ՋՐԲԱԺԱՆ
Լուսանկարի հեղինակ՝ Maram Ava
2020 թվականի նոյեմբերի 10-ը դարձավ ջրբաժան, վերածվելով կյանքի՝ պատերազմից առաջ և հետո: Դեռ լիովին չենք գիտակցել կատարվածը, բայց արդեն ժամանակն է վերլուծելու, հասկանալու՝ ինչ չի արվել կամ թերի է արվել, բայց առավել կարևոր է եթե ոչ այսօրվա, ապա վաղվա հրատապ խնդիրներն ու անելիքը գոնե ուրվագծել. ամեն մեկը՝ իր ոլորտում իր մասնագիտական տիրույթում:
- Ի՞նչ խնդիր է լուծելու հայ թատրոնը մոտակա տարիներին՝ ի՞նչ ասելիք պիտի մոտիվացնի, հերոսի փնտրտուքի ի՞նչ ուղի ընտրի:
- Ի՞նչ և ինչպիսի՞ պիեսներ պիտի գրեն հա՛յ դրամատուրգները (շեշտը իր տեղում է):
- Հա՛յ թատրոնը (շեշտը իր տեղում է) պե՞տք է սրբագրի նրանց հետ համագործակցության իր քաղաքականությունը:
tatron-drama.am-ի հարցերին պատասխանում է Անուշ ԱՍԼԻԲԵԿՅԱՆԸ
արձակագիր, դրամատուրգ, թատերագետ
«Թռիչք քաղաքի վրայով» պիեսների ժողովածուի հեղինակ
- Թատրոննն ու դրամատուրգիան եթե ոչ անմիջապես իրականության, ապա տվյալ ժամանակաշրջանում իշխող գեղագիտական ընկալումների և աշխարհայացքի, նաև տրամադրությունների արտացոլումն են: Իր զարգացման փուլերի ընթացքում թատրոնն ավելին է տեսել ու արտահայտել, քան որևէ այլ արվեստի տեսակ՝ անտիկ հունական դիցաբանական, էպիկական աշխարհընկալումից մինչև պալատական թատրոնի գրաքննություն, փողոցային անբռնազբոս ձևերից մինչև նատուրալիստական մերկություն, ավանգարդիստական փնտրտուքներից մինչև պոստդրամատիկական թատրոնի նորարարություն: Սակայն որտե՞ղ է հա՛յ թատրոնը, ի՞նչ հարցեր է լուծել և լուծում, եթե նախ և առաջ մենք կորցրել ենք մեր ազգային հերոսին, ազգային դեմքը, մեր կապը հայ դրամատուրգիայի հետ (որոշ բացառություններով): Չեմ վարանի ասել՝ կորցրել ենք պետական հետևողական ու ջախջախիչ քաղաքականության արդյունքում: Թատրոնից վտարելով գրական մասի վարիչին, թատերագետին, որը պիտի դրամատուրգիայի միջոցով ստեղծեր ծրագրային խաղացանկային քաղաքականություն, թատրոնը գցել ենք իր ուղեծրից: Թատրոններին ֆինանսավորում տալով պետությունը հոգացել է միայն նրա ֆիզիկական գոյության հարցը, բայց ո՛չ գաղափարական առաջնայնության, հասարակական գիտակցության ձև և վայր դառնալու կարևորագույն խնդիրները: Այսօր այլևս անիմաստ է հենց այնպես, սրտի ուզածով կամ մտքին փչածով խաղացանկերով թատրոնների գոյությունը: Պետք է խորքային վերանայվեն հատկապես պետական թատրոնների խաղացանկերը: Մենք պետք է գիտակցենք, որ թատրոնն այլևս չի կարող լինել պարզապես այլընտրանքային ժամանցի ձև՝ մարտի 8-ին կամ ծննդյան օրը սիրելի կնոջը հաճույք պատճառելու համար: Այն հզոր գաղափարական զենք է, ուստի պետական հոգածությամբ և ծրագրային մոտեցմամբ պետք է մշակվեն հասարական բոլոր շերտերը թատրոն բերելու մեխանիզմներ: Թատրոնը կարող է ամոքել, բարձրացնել, կրթել, դաստիարակել, վեհացնել, մտքեր հուշել, թատրոնն ամեն ինչ կարող է: Եվ եթե սա չգիտակցեն մշակույթով զբաղվող բարձր ատյանները, թատրոնը պետական ազգային՝ համար առաջին քաղաքականության ձև չդարձնեն, եթե սա լավ իմաստով չպարտադրվի մեր բեմադրիչներին, իսկ նրանց միջոցով՝ նաև հայ դրամատուրգներին, մենք կնմանվենք Թումանյանի անխելք մարդուն, որը Աստծո մոտ էր գնում հարցնելու, թե ինչո՞ւ է այսքան դժբախտ: Բայց նաև անկեղծ լինենք ու մեզ հարց տանք՝ իսկ մենք ունե՞նք պետություն, մշակույթով զբաղվող ատյաններում նստած մարդիկ իրենց տեղու՞մ են: Նման ատյան առհասարակ գոյություն ունի՞: Եվ այստեղ գուցե և մարի մեր խոսակցությունը:
- Դրամատուրգիայի և թատրոնի հզոր ուժը ճիշտ էր գիտակցված անտիկ Հունաստանում, անգամ միջնադարում (որը հիմքից մերժում էր թատրոնը) այն տվյալ ժամանակաշրջանի առաջնային հարցեր էր լուծում՝ կիսապատարագային թատրոնի ձևերով քրիստոնեությունից հեռու մարդուն թատրոն՝ իրականում եկեղեցի բերելով: 1920-ականներին Գերմիանիայում Էրվին Պիսկատորը, իսկ Ռուսաստանում Մեյերհոլրդը թատրոնը դարձրին քաղաքական հարցեր բարձրացնելու հարթակ: Սկզբնական շրջանում անգամ թերթերի լուրերը դերերով կարդալով, ապա ավելի պրոֆեսիոնալ ձևերի անցնելով՝ ձևավորվեց քաղաքական թատրոն հասկացությունը: 60-ականներին ԱՄՆ-ում և Մեծ Բրիտանիայում թատրոնը դառնում է երիտասարդական պրոտեստի մշակույթի մաս, պայքարում է նոր՝ բաց քաղաքացիական հասարակության համար, հասարակություն, որը իրավունք ուներ իշխանություններին պարտադրել «փաստաթղթեր ներկայացնել»: 20-30-ականների ավանգարդիստները խորհուրդ էին տալիս թաղել հորինված սյուժեները և դրանք փոխարինել փաստերի մոնտաժով: Պետեր Վայսը, Բրեխթը, Պիսկատորը, Ռոլֆ Հոհհուտը և այլք իրենց պիեսներում վեր հանեցին Համաշխարհային պատերազմի սարսափների, ֆաշիզմի, Օսվենցիմի ֆունկցիոներների, Հռոմի պապի ու կաթոլիկ եկեղեցու մեղանչումների, ջրածնային ռումբի ստեղծման հեղինակների, մի շարք դատավարությունների փաստերը: Սրանք վավերագրական թատրոնի նախնական տեսակներն էին: Գուցե այսօր, ավելի քան երբևէ, մեր թատրոնը պետք է հասարակության առջև բարոյական պահանջներ դնի, իսկ իշխանություններին պարտադրի «ներկայացնել փաստաթղթեր», «խաղաքարտերը բացել»: Գուցե վավերագրական կամ քաղաքական թատրոնի, «Կենդանի թերթերի» ժամանակներ են՝ ճակատում, սահմանին ծնվող իրադարձությունների ավանգարդիստական թերթ-թատրոնի, որ բարոյական հարված կհասցնի իշխանություններին:
Առհասարակ հասարակության մեջ Բարոյականություն հաստատում են եկեղեցին և թատրոնը: Տասնամյակներ շարունակ հեռուստատեսությունը, մասմեդիան ընդհանուր վերցրած, ո՛չ միայն չեն բարձրացրել բարոյականությանն առնչվող հարցեր, ավելին, դրա հակաթեզն են հրամցրել հանրությանը: Գուցե պատերազմում պարտված ու բարոյալքված մեր հասարակության համար ապագայի թատրոնը հենց «բարոյական թատրոնը» պիտի լինի:
- Պետություն-ռեժիսոր-դրամատուրգ-հանդիսատես սերտ կապը պետք է վերհաստատվի հայ թատրոնում: Միմիայն մեր օրերում ապրող մարդը՝ գրողը կարող է վավերացնել մեր ժամանակները, ուստի ռեժիսորները (թատրոնները) պարտավոր են իրենց հուզող թեմաներով անհանգստացնել դրամատուրգներին՝ հորդորելով մեր օրերը գրականություն, ապա բեմ տեղափոխել: Մարդկության անցած հարյուրամյակների պատմությունը խտացել է մի քանի ամսվա մեջ, գրականությանը հայտնի բոլոր դասական մոդելները այսօր մեր կյանքում առկա են: Ամեն, ամեն ինչ կա՝ պատերազմ և խաղաղություն, մերկ արքա, քաջ նազարություն, խեղկատակ-արքա և արքա խեղկատակ մոդելները: Չեխովյան խոր դրամատիզմը, շեքսպիրյան տիեզերական ողբերգությունը, Շոուի նկարագրած բարոյականության և արժեհամակարգերի անկում, մարկեսյան համաճարակի ու սիրո, անհատի միայնակության, բրեխթյան՝ պատերազմը որպես ավար, և բեքեթյան՝ բանականության պարտության թեմաները: Եվ այս ամենի պսակը՝ էպիկական չափերի հասնող սուտը: Ամեն, ամեն բան կա: Պարզապես պետք է դրամատուրգը զգա, որ թատրոնն իր կարիքն ունեն, որ իր գրածը դարակում չի մնա, որ հնարավորություն կունենա երկխոսելու հանդիսատեսի հետ: Պետք է հայ դրամատուրգին խթանելու մեխանիզմներ մշակել, սա երբեք պետք չէ անտեսել: Օրվա թեմաներով հագեցած պիեսների դրամատուրգիական անթոլոգիաներ պետք է կազմվեն. սա մեր հասարակությանը հնարավորություն կտա հայելու մեջ ինքն իրեն նայելու, ինքներս մեր կյանքը վերլուծելու, հետևություններ անելու: Պետք է մեծ ուշադրություն դարձվի թարգմանությունների հարցին, որը կարող է ճանապարհ բացել արտերկրում բեմադրվելու, միջազգային հանրությանը ճիշտն ու սուտը ներակայացնելու, հայի գետնով տված պատիվը դարձյալ բարձրացնելու արվեստի միջոցով, ինչը միշտ եղել է մեր միակ ու հիմնական ուժը: Սակայն ո՞ւմ եմ ասում, արդյո՞ք մեր մտահոգությունները կհասնեն վերև: Տասնամյակներ շարունակ մի շարք մտահոգ արվեստագետներ անվերջ զգուշացրել են այս աղետների մասին, սակայն ականջալուր չեղան, իսկ այսօ՞ր ով է լսելու: Մեր մտահոգությունները միայն մենք ենք կարդալու: Եվ միայն մեկ բան է մխիթարում ոլորտում՝ այս կայքի գոյությունը, որը երբեք չի մոռանում դրամատուրգին ու օրվա հրատապ խնդիրներն արվեստում, և արտահայտվելու հարթակ տրամադրելով՝ ստեղծագործողին սիրտն ու խիղճը թեթևացնելու հնարավորություն է ընձեռում:
