Մերուժան ՍԻՄՈՆՅԱՆ/«ԹՈՒԹԱԿՆԵՐԻ ԱՊՍՏԱՄԲՈՒԹՅՈՒՆԸ»
«ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ» ՀԱՆԴԵՍԻ ԱՐԽԻՎ/ ՊԻԵՍՆԵՐ
Մերուժան ՍԻՄՈՆՅԱՆԻ «ԹՈՒԹԱԿՆԵՐԻ ԱՊՍՏԱՄԲՈՒԹՅՈՒՆԸ» պիեսը տպագրվել է «Դրամատուրգիա» հանդեսի 2008 թ., թիվ 14-15-ում
Թատրոնը, իբրև ոգու մեկտեղումի արդյունք, այն միակ և վերջին օրգանական միացությունն է, որի մազանոթների խաչմերուկներում կարող է հնարավոր դառնալ Ազգային Ուտոպիայի ծնունդը, ճիշտ նույն պահին, երբ տարաբնույթ իզմերը «ապահովում են» կամքի նահանջը դեպի թմրատեսիլ ճշմարտությունների գալիքը: Ուտոպիան դեռ միայն որպես մեկտեղումի պահին տեսանված բարձրաձայնվող խոսք: Թատերաբեմը հենց այն «արագացուցիչն» է, որի միջոցով ժամանակ առ ժամանակ հնարավոր է դառնում ճեղքել պարտադիր ժամանակի միջուկը, քանզի իրականություն կոչվածը պարզ եռաչափությունից և տեսանելիից ձևավորված մի զգայություն է մնալու, և ամփոփվում է մեկ կյանքի սահմաններում: Իմ այս սքանչացումը վերջ չի ունենալու, ինչպես էր Դանթեն, հլու ականջը նրա խոսքին՝ գնում կռապաշտ Վերգիլիոսի ետևից: Չզլանանք մեկ անգամ էլ արձանագրել Բեատրիչեի խոսքն առ մեծ կռապաշտը:
Ո՛վ մանտուացի կրթյալ հոգի, հիրավի
Որի փառքը դեռ տևում է աշխարհում
Եվ կտևի, որքան աշխարհը տևի:
Ժամանակները միմյանց այսօրինակ կամրջումով ագուցելը ամրություն է հավերժական, քանզի այն նախևառաջ կամրջվում է գոյության իրավունքով: Մեր ազգային միասնության բաղձանքը դեռ միայն անհրաժեշտի գիտակցում է: Միատարածք Հայրենիքը դեռ պետք է հայտնաբերվի:
Մերուժան ՍԻՄՈՆՅԱՆ
ԹՈՒԹԱԿՆԵՐԻ ԱՊՍՏԱՄԲՈՒԹՅՈՒՆԸ
Գործող անձինք
ԲՆԱԿԻՉ — քառասունին մոտ տղամարդ: Սկզբում իր տարիքից ավելի երիտասարդ է թվում: Աստիճանաբար դառնում է ծերացող:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ (Ձայն)
ՀԱՎԱՏԱՔՆՆԻՉ ԹՈՒԹԱԿ (Ռեպլիկներ)
Բեմի ետնամասն ամբողջ երկայնքով լեռնաշխարհի ոչ ռեալիստական ածխանկար է: Պետք է «ընթերցվեն» երկու արև, երկու լուսին, աստղեր, Մեծ և Փոքր Մասիսները հիշեցնող զույգ սար, ենթադրվող մի լիճ: Բեմի անկյունում, փայտե պատվանդանի վրա՝ բոլոր կողմերից շորով ծածկված գմբեթաձև թռչնավանդակ:
ԲՆԱԿԻՉ — (ներս եկող հանդիսատեսին՝ ինչ-որ բանից զգուշանալով): Անաղմուկ ներս եկեք, խնդրում եմ: Ներկաներդ՝ զբաղեցրեք ձեր տեղերը: Մի դանդաղեք դռների մեջ, ճանապարհ տվեք եկողներին: Ո՞վ իմանա, գուցե կան նմանները: Միջանցքը թող ազատ մնա: Մեկ էլ հիշեցնեմ՝ զբաղեցրեք տոմսերի վրա նշված տեղերը: Անաղմուկ, եթե կարելի է, հնարավորինս անաղմուկ: Նստածներդ քիչ զուսպ եղեք: Բարձր շշուկներ, մեկ մեկու հետ հարց քննարկել՝ մի արասցե… Քիչ էր մնում մոռանայի՝ ճիշտ կլիներ առժամանակ լռեցնեիք ձեր գրպաններում ծվարած շատախոս սարքերը: Կարծես այսքանը… Հիմա ուշադիր, ուշադիր, խնդրում եմ ինձ լսեք՝ ես մենակ չեմ: (Սպասում է:) Ես մենակ չեմ, պար՞զ եմ ասում: (Նայում է բեմի խորքը, զգուշավոր:) Նա ինքը՝ Մեծ Հավատաքննիչն է: Գիտեցած լինեք՝ բացարձակ լսողություն ունի: Տարիքն անհայտ է: Մերձավոր երկրների համաձայնությամբ հաստատված թղթի զորությամբ է նա այս տեղում, հասկանում եք՝ համաձայնությունների թղթի զորությամբ: Հիմա երկու աչքով քնած է: Հավատացեք, լավ նշան է: Հանկարծ ու եկածներիդ հանգիստ թողեց, որտեղի՞ց գիտենամ՝ իր ո՛ր ականջին է վստահելու, մեկ էլ ու տեսար… Հավատամ, որ բոլորդ ձեր տեղերում եք նստած: Ազատ աթոռները թողեք իրենք իրենց: Դրանք բացակաների ներկայությունն են կրելու… Ձեր կողքին… բացակա հոգիների ներկայությունը… մինչև ներկայացման ավարտը: Պիտի լսեք ու համբերեք: Պիտի լռեք ու սպասեք: Չգիտեմ, թե դրանից զատ ձեզ անելու ուրիշ ի՞նչ է մնում: (Հանկարծ լեզուն դուրս է գցում: Սպասում է:) Չհասկացա՞ք: (Նորից լեզուն դուրս է գցում:) Սա նրա (Հավատաքննիչի) կատարածուն է: Ուշադիր դիտելու լինեք՝ կատարյալ նմանակներ են: Ասես՝ նույն մորից: Հիմա պատկերացրեք, թե ինչ կկատարվեր այստեղ (ցույց է տալիս գլուխը), թե սա չլիներ: (Լեզուն դուրս է գցում, զգուշավորությունը մոռացած, գրեթե հուսահատ:) Մի հավերժություն սրանց ներկայության փշաձայնի մեջ, լեռնաշխարհի այս փապարում՝ թատրոն է կոչվում: Թե գիտենայիք՝ ինչ ցավ է ձեր ներկայությունը, միայն գիտենայիք… Մեկը հիմա ելներ տեղից, խոստովաներ՝ ինչո՞ւ է այստեղ: Ձեր ներկայությունն իմ դատապարտումն է, պա՞րզ եմ ասում: Միշտ հայտնին, միշտ նույնը: Մի ներկայացումից մինչև մյուսը՝ անվախճան ցերեկ, անվախճան գիշեր և անվախճան նույնությունը սեփական անձի… Հարգարժան տիկնա՛յք, ոչ պակաս հարգարժան պարոնա՛յք, արդեն վեց հարյուր տարի է՝ այստեղ ոչինչ չի կատարվում ու ոչինչ էլ չի կատարվելու, բնավ ոչինչ… Երբեք… Ոչինչ…
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ (Ձայն) — Յոթ հարյուր:
ԲՆԱԿԻՉ — (լեզվի հետ կռիվ տալուց հետո): Արդեն յոթ հարյուր տարի է:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Հազար տարի, ավելին:
ԲՆԱԿԻՉ — (նորից լեզվի հետ կռիվ տալով): Հազար տարի, ավելին… (Տևական լռություն է: Հանկարծ մտաբերելով դահլիճը:) Ես կրակ վառեցի: Ասում եմ ձեզ՝ կրա՜կ… Պատկեր ուներ ու շնչում էր, ինչպես ես էի շնչում: Ես մենակ չէի… Կոպերս փակվելուց հետո, չիմացված բան, դեռ մնում էր արթուն: Լինում էր՝ ինձանից վաղ էր նիրհում: Մինչև լուսաբաց հսկում էի նրա բռնկումի մայրամուտը: Ո՞վ էր, որ տեսել էր մեկտեղված՝ մայրամուտը լուսաբացի մեջ: Ո՞վ՝ ինձանից առաջ… Ես չեմ լսել նրա անունը:
Պատկերը, եթե չէի կրում մեջս ծնունդիս պահից, ուրեմն տեսնվել էր քնաշխարհում: Քնաշխարհը ծնունդիս մեջ, կամ ծնունդս՝ քնաշխարհի: Մեկը մյուսից առաջ, կամ էլ՝ մեկը մյուսից հետո, ի՞նչ իմանամ՝ որն է առաջինը: Սա է ամբողջը: Տրվածը սա էր: (Թիկունքի ածխանկարը:) Երկու արև՝ լույս ու մութի, լույս ու մութի երկու լուսին, քառասուն աստղ, Զույգ-Վկա Լյառը, ցորյանի մի արտ և Ծով Ծփանաց: Ինձ ասվել էր, և ասվել էր գուցե հենց քնաշխարհում: Պատկերը երկու ժամանակ ունի. երբ ինքն է գալիս դեպի մարդը, երբ մարդն է գնում դեպի պատկերը: Ածխակտորը ձեռքս առա… Առաջին փորձից այրեցի մատներս: Ասեմ ձեզ՝ առանց ածխակտորի անհնարին է հասնել պատկերին, անհնարի՜ն է…
Մի ներկայացումից մինչև մյուսը թափառել եմ կածաններով, անցել եմ հեռուն, քայլել եմ այնքան, մինչև հեռուն բացել է իր ծոցն ու ինձ ցույց է տվել առավել հեռուն… մինչև որ պարզվեց Այսաշխարհի գաղտնագիրը: Հիմա լսեք.
Երկնէր երկիր, երկնէր երկինք,
Երկնէր և ծովն ծիրանի…
Օր կար, խենթանում էի այս մեկ շեշտից.
Երկնէ՛ր, երկնէ՛ր, երկնէ՛ր երկիր,
Երկնէ՛ր, երկնէ՛ր, երկնէ՛ր երկինք,
Ծովն ծիրանի և ծովն երկնէ՛ր…
Թռիչքաձայնի հեռվից բառերը ետ էին դառնում, անկասելի մի ընթացքով լցվում էին մեջս, որ նորից դուրս հորդեն առավել հնչեղ: Սիրտս բռնկվում էր հրով, երբ բարձր ու զիլ ձայնում էի.
Ընդ եղեգան փող բո՛ց ելանէր,
Ընդ եղեգան փող ծո՛ւխ ելանէր…
Ինչպե՜ս էր հողը ձգում մարմինս: Լցվում էի ինքս իմ մեջ: Ծանրանալով ծանրանում էի ու ծանրանում ինքս իմ մեջ: Ես բարձրացել եմ լեռներից վեր, իջել մինչև ձորերի անհայտը: Տեսել եմ գետեր ու դաշտեր, տեսել եմ առաջին դեղնածաղիկը՝ նմանակ Արևը երկրի երեսին: Որ կողմերում ասես, որ չեմ թափառել, կողմ չմնաց թափառելու: Հիմա այստեղ եմ: Ես Բնակիչն եմ:
ԼԵԶՈ-ԹՈՒԹԱԿ – Այստե՞ղ…
ԲՆԱԿԻՉ — Լռում եմ: Արդեն լռել եմ: Էլ ոչ մի բառ, ոչ մի խոսք:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Ո՞վ էր քիչ առաջ…
ԲՆԱԿԻՉ – Որքա՞ն առաջ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Ի՞նչ կկատարվեր, թե սա չլիներ…
ԲՆԱԿԻՉ — Արդեն լռել եմ, ոչ մի խոսք:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Ո՞վ էր քիչ առաջ…
ԲՆԱԿԻՉ – Որքա՞ն առաջ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Անվախճան նույնությունը…
ԲՆԱԿԻՉ — Բայց դա հո հազար տարի է՝ ճշմարտություն է:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Ել տեղիցդ, օդափոխիր ներսդ:
Ձեռքերը լարախաղացի նման կողմ տարածած, հուշիկ քայլերով:
ԲՆԱԿԻՉ — Կամենում ես, որ մտաբերեմ ինձ՝ լարախաղաց: Բայց այս մարդիկ (դահլիճը ցույց տալով) կիրք են ակնկալում և տեսարան, սպանություն կամ զավեշտ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Քոնը ասելն է:
ԲՆԱԿԻՉ — Կարևոր չէ՝ ի՞նչ եմ ասում, ինչպե՞ս եմ ասում, ո՞ր թանձր բառից շունչս կտրվեց, խոսքի միջոցին հանկարծ ի՞նչ տեսա…
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Մնա հավաստի:
ԲՆԱԿԻՉ — (դահլիճին՝ սարկազմով): Առանց իր թույլտվության չէի կարողանալու վկայել: Պետք է, որ գիտենաք՝ այս պատերի սառնահոտը ես կողմնացույց դարձրի ու ճամփա ընկա: Առավել ստույգ, քան սառնահոտը, ոչինչ ոչ մի տեղ չի առաջնորդում: Հայտնվեցի սև ջրերից վեր, լեռնանցքների ուղիղ սրտում: Իմ կանգնած տեղից մեկ օրվա ճամփա՝ մինչև… նկուղը: Փապարի ներսում ծիսական կարգով կրակ վառեցի: Շուրջս երևացին եղած-անցած ներկայացումներից հագուստներ, քանի տեսակ անպետք իրեր, մի ձեռագիր, մանր ու մեծ էլի բաներ… Շեմի կողքին լարախաղացի հանդերձանքը կրակալեզվի բորբոքումից հետո տեսա: Քիչ հեռու՝ ոտնամանները… ժանեկազարդ երկու սիրահար, հավերժ անբաժան սրտակիցներ: Թափառումներիս և ոչ մի ճամփին աչքերս նման հրճվանքի դեռ չէին արժանացել: Ո՞ւմ ձեռքերն էին ծաղկել հողից բարձր, երկնքին մոտիկ այդ քնքշանքը:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Առաջ անցիր:
ԲՆԱԿԻՉ — Հեթանոսի ժառանգությունը սիրելի է ինձ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Դու ա՛յդ չէիր ուզում ասել:
ԲՆԱԿԻՉ — Ինձանից լավ գիտե՝ ինչ էի ուզում ասել: Ի՞նչ էի ուզում ասել: Ահա, ես միմոս եմ ու լարախաղաց՝ միաժամանակ: Պարկապզո՜ւկ, ծնծղա՜, հեռու ու մոտ իրար խառնված արձագանքնե՜ր, բարձրաձայն ե՜րգ, աղմկոտ հրճվանք՝ եղե՜լ է, եղե՜լ է նման բան: Կենտ վկայողը ես եմ մնացել… Դիմավորում էի դռներից ներս եկողներին, կենաց ու մահու պարանը ձգում էի հատակին, և հենց տեղում, բոլորի աչքի առաջ, փորձությունն ընթացք էր առնում: Հաստատված բան է՝ թատրոն աշխարհում լարախաղացի ոտքերի տակ ձգված պարանը հենց կյանքի ու մահվան սահմանագիծն է խորհրդանշում: Քանի՜-քանի անգամներ, մեն ու միայնակ, առանց ներքևում ինձ համար վախից տրոփող սրտի… Հետո իմացա՝ պարզվում է, որ Չինաց երկրում պարանի վրա սեփական շարժումները հսկելու համար մանկամարդ աղջիկները թեթև հովհարներ են օգտագործում… իմ այդ ուղղամիտ փայտաձողի փոխարեն:
Մահ ու կատակ՝ բարեհաջող վերջնամասում, երբ կամենում էի շնորհակալ լինել ճակատագրին, գլուխկոնծի էի տալիս օդում, ահա այսպես, կանգնում էի ամուր ոտքերիս վրա ու ծղրտում էի. «Այս կողմերում մահը հազվադեպ բան է»:
ԼԵԶՈՒ — ԹՈՒԹԱԿ — Ծղրտում էի՜…
ԲՆԱԿԻՉ — Տես, թե ինչպես իրար խառնվեց: (Լեզուն դուրս է գցում, սաստում է նրան:) Լռիր, ինքս կասեմ: (Դահլիճին.) Տողն իմը չէ: Կասի, թե թռցրել եմ անհայտ գրքի ծալված էջից: Բայց մեկի համար, հարգարժան ներկաներ, ով իր հոժար կամքով կանգնել է կյանքի ու մահվան ճիշտ սահմանագծին, մեկ ոտք առաջ քայլ է գցել, հետո՝ էլի մեկ քայլ, ուրիշի տողը կրկնելը արդյո՞ք մեղք է:
Վանդակը սաստիկ ճոճվում է: Լսվում է թութակի մետաղյա ճիչը՝ մեղղղղք… մեղղղղք… մեղղղղք…
ԲՆԱԿԻՉ — Քիչ համբերել է պետք, նա կխաղաղվի: Կարծում եմ, թե գիտեմ՝ ինչ է հարկավոր:
Վանդակն առնում է ձեռքերի մեջ, պտտվում է ժամացույցի սլաքին հակառակ շրջանով: Հնչում է Շյոնբերգի դաշնամուրային opus-ներից մեկը: Ժամանակ անց վանդակը դնում է նախկին տեղում, ծնկի է գալիս, սպասում է:
ԲՆԱԿԻՉ — (դահլիճին): Ժամանակ առաջ՝ ենթադրելն անհնարին է, որքան վաղուց էր, կարծես երեկ,- այս տեղը դեռ անուն չուներ: Ոչ սկենե և ոչ էլ սցենա: Բեմ ասվածն էլ ավելի ուշ հունարենից փոխառնվեց: Գործողության կենտրոնը տաճարի խորանն էր, իսկ արդեն նախաշեմից եկածների ոտնլվայի ծեսն էր կատարվում: Խոնարհումի օրինա՜կը և ավետումը հավասարությա՜ն՝ հասել էին մեզ՝ մեկս մյուսի աչքում մեզ դարձնելու միմյանց ճանաչելի, և՛ սիրելի, և՛ հիմնավոր: Սքանչելին, ամենից բարձրը այս դրվագի մայրօրինակն էր, որ կատարվել էր Այսաշխարհից դուրս: Գիտեք արդեն՝ մեծ ուրացումին նախորդած Իր պատասխանը: Ա՜հ, ինչպես չասեմ՝ մեր հետահայաց սևեռումի պահը արձանված: Կիզակենտրոնը Աստվածային վարքի: Նրա պատգամը բոլոր կողմերի ժամանակներին՝ խոնարհումով հաղորդվելը ընդդեմ նվաճելով ճանաչումի… Ես սարկավագի հագուստ էի կրում: Եկածներին դիմավորում էի ցածրաձայն մաղթանքներով: Վստահելի համեստությամբ ասում եմ ձեզ. ծեսը կատարել եմ վարքիս հասու խոնարհումով: Գրքային հիշողությունների մարդիկ վկայել են այդ օրերի այստեղի կարգն ու ընթացքը: Փապարից ներս որքան տևեցի՝ ժամանակն անհայտ է: Մութ ու լույս՝ հայեցի մոմի ճրագը: Ելա փապարից, երբեմնի լարախաղացի իմ պարանն առա, բարձրացա ճրագի ցույց տված կողմը, պարանի մի ծայրը հիմնեցի բարձրում, մյուսը թողեցի ցած: Ահա այսպես խաչվեցին երկու ժամանակները: Տքնեցի ճանաչել լույսից անդին անսահմանը՝ Հույս էր անունը, և՛ Հավատ, և՛ Սեր: Հոժարակամ փառաբանումով իմ ներսն առա աչվածի ուղարկված լինելու երեք մեծագույն վկայությունները և կնքեցի հավատարմության դրոշմով: Ժամանակ անցավ: Կարծում էի՝ պատրաստ եմ: Դուրս ելա փապարից, գնացի կածաններով: Երկիր-երկինք՝ եկել էին ուրիշ ժամանակներ: Այսաշխարհի սահմանները անճանաչելի էին: Զորեղ այրի հանդերձանքի ոչ մի նշույլ՝ մնացել էր երեխու մի շապկաչափ հողատարածք:
Խոսքի հետ, ածուխն առած կամ մի այլ կերպ, պետք է ջնջի կամ ծածկի թիկունքի ածխանկարից հատվածներ՝ թողնելով Զույգ-վկա լյառը, Ծովը ծփանաց և մի փոքր տարածք:
Շեները դատարկ էին կիսով: Շինականը ջանում էր օրնիբուն, չգիտեր՝ ուր մնաց դրկիցը: Հավատավոր ծառայապետի տքնությունը կենտ մարդուն էր հասու: Մատյաններին հակված իմաստասեր դասը օրնիբուն ճշտում էր մեղաց տեղն ու չափը, չէր զլանում զգուշացնել: Բառիմաստի շփոթումները տեսա՝ հասած իրենց վերին սահմանագծին: Խորշակներ, խորշակներ, հորդաներ խորշակի՝ տրված ինքնիշխան ազատությանը: Ինչը կար, եղել էր որպես հաստատումի տարածք, երկնաձիգ զվարթություն, դարձել էր մտային տագնապի տեսիլ, սաղմնահողի անհայտություն: Օտար տիրապետողի ոտնատեղը ե՞րբ էր այդչափ առատ եղել Այսաշխարհում…
Պետք է, որ գիտենաք՝ ճեղքելով անցա խորշակ ու սամում և առաջին իսկ ներկայացմանը, երբ հասա քիչ առաջ արդեն կայացած դրվագին, երբ վանդակի մեջ նիրհող Հավատաքննիչը, ասել եմ արդեն՝ նա մերձավոր երկրների համաձայնությամբ հաստատված թղթի զորությամբ է այս տեղում: Եվ ահա՝ չզլացավ բացել մեկ աչքն ու մեղադրանքն իր հաստատել, ցած թռա բեմից, ձեռքս պարզեցի առաջին իսկ նստածի կողմը՝ ահա այսպես, ու հարցս սեպեցի նրան՝ ո՞ւր է եղբայրը քո… Այն մեկը չէ, որի մասին ասվել է և անունն է Աբել: Ոչ էլ նրանք, ովքեր հենց այս խոսքիս միջոցին լքում են Երկիրը: Հապա բազում մյուսները, ովքեր կռապաշտ սահմանվեցին ձեր բերանով և վաղաժամ կանխվեցին: Ո՞վ պատնեշեց նրանց հոգու պայծառացման ճանապարհը… Ահա այսպես, կանգնած վանդակից-դահլիճ սահմանաբաժանում, հնչեցնում եմ հարցը արդեն քանի՜ հարյուր տարի: Պատերից ներս կոչնակ եմ զարկել ու հիմա արդեն ազդարարում եմ՝ Կանխվածների հոգիները չեն հեռանում Այսաշխարհի երկինքներից: Հանգրվան են փնտրում խաղաղվելու, չեն հեռանում: Մի՞թե չեք լսում, ականջ դրեք, հարցնում են ձեզ՝ որտե՞ղ էինք մենք հող ծնվել, որտե՞ղ հող դառնանք: Բյուր հազարներ, կնքած իրենց մահկանացուն, արժան չեղած իրենց հողին… (Հանկարծ, կարծես հոգնած, սաստիկ տխուր:) Ինչ ծանր է երկնի սև ստվերը: Ամպ եք կարծում ու անցնում եք: Ամպ եք կարծում… ու… անցնում եք… Կարծում էիք, թե երկնքի կամքով եղավ եղբոր կորուստը: Ի՜նչ դյուրին եղավ: Ավելի դյուրին, քան տերևն է պոկվում ճյուղից: Աստվածայինը դեռ չըմբռնած՝ թրատեցիք բյուրը երեկվա: Դառնալու էիք ինքներդ ձեզ անճանաչ: Բռնեցիք հանցավոր անտեսումների ճամփան: Դառնալու էիք ինքնավտարանդի և հողից հող, երկրից երկիր՝ դառնալու էիք համբերումին պատանդ ու հարմարվող: Մորմոքը դարձավ ձեր ներկան ուղեկցող միակ ապրումը: (Հանկարծ զգուշավորությունն իսպառ մոռացած:) Ոտնլվայի մեծագույն պատգամն ինչպե՞ս մոռացաք…
Բեմի վրա անասելի աղմուկ է սկսվում: Վանդակը սոսկալի տարուբերվում է: Թութակի մետաղյա բողոքաձայնը ուժգնանում, տարածվում է դահլիճով մեկ: Ավելի ուշ հնարավոր է, որ հնչի Քսենակիսի «Ակրատայից» մի հատված: Բնակիչը բեմի կենտրոնում՝ կիսամութի և աղմուկի միջից:
ԲՆԱԿԻՉ – Վա՜յ բեռնակրիս ծանրութեան մեղաց ու դժնէից,
Որ ոչ ունիմ դառնալ առ հանգստարանն,
Վա՜յ վնասակարիս տէրունեան պարտուցն,
Որ չիք յանդիման լինել հզաւրին:
Վա՜յ եղեգնախռիւ կիզանողականս նիւթոյ,
Որ տողորելոց եմ ի գեհենին,
Վա՜յ առ այս յիշատակ
Զի՜ զնետս բարկութեանն1…
Բեմը մթնում է, ձայները մարում են: Լռություն է: Բնակիչը նորից բեմի առաջամասում է, վանդակը` իր նախկին տեղում: Ասես ոչինչ չի եղել:
ԲՆԱԿԻՉ — «Հենց երեկ սատանայի թույնով լվացվեցի»2: Հենց երեկ էր` ելա ստուգելու ամրությունը: Պարանի իրանը փաթաթեցի բազուկներիս շուրջը, մատներով կառչեցի կողերից, թափ առա ու մղվեցի առաջ: Մոգական էր… Ետ ու նորի՜ց ճոճքի թափի հետ: Մոտեցնում էր հողին ու հետո երկինք էր հանում: Բավական էր միայն թեթև հրվեի հողից՝ առնում էր մարմինս, տալիս էր հորձանքին: Սովորություն դարձրի՝ մագլցում էի պարանն ի վեր՝ բարձրից տեսնելու աշխարհը: Հրճվանքի ծառաբուն էր եղել, չէի իմացել: Հասցրել էր ինձ դեռատի իշխանուհու բաց դռներով պատշգամբին: Աստղազարդ գիշերով, իր քնած պահին, ինձանից թաքուն գուցե դռնից ներս էի նայել: Ինձ չվստահե՞ց Աղջիկ-Ճակատագիրն իր սրտի խոսքը.
Մի երդվիր ոչնչով
Կամ էլ երդվիր քեզանով՝
ինչպես բարիքով վերին,
Որը բավարար է երդում լինելու3…
Ականջներս դեռ հիշում են թախանձանքի իր խոսքերը. «Բարեխոսիր, թող պոետը ինձ ապրեցնի մեկ օր ավելի, թեկուզ գոնե մի անշտապ հայացքի չափ»: Նրա՞ խոսքն է: Իսկ այդտեղ ի՞նչ կա անհնար: Պոետը միայն հետո է պոետ, առաջին պահին հանձնակատար է: Վստահաբար ասում եմ ձեզ՝ նման մի բան արդեն կատարվել էր: Կարմրամորթի գերագույն քուրմն էլ միայն բանաստեղծ էր, երբ վերջին անգամ թարգմանում էր երկնքից իրեն իջած նշանը: Հիմա տեսեք, թե ուր էր հասել. «Ծովի կողմից շեկ մորուսով սպիտակ մարդը կմտնի մեր երկիր: Հենց նրա ձեռքով մենք կկործանվենք:» Ճիշտ չէ՞ր լինի՝ փոխարենը բարբառելու, կուլ տար սեփական լեզուն: Իսպանացու ընդամենր չորս հարյուր սուրը, դրան գումարած՝ մոգի մեկ տող վկայությունը բավական եղան կարմրամորթի արյան շառաչուն հոսքը րնդհատելու անվե՜րա՜դա՜րձ…
Եղածը եղել էր: Իսկ հիմա արդեն լիովին արդարացված է եղած կոչվածը: Մոմալույսի նախանշած ճանապարհը իմ գիտությամբ և իմ վարքով ես դարձրի համակ արկած, սուսերակիր մի խենթություն: Ճիշտ ժամանակն էր ինձ տեսանելի դարձնել աշխարհին՝ պարանով վե՜ր, պարանով վե՜ր… Իշխանազունի հագուստով ես ճեմում էի Վերոնայի փողոցներում: Հաստատ է, որ շորերս մաշված էին սոսկալի և գունաթափվել էին նենգափոխվելու աստիճան: Բայց օտար աչքն առանց մեկ կասկածի դրանք կարող էր և վերագրել իմ սիրային արշավանքների առատությանը և անհանգիստ մարդուս կենցաղի բազում անսարքություններին: Ոչ առաջ, ոչ էլ հետո երբեք ձեռքս նման ազատությամբ ձախից դեպի աջ չէի տեղափոխել: Ոչ էլ հայացքս էր եղել այդքան սազական քամահրանքին: Գիտե՞ք՝ որն էր այդ օրերի իմ սիրած երգը.
Գրո՜ղը տանի հուշերն ամեն,
Գրողի ծո՜ցը բոլոր կանայք4…
Երկու տող ընդամենը, և ութ բառ: Բայց հանգավորումի ի՜նչ առատություն: Օր կար՝ խենթանում էի այս շեշտից.
Հուշերն ամեն՝ գրո՜ղր տանի,
Գրողի ծո՜ցը բոլոր կանայք…
Օր կար՝ սիրտս բռնկվում էր կրակով, երբ անհայտ ճանապարհներին բարձր ու գիլ ձայնում էի.
Գրո՜ղը տանի հուշերն ամեն,
Կանա՜յք բոլոր՝ գրողի ծոցը…
Պատրաստ էի ազդարարել, թե տեսել եմ ու գիտեմ՝ լորթերն5 ամենուր են: Իմ մեջ ես եմ լորթը, քո մեջ՝ դու ես, նրա մեջ՝ ինքն է լորթը:
Վանդակը խիստ տարուբերվում է: Հնչում է ծանոթ մեղեդին: Բնակիչը վանդակն առնում է մեջքին, կրկնում է նույն շրջանը՝ մինչև թութակը խաղաղվում է: Վանդակը տեղավորում է սեղանին:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Նա քեզ չի ների:
ԲՆԱԿԻՉ — Նա ինձ չի ների:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Նա քեզ չի ների:
ԲՆԱԿԻՉ- Ինչը շարժվում էր, կանգ է առնելու: Ինչն անշարժ էր, շարժման մեջ կգա:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Չասես, թե սաստիկ տխուր ես…
ԲՆԱԿԻՉ — Սաստիկ տխուր եմ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ – Չասես՝ քառասուն անգամ քառասուն աստղ…
ԲՆԱԿԻՉ — Քառասուն անգամ քառասուն աստղ երկնակամարում փնտրում են սերմը Փշածաղկի ու չեն գտնում, արդեն քանի հազար տարի…
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Փշածաղկի գաղտնագիրը…
ԲՆԱԿԻՉ — Ջուրը ոսկոր դառնա, թե հասնեմ դրան:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Մեկ անգամ էլ երդվիր:
ԲՆԱԿԻՉ — Բոլոր ջրերը լցվեն բոլոր ջրերի մեջ և ամփոփվեն մեկ սափորում, թե հասնեմ դրան:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Նորից երդվիր:
ԲՆԱԿԻՉ – Էլ չտեսնեմ՝ ինչպես են համբուրվում ջրի երկու կաթիլները:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Նա քեզ չի ների:
ԲՆԱԿԻՉ — (կրքոտ թախանձանքով): Բարեխոսիր, թող թույլ տա ինձ (Հավատաքննիչը)՝ էլի մի քիչ մնամ բեմի վրա, մի անշտապ հայացքի չափ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Ո՞ր հայացքի: Հույսդ դահլի՞ճն է:
ԲՆԱԿԻՉ — Հանգիստ թող դահլիճը: Նրանք հայրենիք են տվել իրենց թշնամուն: Օրինական մարտի դաշտից հեռու, անհամար զոհեր՝ կին ու երեխա:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ – Իրա՞վ կորցրել են:
ԲՆԱԿԻՉ — Մեկ տասներորդը հազիվ փրկեցին ու դեռ փրկում են:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ – Ինչո՞ւ եղավ:
ԲՆԱԿԻՉ — Ամեն բան թողած՝ նրանք Այբուբեն կերտեցին: Ե՞ս եմ ասում, թե՞ ինձանից առաջ մեկ ուրիշն ասաց՝ ամեն մի մեծատառը՝ մեկ տաճար: Այդ տառերով գրվեց.
Արնանման ծաղիկների ու վարդերի բույրր վառման6…
Հազար ու հինգ հարյուր տարի հետո:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Գրողն ի՞նչ եղավ:
ԲՆԱԿԻՉ — Հավատաց սուտ մարգարեի ժամանակին, հետո մատնեց իրեն Բռնապետի արդար դատաստանին: (Հանկարծ ու պոռթկուն:) Ես չգիտեմ՝ ո՞ւմ մտքում ծնվեց դիվային նպատակը՝ նախագոյից սնուցում առնող Զույգ-Վկա Լյառը գերեվարվեց, տիեզերածին զորությունը այլակերպվեց, դարձավ սոսկ մարդկային ապրում՝ կարոտ ու մորմոք: Պոետական տեսիլների մի ասպարեզ:
Խոսքերի հետ, ածուխով կամ մի այլ կերպ, ծածկում է լեռների պատկերը:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Վերադարձիր գրվածին:
ԲՆԱԿԻՉ – Նույնությա՞մբ, ոչ մի բա՞ռ ուրիշ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Ոչ մի բառ: Մի մոռացիր՝ դու ասվածն ես:
ԲՆԱԿԻՉ — Իսկ եթե հիմա արդեն ասվածի հակառա՞կն ասեմ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Դարձյալ ոչ մի բառ:
ԲՆԱԿԻՉ — Իսկ եթե դառնամ ու չսպասված տեղում հակառակի հակառա՞կն ասեմ:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ – Կհաստատես՝ ինչ պիտի ասվեր:
ԲՆԱԿԻՉ — (թախանձագին պոռթկումով): Բարեխոսիր, թող փոխվի իմ սահմանումը: Թե գիտենայիր՝ ինձանից դուրս լռությունը ինչպես է տանջում լսողությունս: Թե գիտենայիր՝ խաբկանքից անդին տեսողությունս մինչև որ սահմաններն է ինձ առաջնորդել ամեն անգամ, երբ գլուխս դրել եմ անհայտ անկողնու մութ բարձին: Թե գիտենայիր՝ ինչ զարհուրելի դաջվածք է սեփական անձի նույնությունը: Բարեխոսիր, թող փոխվի իմ սահմանումը: Այնտեղ, վերևներում ասա. իր ամոթն է, որ շարունակ կորցրել է և դեռ ոչինչ չի նվաճել: Ասա՝ ընտրյալների մեջ իրեն փնտրելով, դարձել է պռատ ու ծիծաղելի: Ասա՝ կատարելապես ձախողել է իր ներկան և հիմա պատրաստ է հանձնվելու Ծփանաց Ծովի ջրերին: Թող ջուրն ընտրի ապրող-մեռնողին:
Քամի, շառաչ, աղմուկ, կանչեր: Հետո տևական լռություն է տիրում: Լույս է, և բեմի առաջամասում՝ Բնակիչը:
ԲՆԱԿԻՉ — Մարդն ինքն իր սպասումին պետք է ձև տա: Ցանկալի է՝ քաղաքակիրթ: Մի ներկայացումից մյուսը՝ խիստ փոխվել են ժամանակները և դեռ փոխվում են: Կարող եմ վկայել, ինչպես ֆրանսիացին է վկայել՝ մեր օրերում բարոյականությունն ու բառը համառոտված են: Եվ դա ստույգ է: Մտքից ու մարդուց դուրս մի իրականություն, որ հոշոտում է բոլոր նրանց, ովքեր անցել են իրենց հիսունի սահմանագիծը: Սիրասուն կանայք ինչպե՜ս են նսեմացվում: Հատկապես նրանք, ում հասակը ցածր է 173-ից, ում 90-60-90ը կաղում է, ովքեր կատարելապես չեն տիրապետում չինարենին, ճապոներենին և թուրքերենին:
Ա՜հ, ետ դառնամ, մեկ էլ ետ դառնամ: Ընդունելի չէ, որ եղած ու չասվածների հետ կորստյան մատնվի… Դռների մեջ մարդիկ էին խմբված: Մոտեցա ասելու, որ անաղմուկ ներս գան: Հետո պետք է հիշեցնեի, որ լռեցնեն գրպանների շատախոս սարքերը: Հետո զգուշացնելու էի, որ մենակ չեմ… Մի կին էր՝ շրջվեց: Ոչ, սուտ եմ ասում՝ թեքեց գլուխը… Անբեկանելի հայացքը չէր, parfum-ը չէր, ոչ էլ իր երկար, սև շորի գաղտնակարը: Անհայտ դավանանքի քրմուհի էր: Նրանը կոնքեր չէին: Անանուն տաճարի պատեր էին, և ոչ մի շունչ չէր աղոթել տաճարից ներս: Կինն ինքը տաճար էր: Տաճարը տաճարից ներս՝ ո՞վ էր բեմադրել… Առանց ընկերուհու կողմը նայելու, շուրթերը շարժվեցին, ձեռքը տարավ, թեթև հպվեց ընկերուհու ուսին ու դուրս գնաց: Շփոթված ընկերուհին ինձ հարցնում է՝ ներկայացումն արդե՞ն սկսվել է: Ողորմած Աստված, որտեղի՞ց գիտենամ: Եվ մի՞թե որևէ բան դեռ կարող է սկսվել այն օրից հետո, երբ կինը քարանձավից դուրս բերեց տղամարդուն, հուշեց նրան՝ մեջքն առաջնորդին վայել կեցվածքով պահել: Հետո միայն հայացքով գլխի գցեց տղամարդուն իր տեսքին վայել սաղավարտ կրել: Ցույց տվեց այրի կրծքի մեջ հուզմունքի տեղը և ձև տվեց տղամարդու հիացումին: Եթե հնար լիներ արդեն գրվածին գեթ մեկ տող ավելացնելու, պիտի աղերսեի. թող մեկ էլ գրվի՝ ետ բերեք նրան, ով եկել էր այս անձավից ինձ փրկելու…
Դադար, տևական երաժշտություն, պտուտաքայլը լռության մեջ և այլն:
ԲՆԱԿԻՉ — (դատապարտված): Որքան բան էր ինձ տրված, և ավելին ետ վերցվեց: Ձեր խոնարհ ծառան մի խեղճ արհեստավոր է: Իրա՞վ չեք նկատել մուտքի վերևում փակցված ցուցանակը: Ես բառեր եմ նորոգում: Սա է ամենը, ուրիշ ոչ մի իմաստ: Ես Բնակիչն եմ:
Գնում է բեմի խորքը: Վերադառնում է պարանի ծայրը ձեռքին, ամրացնում է բեմի հակառակ պատին: Պարանից լաթեր են կախվում, որոնց վրա պետք է ընթեռնելի լինեն «Ազատություն», «Եղբայրություն», «Հավասարություն» բառերը:
ԲՆԱԿԻՉ — Սրանք (բառերը) տեսքի բերելն անհնարին է: Գրի եմ առել, որ սրանց վրա զուր ջանք չթափեմ: Կասեմ ձեզ առանց սեթևեթանքի՝ ավելի անշնորհակալ բան մարդկությունը չի հորինել: Հայտնի խոսք է՝ արհեստավորը մինչև կեսօրն է սոված: Ի՜նչ կեսօր, ի՜նչ ճաշ, ի՜նչ ընթրիք: Այս արհեստն ինքը՝ հենց սով ասվածն է, մի բան էլ դենը… Հիվանդ են բառերը: Նայեք նրանց վտիտ, տձև, վետ-վետ ողնաշարին, ու կտեսնեք վերահաս ոսկրախտը: Իսկ բառաշե՜շտը… մարդ արարած, շեշտն ինչպես է եղծվում: Հատկապես, երբ փորձ է արվում բառը երգել: Ինչ-որ մեկը, երբ քեֆը տա, ականջս է խոթում այդ զարհուրանք կերակուրը՝ պրծում չկա: Ո՞վ է ում տվել նման իրավունք: Մութ պատմություն է:
Գիտեցողը միայն գիտե՝ բառի հիմնադիր սրբազան շունչը հեռանում է երկրից և դեռ էլի հեռանում է… Հավատացեք ինձ, բզեզներն անգամ ավելի բախտավոր աստղի տակ են ծնվում: Առավել ճշգրիտ, կատարյալ կառույց հազիվ թե մնացել է հողի երեսին: Ինչը նրանք են հաջողել փրկել, միայն հիացումի է արժանի: Տեսե՞լ եք նրանց բոլոր ոտքերը գործի բերված՝ վեցը կամ ութը կամ ավելին: Ո՞ր մի բանի մեջ է հաշտությունն առավել հաստատուն: Բզեզի զրահը տեսե՞լ եք՝ հերմետիկ, կառավարման կենտրոնը՝ ծածուկ…
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Այստեղ կանգ առ:
ԲՆԱԿԻՉ — Ես շեղվեցի, էլ ոչ մի խոսք:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Ե՞րբ հասցրիր նրանց տեսնել:
ԲՆԱԿԻՉ — Այլևս չի կրկնվելու:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Հիացումի աստիճան…
Լռություն է:
ԲՆԱԿԻՉ — (պոռթկումով): Ասա, տեսե՞լ ես դատարկ օդի անկումների տարածքներից կառչած սարդը: Ճամփա է հյուսում ու դիմացը չունի ոչինչ: Անկումից զատ՝ բնավ ոչինչ: Ի՞նչ տեսիլք է նրան հասցնում հանգրվանի:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Միտքդ հասցրու ինձ:
ԲՆԱԿԻՉ — (դահլիճին՝ ցածրաձայն): Ասում եմ ձեզ, թե բառը չփրկվեց, ժամանակը կհայտնվի պտույտի մեջ: Հիսուն տարեկանը ութսուն չի դառնա: Իսկ ութսունը այն ժամանակն է, երբ օրերի սիրելի դարձած քաոսի միջից կյանքը հոսում է դեպի բառը՝ ճանաչվելու: Կդառնանա ծերը, կփակվի պատերի մեջ, ու դուք կասեք՝ ինչ վա՜ղ ծերացավ: Ծերությունը նրան դարձրեց անձև ու հուզառատ:
Միայն աչքերին տեսիլք պարգևող ծիսաբառից ներս օդը գաղջ է, տարերքն՝ անգույն: Եվ էլ ոչինչ, սրանցից զատ, անգույն ու գաղջ, և էլ ոչինչ: (Մոտեցել է պարանին, փորձում է կախվել գլխիվայր:) Սա է փրկությունը՝ որպես մի սարդ, այսպես, գլխիվայր:
Թռչնավանդակը ճոճվում է: Մեկ-երկու մետաղյա զիլ ճչոց: Բնակիչը կանգնել է և դեռ չգիտե իր անելիքը:
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Նրա սիրտը ճախրել է ուզում:
ԲՆԱԿԻՉ – Վանդակո՞ւմ…
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Մի թեթև զբոսանք:
Բնակիչը վանդակն առնում է մեջքին, քայլում է իրեն հայտնի շրջանով: Հնչում է ծանոթ մեղեդին: Վանդակի միջից հիացմունքի ճիչեր՝ փառոռոռք, փառռռռք, փառռռռք: Քայլում է մինչև թութակի խաղաղվելը: Վերադառնում է հոգնած:
ԲՆԱԿԻՉ — (դահլիճին): Հիմա մտածում եք՝ բաց թող վանդակի դուռը, թող գնա, վերջանա, ձայնը չլսենք: Գոնե շատերիդ մտքինը դա է: Ուր է, թե այդպես լիներ՝ գնա՜ր, վերջանա՜ր… Ասում եմ ձեզ՝ նա ոչ մի տեղ չի գնալու: (Մեծ գաղտնիք բացելով:) Նա չի հեռանա, նա կտարածվի: Տարածվելով՝ կհայտնվի ամենքիդ մեջ, և վա՜յ ձեզ, թե մի օր հարցրեց՝ Զո՜ւմ կպաշտես: Հասկանո՞ւմ եք… Այսինքն, հիմա արդենը՝ մի կողմ: Հարցնելու է՝ ունա՞կ ես պաշտելու: Մարդուն վայել գոնե մե՜կ բան՝ ունա՞կ ես… պաշտել…
ԼԵԶՈՒ-ԹՈՒԹԱԿ — Հանգիստ թող նրանց:
ԲՆԱԿԻՉ — Ժամանակ, մարդ, օրերը ձեր ու նման հարց…
ԼԵԶՈՒ — ԹՈՒԹԱԿ — (կանխելով նրան, ըմբոստ զայրույթով): Նրանք այբուբեն կերտեցին:
ԲՆԱԿԻՉ — Բայց դուք դեռ հետոն չգիտեք: Կզարհուրեք, երբ շարժման մեջ գա իր իշխանությունը: Ոտքի կհանի Ամազոնի ափերի վերջին նորելուկ թութակին անգամ: Հանց նպատակով ափ ելած շեկ մորուսով սպիտակ մարդը՝ կխուժեն խորքերը ձեր ներսի: Կտցահարելով տեղահան կանեն վերջին մնացած բառի անպաշտպան վանկերն ու կքշեն բաց անապատ՝ թե ջնջվեն, թե մնան… Էլի քանի՞ հազար տարի կորուսյալ վանկերի սոսկանք մահը ողբալու: Իսկ նույն պահին հրաման արձակողը պնդելու է և ցածրաձայն՝ թե կորուստներ են եղել, միայն լեզվաբանների խնդիրն է, ուրիշ ոչ մեկի: Ի սեր հաշտության՝ առանց կրքերի և ի սեր խաղաղության՝ ոչ մի քաղաքական երանգ: Դեռ չի ասվել՝ ինչո՞ւ եղավ: Այս կողմը նայեք՝ ձեր ներսը: Ուրիշ ոչ մի կողմ չունեք նայելու: Որքան էր ձեզ տրված, և ավելին ետ վերցվեց: Հիմա նավեր կառուցեք, նավարկելու բառերի խորքը: Կմնաք նույնը և հավերժ թերի, քանի չեք հասել վերջին սահմանագծին, ուրկից անդին ձերը չէ ոչինչ, բնավ ոչինչ… Ես դեռ պիտի մնամ:
Սկսված է եփքը Հաշտության Մեծ Մյուռոնի: Երկնի մութ ստվերը, որ ամպ էիք կարծում, և լինի օրը՝ իրավ ամպ դառնա: Այդժամ բացվեն վանդակի դռները, իր հարցն առած, տեղը՝ անհայտ, թռչի գնա:
Ծփանաց Ծովի ընդերքում, վերջին տեղանքում փրկված սկսվել է Այսաշխարհի Ծովամարդը: Ես դեռ պիտի մնամ…
Սոսկալի աղմուկ, ձայներ, շփոթ մոլեգնություն և ճիչը Թութակի՝ մեղղղք, մեղղղք, մեղղղք: Բնակիչը վանդակն առնում է մեջքին, քայլում է շրջանով: Քիչ անց հնչում է ծանոթ մեղեդին: Վարագույրը դանդաղ փակվում է:
- Գրիգոր Նարեկացի. «Մատեան Ողբերգութեան (Բան է)»
- Հենրիկ Հովհաննիսյան. «Միջնադարյան բեմ»
- Վիլյամ Շեքսպիր. «Ռոմեո և Ջուլետ»
- Հենրիկ Իբսեն. «Պեր Գյունտ»
- լորթ — թրոլ բառի հակառակը (հեղինակի կողմից)
- Եղիշե Չարենց. «Ես իմ անուշ Հայաստանի»
