  • Չքավո՛ր, ու էն էլ ի՜նչ չքավոր։ (Դերասան Մուրադ Կոստանյան)

«Ձա՜խորդ օրե՜րը ձմռան նման կու՜գան ու կերթան»,- երգում ու համբերության է կոչում Սոս Սարգսյանի կերպարը,  ու հասկանում ես, որ կոլեկտիվ հասարակարգի հրաժեշտի շեփորի  ժամանակը յոթը սարի ետևում չէ:

 

«Անավարտ մենախոսություն»

Գ. Սունդուկյանի անվան թատրոնում 1983 թվականին Խորեն Աբրահամյանը բեմադրեց Պերճ Զեյթունցյանի «Անավարտ մենախոսությունը», որի գլխավոր դերակատարը ևս Խորեն Աբրահամյանն էր: Փոփոխությունների ալիքը, հաստատուն կարգերի ու բարքերի դեմ ընդվզումն այս ներկայացման մեջ ավելի փոքր միավորի՝ մեկ հիմնարկի կտրվածքով է: Բեմում վեր խոյացող հսկա բեմահարթակով, աղմկոտ, ավելի քան բազմապերսոնաժ ներկայացման կենտրոնում գլխավոր հերոս, հիմնարկի ղեկավար Ռաֆայելն է, ով ինքն իրեն անվանում է Ռաֆո, շեշտելու համար, որ ժողովրդի մի մասնիկն է, ղեկավար, բայց նրանց պես հասարակ շինարար:  Ներկայացման ընթացքում Խորեն Աբրահամյանի ընդվզուն խաղաոճով Ռաֆոն տարերային, հախուռն, աղմուկով բողոքում ու դժգոհում է իր վերադասից, կարգերից: Սովետական ու հեղափոխական, դրամատիկ ու երաժշտական, ամեն ինչի մասին մի ներկայացում, որը սիրվեց իր անհստակ ու անավարտ տեսակի համար նաև: Ներկայացումն ապագաղափարական էր՝ մարդկանց ազատության, քննարկումի տեղ թողնելով, սովորական մարդկանց  ինքնասիրությունը շոյելով, ովքեր ծափերով էին ընդունում անգամ «կարգին մարդկանց տանը փողը երբեք չի հերիքում» օդի մեջ, անառիթ հնչող  սովորական խոսքը:

Երբ խոսքերը չէին բավականացնում, բեմի հարթակին կանգնած, իր շուրջն ու բեմի բոլոր կողմերում դերակատար-հանդիսականներին Ռաֆո-Խորեն Աբրահամյանը դիմում էր երգով՝

Սուտ է սուտ է, սուտ է, սուտ է, ամեն բան սուտ է,

Այս աշխարհի վրա ամեն բան սուտ է:

Բեմի հանդիսականը վերածվում էր երգչախմբի, միաժամանակ նաև կյանքի սուտը մերժող ժողովրդի: Գլխավոր հերոս-դիրիժորը, դարձյալ երգով, ասես իմիջիայլոց, պատահական երգով, այս անգամ հիշատակում է մոռացված հերոսներին.

Կարկուտ տեղաց Խանասորա՜յ դաշտու՜մը,

Ֆեդայինե՜ր դաշնակցակա՜ն վրեժ առան հովտումը…

Լավ մատուցված երգի մեջ «ֆիդայի» բառը մոգական ազդեցություն էր գործում,  հիշողությունների և էմոցիաների մի փունջ էր, վերազարթնած կարոտ՝ իրական ու տանջված հայրենիքի հանդեպ, համարյա՝ հիշում ենք ու պահանջում:

«Անավարտ մենխոսության» խորհրդային ճշմարտության գաղափարախոսը՝ Լորենց Առուշանյանի Համբարձումյանը, սուլելու աստիճանի անտեսվում-մերժվում էր հանդիսականի կողմից: Մի բան այն չէ այս երկրում, սովետների տանը ճառասացներին հավատացողներ չկան: Կարծրացած կարգը վերանայելուն հակված հանդիսականը խառնիճաղանջ,  գլխապտույտ,  տարակուսելի տեքստերի այդ խառնակույտի մեջ գտնում էր իրեն հոգեհարազատ թեմաներ ու ծափահարում: Առաջին անգամ թատրոնում ծափահարում էին երգերի ֆրազների, լուսանցքային երգերի համար. «Սուտ է, սուտ է, սուտ է, սուտ է, ամեն բան սուտ է…»: Երգ- ընդվզումին միանում էր ողջ կոլեկտիվը, դերակատարների առատությունից շնչահեղձ բեմից տարածվում դահլիճում ու մնում շենքի ներսում: Դրսում թվացյալ անսասան, «ճիշտ» կյանքն էր…

Քննության առնված երեք ներկայացումները նախապատրաստեցին  «Փրկեք մեր հոգիները» տեսակի ներկայացման մուտքը մայր թատրոն իբրև օրգանական, տրամաբանական  շարունակություն, և ամենևին պատահական չէր, որ նախապես Խորեն Աբրահամյանն էր ցանկացել այն բեմադրել:

Եվ «Հացավանում» կոմերիտուհու բերետով կոլխոզի երգչախումբը ղեկավարող աղջիկը (Անահիտ Աղասարյան) գրեց  թատրոնի ու կյանքի սահմանները հնարավորինս միացնող, թատերական սուտը մինիմումի հասցնող «Փրկեք մեր հոգիները» պիեսը:

Դրսում՝ հրապարակում,  1988 թվականի  «սրբազան սարսուռի»  ժամանակն էր: Ներսում թատրոնը հուշում էր, որ եկել է դիմակայելու  ժամանակը:

/շարունակելի/

 

 

 

 

You may also like...

Թողնել պատասխան

Ձեր էլ-փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։