Բնական ինտոնացիայի և սովորական մարդկանց ժամանակը / Գայանե ՄԿՐՏՉՅԱՆ

 

 

Հայ թատրոնի վերջին երեսնամյակը մի ժամանակաշրջան է, երբ թատրոնի, ընդհանրապես արվեստի մասին  գրելը դարձավ անկարևոր, անհարկի, չվճարվող, քանի որ դադարել էին հրատարակվել մասնագիտական թերթ ու ամսագիր: Այսպիսով, արվեստի քննադատությունը (թատրոն, կինո) մնաց և մնում է  օրաթերթերի մշակութային էջերի մենաշնորհը, որոնցում ավելի  խրախուսելի է հարցազրույցը, սկանդալը, քան մասնագիտական խոսքը:

 

Անկախության թատրոն՝ մերժված և սիրելի

Անկախության թատրոնի զարգացման միտումներն ու գեղագիտական նոր ընկալումները վեր հանող բազմաթիվ թատերախոսականներ ցրված են մամուլի էջերում ու մոռացված, ուստի անհրաժեշտություն կա դրանք ի մի բերելու:  Համակարգելու այս փորձը ամենևին չի հավակնում լինել անկախության շրջանի թատրոնի երեսնամյակի ամբողջական պատկերը: Մասնագիտությամբ թատերագետ եմ և ներկայացումների մասին թատերախոսականներով հանդես եմ եկել մամուլում 1997 թվականից սկսած, ուստի հետազոտության առանցքը իմ դիտած ու գրած, նաև դիտած ու  չգրած ներկայացումներն են լինելու:

Իբրև սկիզբ անդրադարձ է լինելու Սունդուկյանի թատրոնի «Փրկեք մեր հոգիները» (1989 թ) և Արտիստական թատրոնում Մհեր Մկրտչյանի «Հացթուխին կինը» (1992 թ) ներկայացումներին որպես թատերական նշանակալի բեմադրություններ: Տվյալ ժամանակահատվածի հայ թատրոնի մասին ավելի ամբողջական պատկերացում տալու ու հնարավորինս անաչառ լինելու համար ուսումնասիրելու ենք այդ ներկայացումների մասին այլ մասնագետների  տեսակետները նույնպես:

Աշխատանքը ներառելու է Կարինե Ջանջուղազյանի, Դավիթ Հակոբյանի, Աննա Էլբակյանի, Տիգրան Ոսկանյանի, Գևորգ Հովակիմյանի, Նարինե Մալյանի, Նարինե Գրիգորյանի ու էլի արվեստագետների ստեղծագործական դիմանկարներ:

Առանձին անդրադարձ է լինելու ժամանակակից թատրոնում ազգային  դրամատուրգիայի գործերին՝ Հ. Պարոնյանի անվան կոմեդիայի թատրոնում 90-ականների սկզբին բեմադրված  Լեռ Կամսարի «Պլենար նիստ» ներկայացումից (ռեժիսոր` Երվանդ Ղազանչյան)  մինչև Գ. Սունդուկյանի անվան ակադեմիական թատրոնի  «Մեծապատիվ մուրացկաններ»:

Հետազոտական աշխատանքը ներառելու է հետևյալ բաժինները.

• Նոր ժամանակներ. «Փրկեք մեր հոգիները»
• Մհեր Մկրտչյանի Արտիստականը
• Անկախության տարիների սարոյանականը՝ Համազգայինի «Մի գավաթ բարություն», «Փրկության կղզի», «Քո կյանքի ժամերը», Մալյան թատրոնի «Պատմություններ գնացքում»:
• Մալյան թատրոնը գեղագիտական հարազատության ու նոր ձևերի որոնումներում (Նարինե Մալյան ռեժիսորի գեղագիտությունը հաջողված ներկայացումների քննությամբ՝ «Սիրելի Պամելա», «Անունը», «Շրջված երազ»):
• Համազգային թատրոն՝ սկիզբ, վերելք, վերազարթոնք:
• Անտրեպրիզային և խաղացանկային թատրոնների հարաբերությունը՝ Վարդան Պետրոսյան, Նարեկ Դուրյան, Սերժ Մելիք- Հովսեփյան և մյուսներ:

 

 

Սովորական մարդկանց  ժամանակը

20-րդ դարի վաթսունականներ հասանք հայրենազրկումի, հեղափոխության, համաշխարհային պատերազմի, գաղափարական բռնապետության ծանր բեռով, և փոփոխությունների ուրվականը մեզ հետամուտ էր կյանքի ու արվեստի բոլոր ոլորտներում: Ինչպե՞ս էր հայ թատրոնն արձագանքում այդ ներքին, հոգևոր պահանջին, այն ժամանակահատվածում մեր կյանքում մշտապես ներկա, շաբաթվա բոլոր օրերին (բացի երկուշաբթիից) վարագույրը հանդիսականի առաջ բացող  թատրոնը: Կյանքի հայելին համարվող թատերական իրականությունը:

Գեղագիտական փոփոխությունների անհրաժեշտության և դրա իրագործման աննկատ կամ ցցուն դրսևորումների փուլերը ցույց տալու համար դիտարկենք Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնի երեք, շատ տարբեր, ներկայացում, որոնք բեմադրվել են երկու տասնամյակի ընթացքում, 1970-90-ական թվականներին: Ներկայացումներ, որոնք ընդլայնում էին թատերական գեղագիտության «ինչի ու ինչպեսի» սահմանները, ավանդական-ակադեմիական  թատրոնում նորություն էին թեմատիկայով, հնչերանգով, կամ ծանոթ պատմություն էին ՝ այլ դիտանկյունով ու տոնայնությամբ:

Երեք անսովոր, միմյանցից շատ տարբեր, գեղարվեստորեն էլ տարբեր ու անհամարժեք ներկայացումներ, իրարից անջատ քսան տարվա կտրվածքով, փոփոխությունների խճանկարի մասեր, որոնք հավաքվելու են հիմնականում վերհիշությամբ, ամբողջական պատկեր ստանալու համար: Երևույթը օրինաչափ է, հասունացած, նաև, ինչ-որ իմաստով, ակադեմիական շավղից դուրս սայթաքած,  շարունակություն ենթադրող ու չունեցող:

Հետազոտական աշխատանքի այս նախաբանը ներկայացումների սովորական քննություն չէ, այլ ընդամենը մեկ տեսանկյունից  դիտված՝  իրական կյանքի  և բեմական ճշմարտության հարաբերակցությունն իբրև մտածողության ու իրական փոփոխության ակնկալիք:

Թարմ օդի առաջին չափաբաժինը ներարկվեց 1961 թվականին, երկրի չափանիշով, ընդլայնելով  խորհրդային քաղաքացու մեր տեսադաշտը, հոգևոր իմացությունը ։

 

«Իմ սիրտը լեռներում է»

Առաջին ընդվզումը, խիզախումը, ապասովետական ներկայացումը ակադեմիական թատրոնում էր, և  Գ. Սունդուկյանի անվան թատրոնում 1961 թվականին բեմադրված Վիլյամ Սարոյանի «Իմ սիրտը լեռներում է» ներկայացումը, քննադատների հայացքով, ապշեցուցիչ ազդեցություն է թողել և՛ մասնագետների, և՛ հանդիսականի վրա, այն ժամանակահատվածում, հիշենք, իրապե՛ս թատերասեր, թատրոնն իր կենցաղի մաս համարող հանդիսատեսի:

Ակադեմիական թատրոնի սարոյանականը լրացնում էր մի շատ կարևոր պակաս՝ անկեղծ, առանց պաթոսի, անսովոր հնչերանգի հոգևոր զրույց հայ հանդիսականի հետ մոռացած, թաքուն կարոտների և  ձգտումների մասին:

1961 թվականին ճշմարտության շեփորը հնչեց, և ինքներս մեզ տեսանք պաթետիկ բանաստեղծի, միայնակ ծերունի դերասանի, հնարագետ պատանու կերպարում, Մարեի երգի ելևէջներում. «Կռո՜՜ւնկ, մեր աշխարհեն խաբրիկ մը չո՛ւնիս»: Հնչում է երգ՝ հին Հայաստանի մասին, մեղմորեն ու առանց  որոշակի բառերի ձև տալիս մեր նախնիների մասին հիշողությանը: Եվ զուր է, զո՛ւր է հանդիսականին համոզել- շեշտել, թե այդ լեռները հեռավո՜ր շոտլանդական են, և որ շեքսպիրյան վերջին հաճարեղ դերասան-դերասանները, որոնք հանգչում են բեմի վրա, Հրաչյա Ներսիսյանն ու Վահրամ Փափազյանը  չեն։ Իսկ լեռները հին Հայաստանի լեռներն են, որոնք մնացել են հեռվում, մեծ լեռից անդին, և այդ մասին է Մարեի (Արուս Ասրյան) երգը։ Մենք իմանում ենք մեր նախնիների պատմությունը կիսաձայն, կիսատոներով, հուզիչ ու խորհրդավոր այնպես, ինչպես ամեն արևածագի կարող է երգել տարագիր հայուհին: Այդպես կարող էր պատմել տարագիր հայ Վիլյամ Սարոյանը, մեր ամենամեծ հայն Ամերիկայում, և ներկայացում բեմադրել մեծ վանեցիներից` ռեժիսոր Վարդան Աճեմյանը:

Սարոյանի երազանքն էր «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը բեմադրված տեսնել հայրենիքում, Հրաչյա Ներսիսյանին՝ Ջասպեր Մեք-Գրեգորի դերում: «Շեքսպիրյան վերջին հանճարեղ դերասանի» կերպարը հանճարեղ Հրաչյա Ներսիսյանի վերջին դերերից էր, և դերասանը մահացավ ներկայացման բեմադրության տարում: Մեք-Գրեգորը նաև հանճարեղ շեքսպիրյան դերասան Վահրամ Փափազյանի վերջին դերն էր:

Վիլյամ Սարոյանն աճեմյանական բեմադրությունը դիտեց 15 տարի անց, ներկա գտնվելով 1976 թ. հոկտեմբերի 18-ի ներկայացմանը և հեռուստատեսությամբ այսպես արտահայտելով իր հիացմունքն ու զարմանքը. «Իմ պզտիկ երազեն մեծ գործ շինած է»: Ռեժիսորը, դերասանները, հանդիսականը միասին, մեր մեծ երազին համահունչ ընդլայնել էին պիեսի սահմանները, ինչն էլ զարմացած, գուցեև հիացած նկատել էր Վիլյամ Սարոյանը:

Սա առաջին հերթին ժամանակին նկատել էր լավագույն թատերագետներից Լևոն Հախվերդյանն ու արտահայտել իրեն հատուկ պարզ ու ճշգրիտ ոճով. «Ներկայացում, որը չուներ վարագույր և ընդմիջում, թատրոնի ամենահուզական ներկայացումներից է»:  Մասնագետի հայացքով, նրանք ունեցել են նույն ներշնչանքը, միասին են ձգտել բարձունքի և ստացվել է կուռ ամբողջություն. «Ամենաբնական ինտոնացիայի բեմադրություն է՝ սովորական, ավելի քան սովորական մարդկանց կյանքի ու բախտի մասին» (Լ. Հախվերդյան «Բեմադրիչներ և բեմադրություններ» , Երևան, 1983 թ.):

Ներկայացումը խորհրդանշորեն ընդլայնում էր մեր հայրենիքի սահմանները,  գուցեև արվեստի ու գրականության այլ երևույթների հետ նախապատրաստելով 1965 թվականի մեծ պոռթկումին:

 

«Հացավան»

Թատրոնում կյանքի վերաքննության հաջորդ մակարդակը համայնքն էր,  դրա՝ համարյա սրբազնացած համայնական կարգը: Հայ թատրոնում երկիր-հայրենիքի մասշտաբով գեղագիտական փոփոխության   դրսևորումից  («Իմ սիրտը լեռներում է») երկու տասնամյակ անց միայն բացվում է ճշմարտության վարագույրը մի մասով, և քննության է դրվում մեր հասարակարգը:

Եվ այսպես, 1980 թվականին Խորեն Աբրահամյանը բեմադրեց Նաիրի Զարյանի «Հացավանը»:  Առաջին հայացքից առանձին վերցված մեկ գյուղում 1930-ականների կոլեկտիվացման մասին վեպն իբրև բեմադրական նյութ դիտարկելը թվում էր արտառոց ու անհարկի ընտրություն: Բազմապերսոնաժ, աղմկոտ, հսկայածավալ ու մոնումենտալ (Սոս Սարգսյանի Մացակ ապերը) դերակատարումներով հարուստ  բեմադրությունը ժամանակին շատ է քննարկվել: Ի հակադրություն վեպի, օբյեկտիվ բովանդակության մեջ ներկայացումն այն մասին էր, թե կյանքի այս դրվածքը, որում ապրում ենք,  անտրամաբանական է, հասարակարգի ներսում արդեն վերաքննության ենթակա:  Վեպից դուրս տեքստ չկար, սակայն Զարյանի տեքստն ու միջավայրը նույնը թողնելով` համարձակ ու խռովարար բեմադրիչն այլ, համարյա հակադիր  իրականություն է բերում կամ ի ցույց դնում նույն իրականության  այլ դիտանկյուն, որի ճշմարտության կրողը բացասական հերոսն է:

Գլխավոր հերոս Լևոն Լամբարյանը վեպում  ճշմարտության մունետիկ հեղափոխական է, և այդպես էր ընդունված դպրոցական դասագրքերում և ընդունելության քննությունների շարադրություններում: Խորեն Աբրահամյանի բեմադրության մեջ կոմունիստ ղեկավար Լևոն Լամբարյանը (Վլադիմիր Քոչարյանի օրինակելի դերակատարմամբ)  գեղեցիկ գլուխը բարձր պահած, ձախ ձեռքը ետևում, բարձունքին կանգնած նույն տեքստերն է ճառում, ուղղակի մղոններով հեռու-հեռու ճշմարտությունից  ու այն կյանքից,  որը եռում է բեմում։

«Մարդս մասնավոր սեփական ծնվել է, մասնավոր սեփական էլ կմեռնի»,- կյանքի փորձով փիլիսոփայում է Լամբարյանի գաղափարական հակառակորդ կուլակ  Մացակ ապերը  (Սոս Սարգսյան): Հանճարեղ դերակատարի հակասովետական, համարյա աքսորի արժանի միտքը մեխվում է հանդիսատեսի  ուղեղում` խարխլելով հաստատված կարգի, կյանքի մասին հիմնարար պատկերացումը:

Համայնական կյանքի մյուս ջատագովը բերետավոր կոմերիտուհին է, որի ղեկավարությամբ համայնքի մեծ ու փոքր համերաշխ երգում են.

Ընկեր, մեր կոլխոզ ի՞նչի նման է,

Ընկեր, մեր կոլխոզ ի՞նչի նման է․

Լա՛վ աշխատող,  հա՛լալ ապրող մարդու նման է․․․

Կոլեկտիվ տնտեսություն-կոլխոզն իրականում ապրում է այլ չափումի մեջ, և սա ի ցույց է դրվում գյուղացիների հարցաքննության տեսարանում.

• Ընկեր, դուք չքավոր դասակարգի՞ց եք։
• Չքավո՛ր, ու էն էլ ի՜նչ չքավոր։ (Դերասան Մուրադ Կոստանյան)

«Ձա՜խորդ օրե՜րը ձմռան նման կու՜գան ու կերթան»,- երգում ու համբերության է կոչում Սոս Սարգսյանի կերպարը,  ու հասկանում ես, որ կոլեկտիվ հասարակարգի հրաժեշտի շեփորի  ժամանակը յոթը սարի ետևում չէ:

 

«Անավարտ մենախոսություն»

Գ. Սունդուկյանի անվան թատրոնում 1983 թվականին Խորեն Աբրահամյանը բեմադրեց Պերճ Զեյթունցյանի «Անավարտ մենախոսությունը», որի գլխավոր դերակատարը ևս Խորեն Աբրահամյանն էր: Փոփոխությունների ալիքը, հաստատուն կարգերի ու բարքերի դեմ ընդվզումն այս ներկայացման մեջ ավելի փոքր միավորի՝ մեկ հիմնարկի կտրվածքով է: Բեմում վեր խոյացող հսկա բեմահարթակով, աղմկոտ, ավելի քան բազմապերսոնաժ ներկայացման կենտրոնում գլխավոր հերոս, հիմնարկի ղեկավար Ռաֆայելն է, ով ինքն իրեն անվանում է Ռաֆո, շեշտելու համար, որ ժողովրդի մի մասնիկն է, ղեկավար, բայց նրանց պես հասարակ շինարար:  Ներկայացման ընթացքում Խորեն Աբրահամյանի ընդվզուն խաղաոճով Ռաֆոն տարերային, հախուռն, աղմուկով բողոքում ու դժգոհում է իր վերադասից, կարգերից: Սովետական ու հեղափոխական, դրամատիկ ու երաժշտական, ամեն ինչի մասին մի ներկայացում, որը սիրվեց իր անհստակ ու անավարտ տեսակի համար նաև: Ներկայացումն ապագաղափարական էր՝ մարդկանց ազատության, քննարկումի տեղ թողնելով, սովորական մարդկանց  ինքնասիրությունը շոյելով, ովքեր ծափերով էին ընդունում անգամ «կարգին մարդկանց տանը փողը երբեք չի հերիքում» օդի մեջ, անառիթ հնչող  սովորական խոսքը:

Երբ խոսքերը չէին բավականացնում, բեմի հարթակին կանգնած, իր շուրջն ու բեմի բոլոր կողմերում դերակատար-հանդիսականներին Ռաֆո-Խորեն Աբրահամյանը դիմում էր երգով՝

Սուտ է սուտ է, սուտ է, սուտ է, ամեն բան սուտ է,

Այս աշխարհի վրա ամեն բան սուտ է:

Բեմի հանդիսականը վերածվում էր երգչախմբի, միաժամանակ նաև կյանքի սուտը մերժող ժողովրդի: Գլխավոր հերոս-դիրիժորը, դարձյալ երգով, ասես իմիջիայլոց, պատահական երգով, այս անգամ հիշատակում է մոռացված հերոսներին.

Կարկուտ տեղաց Խանասորա՜յ դաշտու՜մը,

Ֆեդայինե՜ր դաշնակցակա՜ն վրեժ առան հովտումը…

Լավ մատուցված երգի մեջ «ֆիդայի» բառը մոգական ազդեցություն էր գործում,  հիշողությունների և էմոցիաների մի փունջ էր, վերազարթնած կարոտ՝ իրական ու տանջված հայրենիքի հանդեպ, համարյա՝ հիշում ենք ու պահանջում:

«Անավարտ մենխոսության» խորհրդային ճշմարտության գաղափարախոսը՝ Լորենց Առուշանյանի Համբարձումյանը, սուլելու աստիճանի անտեսվում-մերժվում էր հանդիսականի կողմից: Մի բան այն չէ այս երկրում, սովետների տանը ճառասացներին հավատացողներ չկան: Կարծրացած կարգը վերանայելուն հակված հանդիսականը խառնիճաղանջ,  գլխապտույտ,  տարակուսելի տեքստերի այդ խառնակույտի մեջ գտնում էր իրեն հոգեհարազատ թեմաներ ու ծափահարում: Առաջին անգամ թատրոնում ծափահարում էին երգերի ֆրազների, լուսանցքային երգերի համար. «Սուտ է, սուտ է, սուտ է, սուտ է, ամեն բան սուտ է…»: Երգ- ընդվզումին միանում էր ողջ կոլեկտիվը, դերակատարների առատությունից շնչահեղձ բեմից տարածվում դահլիճում ու մնում շենքի ներսում: Դրսում թվացյալ անսասան, «ճիշտ» կյանքն էր…

Քննության առնված երեք ներկայացումները նախապատրաստեցին  «Փրկեք մեր հոգիները» տեսակի ներկայացման մուտքը մայր թատրոն իբրև օրգանական, տրամաբանական  շարունակություն, և ամենևին պատահական չէր, որ նախապես Խորեն Աբրահամյանն էր ցանկացել այն բեմադրել:

Եվ «Հացավանում» կոմերիտուհու բերետով կոլխոզի երգչախումբը ղեկավարող աղջիկը (Անահիտ Աղասարյան) գրեց  թատրոնի ու կյանքի սահմանները հնարավորինս միացնող, թատերական սուտը մինիմումի հասցնող «Փրկեք մեր հոգիները» պիեսը:

Դրսում՝ հրապարակում,  1988 թվականի  «սրբազան սարսուռի»  ժամանակն էր: Ներսում թատրոնը հուշում էր, որ եկել է դիմակայելու  ժամանակը:

/շարունակելի/