ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄԱՍԻՆ / ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ Հրաչ

ՍԻՐՈՒՄ ԵՎ ԱՏՈՒՄ ԵՄ ՀՈՂԸ

Ես շարքային Տիգրան Զաքարյանն եմ, պատերազմի ժամանակ Հայոց բանակի  N զորամասի հրետանային մարտկոցի հաշվարկող։ Քառասունչորս օր պատերազմի մեջ եմ եղել, բայց չեմ զոհվել, չեմ էլ վիրավորվել, եթե չհաշվենք թեթև ցնցումը և այն վերքը, որ մնացել է հոգուս մեջ։ Իմ կյանքը հիմա երկու մասի է բաժանված՝ նախքան պատերազմը և պատերազմից հետո։

Նախքան պատերազմը ես համալսարանի երկրորդ կուրսից զորակոչված շարքային էի, ծառայել էի մեկ ու կես տարի և մի քանի ամիս հետո զորացրվելու էի։ Հետո եկավ պատերազմը, եկավ անսպասելի։ Ասենք չեկավ, ներխուժեց իմ կյանք և ամեն ինչ իրար խառնեց։

Սեպտեմբերի քսանյոթը աշնանային սովորական օր էր։ Բնաշխարհը հանգստանում էր ամառվա հևքերից, շոգից,  նրա տաք, շտապողական եռքից և ծերության ու չավարտված ջահելության արանքում գտնվող կնոջ նման ամեն առավոտ մի քիչ ավելի երկար էր կանգնում հայելու առաջ և ինքն իրեն համոզում, թե իր հմայքները չեն պակասել։ Ցերեկները մի քիչ կարճացել էին, գիշերները՝  երկարել, բայց աշունը գեղեցիկ ու հմայիչ էր։

Սեպտեմբերի քսանյոթի առավոտյան նոր էինք արթնացել։ Մեր դիրքերում էինք։ Սպասում էինք, որ  խոհարար Արսենը սեղանի մոտ հրավիրի։ Տղերքի մի մասը դեռևս վեր չէր կացել տեղից։ Հանկարծ  վազելով եկավ  հերթապահը․

• Տղերք, իրեք վերտալյոտ կա օդի մեջ,- ասաց հևալով, փակագիծ ոտքերը վերցնել-դնելով։

Նրա դեմքը մի տեսակ կուչ եկած էր։ Ոչ այն է՝ վախեցած էր, ոչ այն է՝ զարմացած։ Նայում էիր նրան ու մեջդ ծիծաղելու ցանկություն էր առաջանում։ Կատակում էր հաճախ, կատակում էր ամեն առիթով ու հիմա նույնպես թվաց, թե նրա հերթական կատակներից մեկն է։ Կատակ չէր, ի՞նչ էր։ Էս աշնանային անուշ առավոտյան ուղղաթիռներն ի՞նչ  գործ ունեն մեր հրետանային մարտկոցի մոտ։ «Երևի ուզում է, որ արագ հագնվենք, սեղան նստենք»,- մտածեցի նրան նայելով, բայց վեր կացա։

— Գնա, լավ նայիր,- նետեց տղաներից մեկը,- գնա, տատիդ հավերին խաբիր։ Սոված է, ուզում է «կիշկեն» լցնի, չգիտի՝ ինչպես ու եկել, բա՜ն է հորինում։

— Ի՜,- դժգոհեց նա, բայց նորից դուրս վազեց։ Մտածեց՝ երևի աչքերը խաբել են իրեն կամ լավ չի  տեսել։ Դուրս վազեց ու նույն պահին էլ ներս ընկավ։

— Ելեք, տեսեք,- ասաց դժգոհ ու իրար խառնված։

Արագ դուրս ելանք՝ մի մասս հագնված, մի մասս կիսահագնվել ու տեսանք․․․ երեք ուղղաթիռ, մեկը դիրքի հենց դիմացն էր, մյուսը մի քիչ ձախ, իսկ երրորդը` մի քիչ ավելի հեռու։

Խոսք կար, որ զորավարժություններ պիտի լինեն։ Մտածեցինք մերոնք են, զորավարժությունն սկսել են։ Ասենք ի՞նչ իմանայինք, ախր ուղղաթիռների վրա տարբերիչ նշաններ չկային։ Ուղղաթիռն ուղղաթիռ է, հայի է, թե թուրքի, ի՞նչ կիմացվի։

Զարմացանք, որ այդքան ճշգրիտ են հաշվարկել  և ուղղաթիռներն այդպես մոտեցել են մեզ։ Պատերազմի մասին ոչ ոք չէր մտածում։ Հետո, երբ մեր հակաօդային պաշտպանությունը խփեց երեքին էլ, մենք էլի չհասկացանք, թե ինչ է տեղի ունենում։ Թե ուղղաթիռները մերն էին, բա ինչո՞ւ մերոնք խփեցին, թե մերը չէին, բա ինչո՞ւ էին թողել, որ այդքան մոտենան։ Մի խոսքով, ոչ ոք չէր մտածում, որ պատերազմ է, որ թշնամին հարձակվել է, որ մեր մյուս զորամասերն արդեն կենաց ու մահու կռիվ են տալիս ոսոխի հետ։

Հետո մեր մարտկոցի հրամանատար կապիտան Սերգեյ Բլբուլյանը հրամայեց թաքստոց մտնել։ Մտանք թաքստոց ու սպասեցինք։ Արդեն գիտեինք, որ թշնամին է հարձակվել, բայց իմ գլխի մեջ էլի չկար «պատերազմ» բառը։  Ախր դժվար բառ է  «պատերազմը», ծանր բան է պատերազմը և մարդ ոչ մի կերպ չի ուզում հաշտվել դրա հետ։

Մեր թնդանոթները պատրաստ էին, բայց քողարկված էին։ Հրամայեցին զենքերը մարտական պատրաստության բերել։ Դուրս եկանք թաքստոցից, փորձեցինք քողարկիչները հանել և այդ ժամանակ սկսեցին կրակել մեզ վրա։ Մի քիչ խուճապ կար, մի քիչ՝ վախ։ Կրակում էին։ Հասկանում էինք՝ արտակարգ ինչ-որ բան է տեղի ունենում, բայց ամեն բան հաղթահարելի է, եթե կողքիդ ընկերդ է և քո մասին մտածող հրամանատարը։

Կապը խաթարվել էր, շտաբից չէինք կարողանում նշանակետ ստանալ։ Բլբուլյանն ինքը կրակի հրաման տվեց։ Կրակեցինք․․․ Թշնամու կրակակետերը ճնշեցինք։  Մեր զորքը հնարավորություն ստացավ զորանոցից ելնել ու դիրքեր գրավել։ Հետո շտաբի պետը եկավ ու ամեն ինչ ընկավ հունի մեջ։ Հավատացինք, որ պատերազմ է, իմացանք, որ թշնամին ամբողջ ճակատով հարձակվել է և կռիվն անողոք ու դաժան է լինելու։

Առաջին երեք օրերին կապ չկար, տուն զանգել չէինք կարողանում։ Ասենք, եթե նույնիսկ հնարավոր լիներ, էլի չէինք զանգի։ Զանգելն էր էր դժվար։ Պատկերացնում էի մորս՝ արտաքուստ հանգիստ, բայց գիտեի, որ պատերազմի լուրը նրա սրտի մեջ հազար դանակ է խրել։ Եթե նրա հետ խոսեի, չէի կարողանալու հուզմունքս զսպել, իսկ նա․․․  Մի խոսքով, չէի զանգում։

Կապը վերականգնվեց երեք օր հետո միայն ու ես չորրորդ օրը հորս զանգեցի։ Հորս ձայնը մի քիչ շփոթված էր ու որքան էլ փորձում էր իրեն առույգ պահել, չէր հաջողվում։ Զգում էի, թե ոնց է փորձում իրեն հավաքել, ինձ չհուզել, ոգևորել․

— Տիգրան ջա՞ն,- ասում էր,- հո չե՞ս վախեցել,  թե պետք է, մի հնարով գամ, հասնեմ քեզ։

— Չէ,- հանգստացնում էի ես,- ամեն բան կարգին է։ Գաս, ի՞նչ անես։ Գաս՝ թնդանո՞թ ես կրակելու, թե՞  արկ ես կրելու․․․,- փորձում էի կատակել։

— Ինչ պետք է՝ կանեմ,- ասում էր։

Հայրս իր նման չէր։ Կարևոր բաները թողած, քովիդից էր խոսում, կուշտ ու սոված մնալուց, չմրսելուց․

• Հո չե՞ս վարակվել,- հարցնում էր, կարծես ամենակարևորը դա էր։

Հասկանում էի, որ չգիտի ինչ ասի ու քովիդից է հարցնում։ Զարմանալին այն էր, որ մի քանի օր առաջ մարդկանց համար ամենակարևորը կորոնավիրուսն էր, նրանով հիվանդացածները, նրանից բուժվածները, իսկ հիմա պատերազմն ամեն ինչ շուռ էր տվել գլխիվայր։ Պատերազմը․․․

• Պապ, էստեղ չեն հիվանդանում, է՜, էստեղ կամ վիրավորվում են, կամ զոհվում,- ասացի ծիծաղելով։

Հայրս տնքաց ու ես զղջացի նման կատակ անելու համար։

• Մի վախեցիր,- հանգստացրի նրան,- ես առաջին գիծ չեմ, ես իմ թնդանոթի կողքին եմ՝  առաջնագծից տաս-քսան կիլոմետր հեռու։ Օրվա մեծ մասը թաքստոցում ենք անցկացնում։

Ստում էի առանց աչքս թարթելու։ Ի՞նչ անեի, ասեի՝ երկնքից կրա՞կ է թափվում գլխներիս։ Դրանից ինձ ի՞նչ օգուտ, հորս ու մորս ի՞նչ օգուտ․․․

Հիմա, պատերազմից հետո ոմանք ասում են, թե իբր հրամանատարները փախել են, զինվորներին մենակ են թողել, մորթապաշտի նման միայն իրենց մասին են մտածել։ Երևի ես  բախտավոր աստղի տակ եմ ծնվել, որ նման հրամանատար չեմ ունեցել։ Իմ հրամանատարները բոլորն էլ ընտրիր ու հայրենասեր մարդիկ էին։  Հատկապես առաջին օրերին, երբ վախ կար, շփոթվածություն, նրանք ոգևորում էին, միշտ կանգնում կողքներիս և հաղթահարում էինք ցանկացած դժվարություն։ Մեր «զամպալիտ» մայոր Պավել Հարությունյանն, օրինակ, հանգամանքների բերումով իր վրա վերցրեց հրամանատարությունը։ Նրա տված նշանակետերը միշտ ճիշտ էին ու մեր խոցումները՝ դիպուկ։ Խաղաղ պայմաններում շատ խիստ էր, բայց պատերազմի ժամանակ․․․

Հենց նրա հրամանով էլ խոցեցինք թշնամու զորամասը։ Պայթեցրեցինք, հողին հավասարեցրինք ամեն ինչ։ Մայոր Հարությունյանը ժպտում էր քթի տակ ու գոհ էր մեզանից։

— Ուրիշ ի՞նչ նշանակետ խոցենք,- ոչ այն է կատակով, ոչ այն է լուրջ հարցրեց նա ու ես ասացի․

— Երեք հարյուր երեսունութը․․․

Նշանակետերի ցանկն ինձ մոտ էր, ասացի՝ երեք հարյուր երեսունութը․․․ Ի՞նչ իմանայի, որ դա թշնամու նավթի բազան է։ Հրամանատարը գիտեր թե չէ, չգիտեմ, բայց համաձայնեց։ Ընդամենը քսանյոթ արկ կրակեցինք և ոսոխի զինապահեստն ու նավթի բազաները օդ ցնդեցրինք։ Հետո իմացանք, որ նաև լիցքավորման եկած բազմաթիվ մեքենաներ,  ռազմական տեխնիկա և մարդուժ ենք ոչնչացրել։

Չեմ կարող չհիշել, թե ինչպես կապիտան Մխիթար Մեսրոպյանը փրկեց կյանքս։ Հողի մեջ ամրություն էինք փորում, զգուշացրին, թե նշանառության տակ ենք։ Կապիտանն ինձ գցեց մեր փորած փոսի մեջ ու իր մարմնով ծածկեց։ Չգիտեմ, ուրիշ ի՞նչ պիտի անի մարդը մարդու համար, որ դրանից ավելի լավ լինի։ Ասված է, չէ՞, չկա՞ ավելի մեծ բան, քան երբ մեկն իր կյանքը տալիս է մերձավորի համար։ Փառք Աստծո, իրեն էլ բան չպատահեց, բայց երբ մարմնով ծածկում էր ինձ, իր մասին չէր մտածում, չէ՞։

Պատմեմ նաև իմ ամենադժվար ու սև օրվա մասին։ Դա հոկտեմբերի 23-ն էր։ Հրաման եղավ, որ  մեր մարտկոցով գնանք Ֆիզուլի՝ Մարտունի 2 -ին օգնության։ Ասել էին․

• Դիրքերը պատրաստ են, միայն գնալու եք, դիրքավորվեք ու կրակ վարեք։

Հասանք տեղ, բայց բաց դաշտ էր, ոչինչ էլ պատրաստ չէր։ Ու մինչ կդիրքավորվեինք, սկսվեց թշնամու կրակը՝ անօդաչուները մի կողմից, ինքնաթիռները՝ մյուս։ Կորցրեցինք հրետանային մարտկոցը, կորցրեցինք մեր մեքենաները։ Քառասունհինգն էինք, մնացինք ընդամենը տասներեք հոգի։ Որքա՞ն լուսավոր տղերք կային մեզ հետ, որ զոհվեցին՝ Վարդան Զաքարյան, Գրիգոր Լեմեշկո, կամավորական Հրանտ Ջավադյան, Մհեր Ասրյան, էլի շատերը․․․ Ամեն մեկի անունը տալիս  արյունը մի քիչ ավելի է պնդանում երակներիս մեջ և ամեն մեկին հիշելիս կարծես  ծերանում եմ մի քիչ։

Մի անգամ էլ կյանքս իմ ընկեր Մայիսի հայրը փրկեց։ Միքայել հոպարը պատերազմի հենց առաջին օրվանից մեզ հետ էր։ Կռվում էր մեզ հավասար, կրում պատերազմի դժվարությունները և ոչ միայն իր տղայի հայրն էր, այլև բոլորիս հոպարը։

Դա այն ժամանակ էր, որ մեր մարտկոցը վերացրել էին, ասացինք մեզ համար գոնե մի ապաստարան սարքենք։ Ես, Մայիսն  ու Կարենը մի քիչ փորեցինք հողը, արկղերից, փայտի ու ստվարաթղթի կտորներից մեզ համար կացարան սարքեցինք ու  մտանք մեջը։ Նստած էինք, Միքայել հոպարը եկավ, թե․

• Դրա միջից դուրս եկեք։

Երևի հասկացել էր, որ մեր կացարանը ոչ թե կպաշտպանի մեզ, այլ թշնամու «բեսպիլոտնիկների» ուշադրությունը կբևեռի մեզ վրա։  Նախ ես դուրս եկա, հետո Մայիսը։ Կարենը դեռ չէր հասցրել ոտքը դուրս դնել, երբ վերևից խփեցին։ Կարենի թևը վիրավորվեց։

Վերքը խորն էր, մտածում էի՝ թևը կկտրեն, բայց նախ հարկավոր էր արյունը դադարեցնել։ Երևի զարկերակն էր վնասվել։ Հորդում էր առատ։ Կարենը իրեն կորցրել էր, որը ցավից, որը արյան կորստից, որը մեր շփոթությունից․․․

• Մի բան արեք, տղերք ջան,- հազիվ շշնջաց նա,- մի բան արեք, չմեռնեմ, մերս մեղք է։

Իմ գոտին լարան սարքեցինք, կապեցինք, արյունահոսությունը դադարեց։ Հետո հրետանու պետի մեքենայով հասցրին հոսպիտալ։

Օդից կրակ էր թափվում,  թշնամին դաժան էր,  անխնա։ Ասենք թշնամին նրա համար է, որ դաժան լինի, նրա համար է, որ չխղճա։ Պատերազմը շատ բան խլեց, բայց նաև շատ բան սովորեցրեց և ես մի եզրակացության եկա․  մարդու թշնամին պիտի թուրք չլինի։ Հա, թշնամի էլ կա, թշնամի էլ։ Ո՞ր մի կարգին մարդը դիակ կանարգի․․․ Թուրքն անարգում է։ Ո՞ր մի կարգին մարդը անզեն, անօգնական գերուն այդքան կստորացնի․․․․ Թուրքն ստորացնում է։

Պատերազմի ժամանակ ես շատ բաներ հասկացա, բայց ամենագլխավորը, թերևս, այն էր, որ իմացա հողի արժեքը: Հասկացա, որ մարդը հողե անոթ է ընդամենը, որքան ամուր, նույնքան էլ՝ դյուրաբեկ ու խոցելի։  Հասկացա նաև, որ հողը խանդոտ է։ Հա, եթե բավարար չափով չես սիրում, եթե լավ չես պաշտպանում, անցնում է ուրիշին։ Դավաճանում է։ Իմ կյանքում ես երբեք այդքան մոտիկ չեմ եղել հողին, երբեք այդքան չեմ ապավինել նրան ու այդքան չեմ սիրել, որքան պատերազմի օրերին։ Թշնամին հարվածում է, դու մտնում ես հողի մեջ, թշնամին անօդաչուի ապակյա աչքով ճշտում է տեղդ, որ վերացնի, իսկ դու ապավինում ես հողին։ Աստծո անունը տալիս ես, բայց ավելի շատ հողին ես ապավինում։

Բայց հողը նաև ձգում,  ամեն կերպ ուզում է քեզ իր մեջ առնել, իրենով անել։ Հասկանում ես, որ ամեն պահի կարող ես չլինել ու  վերադառնալ հողին, բայց այլ ճար չունես ու քեզ հանձնում ես նրան։ Ես իմ կյանքում երբեք այդքան մոտ չեմ եղել հողին, ինչպես այդ օրերին։ Ես այդ ժամանակ հասկացա, որ հողն է մեզ փրկում, որ նրանից ծնվում ենք և  ուզենք, թե չուզենք, հող ենք դառնալու։ Եվ այդ ժամանակից ի վեր սիրում ու ատում եմ հողը։

Կռվի ժամանակ ամեն մի զինվոր երկրի ու երկնքի մեջտեղում  է։ Ես ապրում էի, կռվում, հաշվարկ անում, կոորդինատներ փոխանցում, ուրախանում էի ճիշտ խոցման համար և տխրում էի, երբ ընկեր էի կորցնում և չգիտեի, որ երկնքի ու երկրի մեջտեղում եմ միշտ։ Դա հետո՝ պատերազմի ավարտից հետո հասկացա։

Երբ Ֆիզուլիից  Կարվին գյուղ եկանք ու դիրքեր գրավեցինք, մեզ  երկու նոր հրանոթ տվեցին։ Ճիշտ է, նրանցից մեկը  թշնամին վերացրեց, բայց մենք էլ քիչ բան չխոցեցիք։ Մի բառով ասեմ՝ կռիվ էր։ Եղան․․․ Ինչե՞ր չեղան պատերազմի քառասունչորս օրերի ընթացքում։ Մի անգամ եղավ, որ մեզ արկեր բերեցին, որոնք վրա գրված էր 1954 թ․։ Գրված էր ռուսերեն։ Համարյա պապիս տարիքին էին։ Դրանք էլ կրակեցինք։ Բա ի՞նչ անեինք։ Եթե ինչ-որ ժամանակ զենք է արտադրվել, ուրեմն պիտի կրակի, եթե արկ է արտադրվել, պիտի պայթի անպայման։ Աշխարհը չի կարող առանց կրակոցի։ Ո՞վ կմտածեր, որ 1954 թվականին արտադրված արկը ես պիտի կրակեմ։ Լավ ու վատ անելու, հին ու նոր ջոկելու ժամանակ չկար։ Կրակոցին կրակոցով պիտի պատասխանես, մանավանդ, որ մեր թշնամին զենքից բացի ուրիշ լեզու չի հասկանում։ Մեր զենքը միշտ պատրաստ  պիտի լինի ու  գերժամանակակից։ Այդ մասին միշտ պիտի մտածենք, ականջի հետև չպիտի գցենք։ Եթե ուզում ենք ապրել, եթե ուզում ենք հայրենիք ունենալ և այս աշխարհի հզորների առաջ ծեծված լակոտի տեսք չունենալ, պիտի զինվենք և անպայման՝ խելքը գլխին զենքով։

Ասում են՝ հրետանին պատերազմի աստվածն է։ Գուցե թե ճիշտ է, բայց դաժան աստված է, անողոք։ Կրակում ես ու գիտես՝ ինչ-որ տեղ պայթյուն է լինում, ավերածություններ։ Ինչ-որ տեղ հողը տնքում ու ալեկոծվում է։ Հողը հայ ու թուրք չի ճանաչում։ Հողը մեղք է։ Բայց նաև հողը խռովում է մարդուց։

Ուրախանում ես, քանի որ թշնամուն ես հարվածել, մարդ ու մարդկայինություն չհասկացող թշնամուն, բայց հասկանում ես նաև, որ ամեն մի պայթյունից Երկիր մոլորակը մի քիչ ավելի փխրուն ու անպաշտպան է դառնում։ Ասում են՝ Երկիրը կենդանի օրգանիզմ է և արձագանքում է ամեն ինչի։ Եվ ամեն մի վիրավորի ցավը նաև Երկրի ցավն է։

Կարվինում  տասներկու օր ահավոր կռվի մեջ էինք։ Դժվար էր, բայց սիրտս տաքացնում էր թիկունքից ստացած մի նամակ։ Մեզ ուղարկած սննդի հետ էր։ Գրում էր մի աղջիկ և անհայտ զինվորին սեր էր խոստանում։ «Արի,- ասում էր,- հաղթանակով արի, քանի որ սպասում եմ քեզ»։ Նամակը սրտիս վրա էի պահում։ Հասցեն չէր գրել, ինձ չէր ճանաչում, բայց նրա գիրն ամեն վայրկյան ջերմացնում  էր սիրտս ու  նոր իմաստ տալիս կռվիս։ Զարմանալի է, որ աշակերտական տետրի քառածալ  այդ թուղթն այդքան հույս, սեր ու ջերմություն կարող է տալ զինվորին։ Հասցեն չէր գրել, երևի մտածել էր, որ եթե ողջ ու առողջ վերադառնամ և շատ ուզեմ, անպայման կգտնեմ իրեն։ Այդ նամակը պահում եմ  խամքով։ Գիտեմ, հաստատ նրան գտնելու ժամանակն էլ կգա։

Հիմա, արդեն քանի ամիս, հոգուս մեջ բացված վերքերն եմ փորձում փակել։ Վերքն սպիանում է, բայց սպին էլ իր մրմուռն ունի, չէ՞, որ հաճախ ավելի դաժան է լինում, քան թարմ վերքի կսկիծը։

Չեմ կարողանում մոռանալ այդ գիշերը։ Արթուն էի, հերթապահ էի։ Կամաց-կամաց ցրվում էր մութը և աշնան կարճմիտ գիշերվա ճպռոտ լուսաբացը ժպտում էր դեռևս աղջիկ չդարձած աղջնակի ժպիտով։ Լուսադեմին գնացի մի երկու կունք քնելու։ Մտա թաքստոց, գլուխս դրեցի հողե բարձին ու քնեցի մեկեն։ Նոր էր աչքս կպել, քունը նոր էր գրկել հոգնած նյարդերս, երբ սկսեցին կանչել․

-Տիգրան վեր կաց․․․ Վեր կաց, ասում  եմ,- ոտքիցս բռնած քաշում էր ընկերս։

-Հը՞,- տնքացի դժգոհ,- հը՞․․․ Նոր եմ աչքս կպցրել, թող գոնե մի ժամ քնեմ․․․

-Վեր կաց, պատերազմն ավարտվել է։

-Է՜,- դժգոհ ձգեցի ես,- է՜,- իբր կատակելու ուրիշ թեմա չունե՞ս։

Արթնացա։ Ուրախացա։ Փառք Աստծո, որ այս մղձավանջն ավատվեց, փառք Աստծո։ Գնացինք սպաների մոտ։ Բայց նրանք ուրախ չէին։ Իմացանք պայմանագրի բովանդակությունը։ Ի՞նչ ուրախանալու բան կար։ Այդքան հող, այդքան հայրենիք, արյունով ազնվացած այդքան ձոր ու բարձունք և Հայոց բերդաքաղաքը՝ պատմական Դիզակի հետ տալիս էինք թշնամուն․․․

Վիրավորական է։ Ես՝ հայոց բանակի շարքային զինվորս ետ քայլ չեմ արել, «Հայոց բանակի գերազանցիկ» և «Մարտական ծառայության մեդալ» եմ ստացել․․․ Մենք՝ ես ու իմ ընկերները մեր գործն արել ենք սրբորեն, բայց․․․

Ինչո՞ւ։

Այդ և մյուս հարցերին ես պատասխանել չեմ կարող։ Ես հասարակ զիվոր եմ ու այդ բարդ հարցերի պատասխանը չգիտեմ։ Բայց գիտեմ, որ այդ համաձայնագրի դրույթների հետ ո՛չ զինվորներն են համաձայն, ո՛չ սպաները։ Գիտեմ  նաև, որ ես պարտված չեմ։ Գուցե և չեմ հաղթել, բայց պարտված չեմ հաստատ։

Ու հիմա, հաճախ մտքերիս մեջ են խրվում պատերազմի պատկերները, հիշում եմ զոհված տղերքին։ Առաջ այսքան հուզական չէի, հիմա․․․

Պապս ասում է․ «Մահը մեռնողինն  է, կյանքը՝ ապրողինը։ Ապրել է պետք։ Նրանք իրենց մահով մի քիչ ավելի ազնվացրին մեր հայրենիքը, դուք ձեր ապրելով պիտի շարունակեք նրանց գործը»։

Լավ է ասում, բայց ես վիրավորվում եմ։ Վիրավորվում եմ էն տղերքի փոխարեն։ Մարդիկ կան, ապրում են այնպես, ասես պատերազմ չի եղել։ Ուտում ու խմում են, քեֆ են անում և ուրախանում, շքեղ մեքենաներ են քշում և ծիծաղում են՝ զիլ ու անպատկառ․․․ Իսկ ես զարմանում եմ՝ բա էն տղե՞րքը։ Իսկ պապս խրատում է․ «Մեռնողի հետևից չեն մեռնում, բալա»։

Հա, մեռնողի հետևից չեն  մեռնում, բայց․․․ Եռաբլուրը տեսնողը մի քիչ այլ կերպ պիտի ապրի։

Ինձ հաճախ ասում են․

-Ձեր զոհված ընկերների փոխարեն դուք պիտի ապրեք։

Փորձում եմ, բայց դժվար է։ Մարդ իսկի իր փոխարեն ապրել չի կարողանում, էլ ո՞ւր մնաց՝ ուրիշի, որքան էլ էդ ուրիշը հարազատդ կամ ընկերդ լինի։  Որքան որ դժվար էր պատերազմում, էդքան ու դրանից ավելի դժվար է նրանից հետո։ Բայց վստահ եմ՝ ապրելու եմ, շարունակելու եմ ուսումս,  գուցե նաև նամակ գրող աղջկան գտնեմ։

«Կուրանա տատդ»,- ամեն անգամ իբր ինձնից թաքուն ինձ խաչակնքում ու կիսաձայն ասում է տատս։

«Զարկված, վիրավոր սերունդ»,- ամեն անգամ հանդիպելիս ասում է ընկեր Սիսակյանը։

Իսկ ես դրանից վիրավորվում եմ։ Չեմ ուզում, որ որևէ մեկն ինձ ու իմ ընկերներին խղճա, որքան էլ այդ մեկը հարազատ ու սրտացավ հոգի լինի։ Չեմ ուզում, մանավանդ վստահ եմ, որ մեր սերունդը դեռ ասելիք ու տալիք ունի թշնամուն։

Ուրեմն ապրելու եմ և անպայման՝ հայրենի հողի վրա, որը սիրում եմ կյանքիս չափ, բայց որից  սարսում ու վախենում եմ  մի քիչ։

 

4-ը ապրիլի 2021թ․