Աննա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ/ ԱՃՅՈՒՆԱՍԱՓՈՐԸ
Աննա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԻ «ԱՃՅՈՒՆԱՍԱՓՈՐԸե պիեսը տպագրվել է «Դրամատուրգիա» հանդեսի 2010 թ., թիվ 20-21-ում
Թատրոնը հայելի մ’ է, որուն մեջ մարդս կրնա իր ճշմարիտ պատկերը տեսնել և որով իր վրա նշմարած անհաճո տեսքերը անհետացնել և մաքրել, իսկ դերասաններն ալ մեկ մեկ դաստիարակներ են, որ ամեն աստիճանի մարդոց ճշմարիտ պատկերը կամ բարության և լավության հետևանքները ներկայացնելով, մարդու բարոյական զարգացմանը պատճառ կըլլան, ուստի, սրտի և մտքի բարոյական զարգացմանը փափագողը պետք է թատերասեր ըլլա…ե:
ՊԵՏՐՈՍ ԴՈՒՐՅԱՆ
19-րդ դարի սքանչելի բանաստեղծ և թատերագիր
ԱՆՆԱ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ
ԱՃՅՈՒՆԱՍԱՓՈՐԸ
Գործող անձինք
ՄԱՅՐ — մոտ 70 տարեկան
ՈՐԴԻ — մոտ 50 տարեկան
Այցելու`
Ա տղամարդ
Բ տղամարդ
Գ տղամարդ
Այցելու`
Ա կին
Բ կին
ՄԱՆՉՈՒԿ — 10 տարեկան
Բարմեն
Դրվագ առաջին
Սենյակ: Կենտրոնում` հնաոճ կլոր սեղանիկ, նրա աջ ու ձախ կողմում` երկու աթոռ: Սեղանիկի վրա` աճյունասափոր, երկու ծաղիկ: Մայրը նստած է սեղանիկի մոտ: Սենյակի խորքում` անկանոն դրված մի քանի աթոռ: Սեղանիկի մոտ` ձողաջահ: Սենյակը պայծառ լուսավորված է: Մեղեդին` մեղմ, պայծառ ու թախծոտ է միաժամանակ:
Մայրը լսում է մեղեդին, բարձրանում, անջատում է լույսը: Սենյակը լուսավորված է ձողաջահից տարածվող մեղմ լույսով: Նստում է: Մտնում է Որդին:
ՈՐԴԻ — Ինչո՞ւ ես հանգցրել լույսը:
ՄԱՅՐ — Աչքերս ցավում են պայծառ լույսից: Բոլորը գնացի՞ն:
ՈՐԴԻ — Գնացին:
ՄԱՅՐ — Երկար մնացին:
ՈՐԴԻ — Հարազատներ էին, ընկերներ… Փորձում էին կարճել վշտի հետ մենակ մնալու մեր ժամանակը:
ՄԱՅՐ — Վշտի հետ մենակ մնալու ժամանակը չի կրճատվում: Ամեն մարդ իր վիշտը մենակ է տանում: Խոսքեր են ասում, որոնք չես լսում, ուզում ես շուտ ազատվել ձայների քաոսից… Իսկ մարդիկ համառում են, քանի որ իրենց պարտքն են համարում քո կողքին լինել: Բոլորին ճանապարհել ես… Հայրիկը, ես ու դու մենա՞կ ենք հիմա:
ՈՐԴԻ — Մենակ ենք… Ես ու դու:
ՄԱՅՐ — Հայրիկն էլ մեզ հետ է: Գնա, հանգստացիր: Հոգեհանգստի հոգսերը մենակ տարար: Հոգնել ես:
ՈՐԴԻ — Իսկ դո՞ւ… Երեք օր է` չես քնել:
ՄԱՅՐ — Ես դեռ կքնեմ… կգա օրը` կքնեմ:
ՈՐԴԻ — Անգամ ինձ կողքիդ չես հանդուրժում: Վիշտը իմն էլ է…
ՄԱՅՐ — Հանդուրժել բառը անտեղի մեջտեղ բերեցիր…
ՈՐԴԻ — Երեք օր է` փորձում եմ համոզել, որ ետ կանգնես քո որոշումից, իսկ դու ինչպես չես լսում հարազատներիդ մխիթարանքի խոսքերը, այնպես էլ չես լսում իմ խնդրանքը: Քո ամուսնու և իմ հոր աճյունափոշին այս սափորի մեջ է ու երկուսս էլ իրավունք ունենք տնօրինել նրա ճակատագիրը մեր սրտի թելադրանքով: Հոգեհանգստի արարողությունը կատարվել է, իսկ թաղումը հետաձգվել է անհայտ ժամանակով: Ես խոսում եմ, խոսում, իսկ դու չես լսում… Փակվել ես քո մեջ ու…
ՄԱՅՐ — (մեղմ): Առավոտյան ես ու նա կանցնենք օվկիանոսը, վայրէջք կկատարենք հայրենիքում: Մեզ կդիմավորեն ազգականները: Ես նորից մխիթարանքի խոսքեր կլսեմ ու, որքան էլ ցանկանամ, չեմ կարողանա պատասխան տալ նրանց, թե ինչու այդպես հանկարծակի փակվեց նրա կյանքի դուռը, որ նա ընդամենը հասցրեց ասել. «Տար ինձ Հայաստան, հողս կանչում է…»: Վաղը այս հեռու-հեռավոր տեղից նրան կհասցնեմ այնտեղ, ուր ցանկացավ հանգրվան առնել:
ՈՐԴԻ — (սրտնեղած): Մեզ համար այս երկիրը հեռու-հեռավոր չէ, մենք այստեղ ապրում ենք: Հեռու-հեռավորը Հայաստանն է, ուր ուզում ես տանել նրա աճյունը: Այս հսկա երկրում մի բուռ հող չկա՞…
ՄԱՅՐ — Հանգուցյալի կամքն օրենք է:
ՈՐԴԻ — Եթե հողը կանչելու հնար ունի` թող ողջերին կանչի, մեռածներին կանչում է, որ ի՞նչ…
ՄԱՅՐ — Մեռնողի վերջին խոսքը Աստծո ներշնչանք է:
ՈՐԴԻ — Աստծո անունով մի արդարացրու համառությունդ:
ՄԱՅՐ — Ես միայն նրա աճյունը չեմ տանում… Հիսուն տարի անբաժան ենք ապրել ու գոհ ենք եղել, որ ամենօրյա կենցաղային հոգսերի մեջ չենք կորցրել իրար կողք լինելու անհրաժեշտության զգացումը: Գուցե զարմանաս կամ մտքումդ ծիծաղես խոսքերիս վրա, գուցե պատշաճ չէ, որ տարեց կինը որդուն նման խոստովանություն անի, բայց հասկանալու համար արարքիս կարևորությունը` պիտի լինի այս խոստովանությունը: Ես սիրում եմ նրան: Սիրում եմ, ինչպես այն հեռու օրերին, երբ ջահել ու խնդուն հոգի էի: Քաղաքը լիքն էր մարդկանցով, մեքենաների աղմուկ-ճռինչով, բայց մենք ոչինչ չէինք լսում` մեր սրտերի զարկերից բացի… Աշխարհում միայն ես ու նա… Դու պիտի հասկանաս, որ տասնամյակների մեր կապը պարտադրում է կատարել նրա կամքը:
ՈՐԴԻ — Այդքան երկար միասին ապրելով կա՛մ պիտի իրարից հիասթափվեիք, կա՛մ դառնայիք անտարբեր…
ՄԱՅՐ — Կա՛մ… մենք սիրում ու ներում էինք մեր մեծ ու փոքր թերացումները:
ՈՐԴԻ — Մի օր չեմ լսել ձեր վեճը: Նրա խոսքը մեզ համար օրենք էր: Երբեք չեմ հարցրել, բայց հիմա անկեղծ ասա, մի՞թե հայրիկը որևէ հարցում չի սխալվել:
ՄԱՅՐ — Մենք մարդ ենք, տղաս, և սխալական: Ես էլ, նա էլ շատ ենք սխալվել… պարզապես զգույշ, հանգիստ փորձել ենք շրջանցել այդ սխալները:
ՈՐԴԻ — Մի՞շտ է հաջողվել…
ՄԱՅՐ — Ոչ` միշտ, բայց` հաճախ:
ՈՐԴԻ — Իսկ երբ չի հաջողվե՞լ…
ՄԱՅՐ — Լռությամբ ենք ներել: Մարդուն ներելը մեծ արվեստ է: Մենք գիտեինք ներել:
ՈՐԴԻ — Դու ներեցիր, երբ քեզ արգելեց դերասանուհի դառնալ: Ինստիտուտում տաղանդավոր ուսանողուհու համբավ ունեիր:
ՄԱՅՐ — Որտեղի՞ց գիտես, այդ մասին երբեք չեմ խոսել:
ՈՐԴԻ — Ուսանողական ընկերներդ են ասել:
ՄԱՅՐ — Որտե՞ղ ես հանդիպել նրանց:
ՈՐԴԻ — Այստեղ: Ոմանք եկել են այստեղ վաստակելու: Դու չես հանդիպել նրանց, խուսափել ես… Իսկ ես հանդիպել եմ: Նույնիսկ օգնել եմ կազմակերպել հյուրախաղերը: Նրանք ինձ ասել են. «Քո մայրը կարող էր դառնալ հայ բեմի աստղ, բայց հայրդ` խանդից դրդված, արգելեց նրան»:
ՄԱՅՐ — Սխալ խոսքեր են: Ոչ թե խանդից, այլ սիրուց դրդված: Դրանք տարբեր բաներ են:
ՈՐԴԻ — Չէ՞ր կարելի սիրել դերասանուհուն:
ՄԱՅՐ — Կարելի էր: (Մեղմ) Իսկ նա ուզում էր, որ աշխատանքից հետո կինը տան շեմին դիմավորեր: Ինքը չբացեր դուռն ու նստեր մենակ` մինչև դերասանուհի կինը կեսգիշերին տուն գար իր հերոսուհու հույզերից հոգնած ու պարպված: Իսկ դու մեծանայիր առանց իմ երեկոյան փաղաքշանքի, քնեիր առանց իմ գիշերային մաղթանքների: Որ ներկայացումից հոգնած մայրդ համբուրեր քեզ` երևակայելով, թե կատարել է մայրական պարտքը: Մի խոսիր հորդ խանդից ու մորդ կորցրածից: Ես չեմ կորցրել: Ես պահպանել եմ կնոջ ու մոր ամբողջականությունը: Ի դեպ, հորդ խորհրդով եմ ստացել երկրորդ մասնագիտությունս: Դարձա լրագրող, ի՞նչ վատ է դերասանուհուց:
ՈՐԴԻ — (ծիծաղում է):
ՄԱՅՐ — Ծիծաղդ ի՞նչ է…
ՈՐԴԻ — Կուզենայի մեկի համար լինել իշխան ու արքա, ինչպես հայրս` քեզ համար:
ՄԱՅՐ — Բայց ես էլ նրա համար թագուհի էի:
ՈՐԴԻ — Աշխատանքից հետո, խոհանոցում` խոհարարուհի ու տանը աղախին էիր դառնում` ինչպե՞ս թագուհի…
ՄԱՅՐ — Մտքովս չի անցել, որ աղախին եմ: Ես մտածել եմ, որ հարմար ու տաքուկ անկյուն եմ ստեղծել ձեզ համար: Ես երջանիկ էի, երբ դու կամ հայրդ մտնում էիք խոհանոց ու հոտոտում էիք օդը: Մայրիկ, ասում էիր դու, սիրում եմ մեր խոհանոցի համով հոտերը: Իսկ հայրդ ծիծաղում էր, ու ես հասկանում էի, որ նա էլ երջանիկ է: Դուք օրվա հոգնությունից վերադառնում էիք խաղաղ հանգրվան, որի տիրուհին ես էի: Իսկ դու ասում ես` աղախին…
Որդին նստած է` ձեռքերով ծածկած դեմքը: Երկուսի լռության մեջ նորից ծավալվում է մեղեդին:
ՈՐԴԻ — Ներիր, ավելորդ բաներ ասացի: Հոգսաշատ օրեր էին, հայրիկի աճյունը դեռ չի գտել իր տեղը… Ես գիտեմ, որ դուք նախանձելի կյանք եք ապրել… Ներիր…
ՄԱՅՐ — Նախանձելի՞… չգիտեմ: Մինչև նրա մահը կարծում էի, որ մեր մեջ գաղտնի ոչինչ չկա: Բայց վերջին պահին հրամանի նման խնդրանքը բացահայտեց նրա հոգու գոցված դուռը: Այնտեղ, բոլորից գաղտնի, ապրում էր նրա կարոտը: Կարոտը հողի հանդեպ, որից մի օր հեռացել էր: Չէ՞ր ուզում ինձ ցավ պատճառել, թե՞ գտնում էր, որ մարդը թաքուն գաղտնիք ունենալու իրավունք ունի: Նրա գաղտնիքը կարոտն էր` այնքան ցավոտ, որ խոսել անհնար էր:
Որդին քայլում է սենյակի մի անկյունից մյուսը: Մայրը հետևում է նրան ու սպասում, թե երբ կհանդարտվի` խոսքը շարունակելու համար: Բայց որդու քայլերը ավելի ու ավելի են ջղային դառնում:
ՄԱՅՐ — (պոռթկումով): Նրա հոգին հիմա սպասում է մեր որոշումին:
ՈՐԴԻ — (դանդաղեցնելով քայլը): Ուզում ես ասել, որ նա հիմա մասնակցում է մեր խոսակցությա՞նը… (Շշուկով): Սթափվի՛ր, թե չէ կարող ենք մտագարներ դառնալ: Մարդը վախճանվել է: Վախճանվել է մարմնով, հոգով, մտածումներով, զգացմունքներով: Վաղը աճյունասափորը պիտի հանձնենք այս հողին, որի քաղաքացին էր վերջին երեսուն տարիներին: Քո վիշտը մեծ է, ահռելի, բայց այդ վիշտը նաև իմն է… Հայրս է վախճանվել, ում սիրում էի: Ես քեզ էլ եմ սիրում, դա ապացուցել եմ իմ ապրած կյանքով:
ՄԱՅՐ — Գիտեմ:
ՈՐԴԻ — Ուրեմն, մի ստիպիր, որ երկրորդ անգամ սխալ կատարենք: Անուղղելի սխալ… Մեկն արդեն հերիք է, Հայաստանից, մեր տուն ու տեղից, մեր միջավայրից հասանք այստեղ: Ինձ այս երկիրը պետք չէր… Ինչո՞ւ բռնացաք իմ կամքի վրա, համոզելով, որ գնում ենք ազատ երկիր, որտեղ հայրիկը կարող է ազատ ստեղծագործել: Ազատ` մեր երկրում տիրող կարգերի պարտադրանքից, որը ճզմում էր արվեստագետի հոգին, քանդակագործի ձիրքն ու տաղանդը: Ազատ ստեղծագործելու համար նա թողնեց Հայաստանը…
ՄԱՅՐ — Խորհրդային Հայաստանը:
ՈՐԴԻ — Ի՞նչ կարևոր է… Հայաստանը դադարե՞լ էր Հայաստան լինելուց, ինչ է, թե կարգերը խորհրդային էին:
ՄԱՅՐ — Ռուսաստանի իշխանության տակ…
ՈՐԴԻ — Ի՞նչ կարևոր է… Երբ պարսիկների, թուրքերի իշխանության տակ էր` Հայաստան չէ՞ր: Երբ թուրքերը կոտորեցին հայերին, Հայաստանը դադարե՞ց Հայաստան լինելուց, թեկուզ գտնվում էր նվաճողի ոտքի տակ: Բռնակալները կգան` կգնան, իսկ երկիրը կա: Այդ երկիրը հիմա էլ կա, ուրեմն ինչո՞ւ թողնել, ինչո՞ւ գալ այստեղ… (Փորձելով զսպել ներսում բարձրացող ճնշվածության զգացումը): Ինչո՞վ է ազատ այս ամենաազատ երկիրը` ստեղծագործողին չի ասում` քանդակիր, նկարիր կամ գրիր այսպես կամ այնպես: Հայրս այստեղ գտավ իր ազատությունը և չէ՞ր տեսնում, թե ինչ է կատարվում իր քանդակներից այն կողմ: Չէ՞ր տեսնում, թե ինչի էր վերածվում որդին, որ ծնվել էր նկարիչ դառնալու համար, բայց զբաղվում էր ուրիշ գործերով: Լսո՞ւմ ես, ուրիշ գործերով, որոնք ոչ մի կապ չունեին ոչ իմ զգացմունքների, ոչ ցանկությունների հետ…
ՄԱՅՐ — Դու մինչև հիմա մեզ չես ներել, որ քեզ բերեցինք այստեղ:
ՈՐԴԻ — Դուք հավատում էիք, թե դժվար հայրենիքից հեռանալով` դրախտում պիտի հայտնվեք: Սպասված դրախտը մեզ չտրվեց: Հայրիկն աշխատում էր օր ու գիշեր, նրա քանդակները սքանչելի էին, բայց գնորդը քիչ էր: Արվեստի շուկան վաղուց տեղաբաշխված էր: Նոր մարդը` այն էլ եկվորը, այն էլ Խորհրդային Միությունից եկածը, այն էլ հայը, տեղ պիտի գրավեր ոչ միայն տաղանդով, այլ, նախ և առաջ, արմունկներով ճանապարհ բացելու ունակությամբ: Իմ հայրը ազատ մտքի ու վարքի ստեղծագործող էր ու ազատ էր նման միջոցներով ճանապարհ հարթելու համար: Իսկ դու Երևանում երկու ինստիտուտ էիր ավարտել, հինգ լեզու գիտեիր: Նյու Յորքի մի ռադիոկայանում դարձար լրագրող, բայց սպասված բարեկեցիկ կյանքը չստացվեց…
ՄԱՅՐ — Մենք չկարողացանք քանդել կենցաղի թնջուկված կծիկը ու դու որոշեցիր մեր փոխարեն: Մենք եսասիրաբար ընդունեցինք որոշումդ` կարծելով, թե դա ժամանակավոր է: Մենք չէինք պատկերացնում, որ քո զոհաբերությունը ամբողջ կյանքիդ համար է…
ՈՐԴԻ — (մեղմ): Ի՞նչ զոհաբերում… Ինձ ես ասում, որ երբեմն բառերը ճիշտ չեմ ընտրում: Հիմա նույնը ինքդ ես անում…
ՄԱՅՐ — Զոհաբերում չէր` ի՞նչ էր: Դու դարձար տաքսիստ, 17 տարեկանում… Դու հոգում էիր տան ու արվեստանոցի վարձը, մեր ապրուստը: Հոգիս մղկտում էր, երբ գիշերային հերթափոխից հետո, հոգնածությունից հազիվ քարշ տալով ոտքերդ` հասնում էիր անկողնուդ: Դու ծնվել էիր նկարիչ դառնալու համար, ու հիմա` տաքսու վարո՞րդ… Դու ջահել էիր, բայց կարողացար շրջանցել ամերիկյան կյանքի բոլոր հրապուրանքները: Հետո քո խնայողություններով հացի փուռ գնեցիր: Երբեմն վաճառվում էին հայրիկի քանդակները, քո վաստակին գումարվում էր իմը: Ամերիկյան դրախտի դռները կարծես մի քիչ բացվեցին, բայց ներս մտնել դեռ չէր հաջողվում: Ես գիտեի, որ քո գործը ոչ մի կապ չունի քո զգացմունքների ու ցանկությունների հետ… Ես այնպես էի սպասում, որ մի օր քեզ կտեսնեմ վրձինը ձեռքիդ` կտավի առջև կանգնած: Բայց դու մոռացել էիր նկարակալի տեղը: Ինչո՞ւ, չէ՞ որ մեր կյանքն արդեն այնքան ապահով էր, որ դու…
ՈՐԴԻ — Ապահովությունը կիրակի չի սիրում: Ապահովությունը մշտապես ձեռքում պահելու համար հարկավոր է ամենօրյա աշխատանք: Դա այնպես է հոգնեցնում, որ մոռանում ես վրձին-կտավի տեղը: Իսկ երբ հիշում ես, դրանք թվում են անհասանելի երազ: Ես դանդաղ ծերանում էի` իմ երազանքներից հեռու նետված… Անազատ Հայաստանում ես նկարիչ պիտի դառնայի: Լավ, վատ` չգիտեմ: Բայց տաքսու վարորդ կամ հացի փռի տեր` երբեք…
ՄԱՅՐ — Երբ նոր էինք եկել` դու նկարում էիր: Նյու Յորքի հայկական եկեղեցում բացված քո ցուցահանդեսը հիացրեց դիտողներին:
ՈՐԴԻ — Մոռանում ես, որ դրանց մեծ մասը Երևանում էի նկարել:
ՄԱՅՐ — Բայց հետո երկու նոր գործով մասնակցեցիր Նյու Յորքի «Պրինց» հյուրանոցի սրահում բացված ամերիկյան նկարիչների ցուցահանդեսին… Ո՞վ կսպասեր, որ անհայտ, քսան տարեկան հայ նկարիչը կստանար գլխավոր մրցանակը: Ես երջանիկ էի. որդիս կարող է դժվարությունները հաղթահարել: Բայց երբ ապահովությունը հաստատվեց մեր ընտանիքում, դու դադարեցիր նկարել:
ՈՐԴԻ — Ոչ դու, ոչ հայրիկը չնկատեցիք, որ քսան տարեկանում ինձ զգում էի քառասուն տարեկան:
ՄԱՅՐ — Ներիր… ծանր է լսել…
ՈՐԴԻ — Դա է հիշողությունը:
ՄԱՅՐ — Դու հպարտ էիր, որ օգնում ես ծնողներիդ… Մենք շքեղության սովոր չէինք, մենք եկել էինք մի երկրից, որտեղ սովոր էինք քչով բավարարվել:
ՈՐԴԻ — Բայց այստեղ չէինք եկել քչով բավարարվելու համար:
ՄԱՅՐ — Ու դու կարողացար ստանալ խոստացված դրախտի քո փոքրիկ բաժինը: Բայց ի՞նչ գնով… Մեր ապահովության զոհը Աստծո տված քո տաղանդն էր:
ՈՐԴԻ — (նեղսրտած): Վերադառնանք մեր խոսակցությունը: Մեկ անգամ արդեն ճակատագրական սխալ կատարել ենք` հեռանալով Հայաստանից: Ինչ պատճառաբանությամբ` կարևոր չէ: Երկրորդ սխալը կլինի հայրիկի աճյունը Հայաստան տանելը: Վախճանվելուց հետո կարևոր չէ, թե որտեղ կթաղվենք: Պետք չէ մխիթարվել երկերեսանությամբ, թե` Հայրենիք, քեզնից հեռացա, որ ազատ ստեղծագործելու իրավունք ունենամ, բայց մեռնելուց հետո կգամ հանգելու քո հողում: (Ջղային): Վստահ եղիր, Հայրենիք, հող հարազատ, Հայաստան` կգամ: Բայց քանի ողջ եմ` ներիր, պիտի գնամ, որ…
ՄԱՅՐ — (ընդհատելով նրան): Մի գաղտնիք ես ու հայրդ թաքցրել ենք քեզնից: Գաղտնիքը քոնն էր, բայց դու անտեղյակ էիր: Մենք հեռացանք Հայաստանից այդ գաղտնիքի պատճառով:
ՈՐԴԻ — Առանց հանելուկների կարո՞ղ ես խոսել…
ՄԱՅՐ — Աֆղանստանում պատերազմ էր…
ՈՐԴԻ — Աֆղանստանը կա՞պ ունի ինձ հետ…
ՄԱՅՐ — Աֆղանստան էին ուղարկում նույնիսկ նորակոչիկներին: Զինվորական ծառայության ժամանակդ մոտենում էր, ու մենք չէինք կարող քեզ նետել այդ թոհուբոհի մեջ, որպեսզի «բարեգութ» պետությունը մեզ նվեր ուղարկեր քո ցինկապատ փակ… փակ…
ՈՐԴԻ — Դագաղը:
ՄԱՅՐ — Հայաստանում շատերն էին ստացել այդ… Մենք բռնատիրության զարհուրանքն արդեն տեսել էինք: 1946-ին սփյուռքահայերը ներգաղթեցին Հայրենիք, իսկ հետո նրանցից շատերը հայտնվեցին Սիբիրում: Տասը տարեկան էի, երբ Եգիպտոսից եկանք Հայաստան: Ես լավ եմ հիշում ծնողներիս ահն ու սարսափը… մեր հեռու-մոտիկ ծանոթներից մի քանիսն արդեն Սիբիրում էին, որտեղ, ինչպես հետո իմացանք, 12 միլիոն մարդ էր ոչնչացվել: Ճակատագիրն այդ անգամ բարեհաճ եղավ մեր հանդեպ: (Գրեթե շշուկով): Աֆղանական պատերազմի տարիներին նույն երազ-մղձավանջն էի տեսնում: Այն իրական ապրումի արդյունք էր, բայց իմը չէր, այդ մասին պատմել էր մայրս… այդ երազն սկսեց ինձ հետապնդել, երբ մոտեցավ զորակոչիդ ժամանակը: Երազում տեսնում էի սարկավագ պապիս` կախված եկեղեցու զանգից… Ես տեսնում էի թաքստոցում կուչ եկած տաս տարեկան մորս, որի աչք առաջ ճոճվում է հայրը, զանգը ղողանջում է, իսկ նրան կախող թուրքերը հռհռում են… Երբ մի քանի անգամ կրկնվեց այդ մղձավանջը, ես հասկացա, որ այդ երազը նոր ողբերգություն է գուժում: Մենք ամեն գնով պետք է քեզ փրկեինք անհեթեթ պատերազմից, որը հայի, նրա հայրենիքի հետ կապ չուներ: Դու հասկանո՞ւմ ես, թե դա ինչ սարսափ էր, որ մեզ նորից նետեց օտար աշխարհ:
ՈՐԴԻ — Հնարավոր էր, չէ՞, որ ինձ չտանեին Աֆղանստան կամ տանելուց էլ` ողջ մնայի:
ՄԱՅՐ — Մենք չէինք կարող բացառել վտանգը, մենք ապրում էինք իրական վտանգի զգացողությամբ, անքուն գիշերներ անցկացնելով: Ես վախենում էի աչք փակել, որ չտեսնեի այդ մղձավանջը, որն ինձ հետապնդում էր ոչ միայն երազում: Ցերեկները լսում էի եկեղեցու զանգահարությունը, որն ինձ համար հնչում էր որպես մոտալուտ վտանգի նշան: Մեր ներսում թաքուն գոյատևում է մեր նախնիների ապրած մութ ողբերգության ուրվականը, որը հայտնվել էր ճիշտ ժամանակին, որպես անհրաժեշտ զգուշացում:
ՈՐԴԻ — Ստացվում է, որ մեր հոգում կրում ենք նախնիների ուրվականները…
ՄԱՅՐ — Զգուշացումները: (Դադար): Դու վշտացած ես, որ հորդ աճյունը պիտի տանեմ Հայաստան: Ինչո՞ւ: Թվում է` ինքդ էլ չգիտես պատճառը:
ՈՐԴԻ — Հորս շիրիմն այստեղ պիտի լինի, որ այցելեմ, խնամեմ: Քահանա տանեմ ու օրհնել տամ: Ծաղիկներ դնեմ շիրմաքարին, որ անտեր գերեզմանի տպավորություն չթողնի:
ՄԱՅՐ — (մոտենում է որդուն, երկար նայում նրան): Պատճառն ավելին է, քան խոստովանում ես: Դու մինչև հիմա չես հաշտվել, որ քեզ պոկեցինք հարազատ միջավայրից: Հաշտվե՞լ: Ո՛չ, չես ներել: Սկզբում հաճախ էիր կրկնում` ինչո՞ւ եկանք այստեղ: Հետո, երբ գործերդ հունի մեջ ընկան, երբ արդեն ոչ թե փոքրիկ փռի տեր էիր, այլ հսկա արտադրության` դադարեցիր այդ մասին խոսել: Ու մեզ թվաց, թե վերջապես հաշտվել ես: Չես հաշտվել, հոգիս… չե՛ս հաշտվել: Ես գիտեմ քո համառության գաղտնիքը: Քո հոր աճյունով դու ուզում ես հարազատ դարձնել այս անհարազատ երկիրը: Ուրեմն, լսիր, ես այդպես եմ վարվում ոչ միայն այն պատճառով, որ նա այդպես կամեցավ, այլ որպեսզի դու ուզենաս վերադառնալ… Ներիր… Ես ու հայրդ կարծում էինք, թե ջանում ենք քեզ համար: Անկե՞ղծ էինք, կեղծո՞ւմ էինք… Քաջություն չունեցանք խոստովանել, բայց հավատա, զավակս, մեր թվացյալ անխաթար կյանքի օրերը շատ անգամ են մռայլվել քո չստացած սիրո, արվեստի, զրկանքների համար:
ՈՐԴԻ — Եթե այդպես է, ինչո՞ւ ես ուզում նորից ցավ պատճառել ինձ… նաև քեզ: Չէ՞ որ քեզ համար էլ դժվար կլինի ապրել նրա շիրիմից հեռու: Ես կպատռեմ օդանավի տոմսը, ու ամեն բան իր տեղը կնկնի: Մենք այստեղ կայցելենք նրան ու կմիխիթարվենք… Մի համառիր: Ասա` թող քո ցանկությունը լինի, որդիս… Ասա` երազները կրկնվում են, բայց իրականություն չեն դառնում… Մենք այս երկրի քաղաքացի ենք ու նա պարտավոր է տեղ տալ նաև մեր աճյուններին: Բայց եթե համառես ու հայրիկի աճյունը տանես Հայաստան` միևնույն է, ինձ համար վերադարձ չկա: (Սեղմելով քունքերը): Գլուխս պայթում է… սուրճ եփեմ: Քեզ մի քանի րոպե` պատասխանի համար… (Գնում է: Մթություն):
Դրվագ երկրորդ
Լուսավորվում է սենյակի անկյունը: Անկանոն դրված աթոռներին նստած են Այցելուները:
Տեսարանը սգավոր Մոր մտքի անդրադարձն է: Այցելուների ձայները հնչում են կիսաշշուկով, իսկ շարժումները` անբնական թատերայնությամբ:
Ա տղամարդ — Հողը հող չէ՞, որտեղ կուզես` հանգուցյալիդ թաղիր: Աշխարհն արդեն համատարած գերեզմանոց է: Անհամար պատերազմներում սպանվածներն ո՞ւր են թաղվել` որտեղ սպանվել են: Բոլոր ժամանակների մեռյալները, ինչ ազգից էլ լինեն, անդրաշխարհում խառնվել են իրար: Հիմա ինչո՞ւ այս մի բուռ մոխիրը, մեծ ծախսեր անելով, տանել այդքան հեռու, ուրիշ տեղ թաղել:
Բ տղամարդ — Ուրիշ տեղը Հայաստանն է:
Ա տղամարդ — Եղբայր, Հայաստան ասածդ մեզ համար ուրիշ տեղ է, ինչպես մյուս երկրները:
Բ տղամարդ — Բայց Հայաստանը մշտապես հիշում ենք` մյուսները` ոչ:
Ա տղամարդ — Ես Ֆրանսիան եմ հաճախ հիշում, որովհետև եղբայրս այնտեղ է:
Ա կին — Եկել եք մեռելատուն հայրենիքի հասցեին վիրավորական խոսքեր ասելո՞ւ:
Ա տղամարդ — Վիրավորական ի՞նչ ասացի, տիկին:
Ա կին – Համեմատում ես Ֆրանսիայի հետ:
Ա տղամարդ — Չեմ համեմատում: Ֆրանսիան` ո՜ւր, Հայաստանն` ո՜ւր: Քո այդ աղքատ Հայաստանը քանի՞ անգամ կմտնի Ֆրանսիայի մեջ:
Բ տղամարդ — Ապերախտ ես:
Ա տղամարդ — Ծանր խոսքեր ես էլ կարող եմ ասել:
Բ տղամարդ — Դու ծնվել, ուսում ես առել Հայաստանում, Ամերիկա ես եկել ու Հայաստանը չես հավանում: Հայաստանը շատ անգամ կմտնի ու կելնի Ֆրանսիայի մեջ, բայց Ֆրանսիան էլ շատ անգամ կմտնի ու կելնի Ամերիկայի մեջ…
Ա տղամարդ — Հիմա հասկացա՞ր, թե ինչու Ամերիկայում եմ ապրում ու ոչ` Ֆրանսիայում կամ Հայաստանում:
Բ կին — (մեղմ): Հայաստանը դրախտավայր է, ինչպե՞ս կհամեմատեք… Թափառել եմ աշխարհից-աշխարհ ու ոչ մի տեղ չեմ առել Հայաստանի համը, նրա ծաղիկների անուշ բուրմունքն ու մրգերի քաղցրությունը: Կարոտս մեծ… կարոտս անսահման, ու ճար չունեմ նորից հասնելու…
Ա տղամարդ — Խնդրեմ. ջուրը համեղ է, ծաղիկը բուրավետ է, միրգը անուշ է: Այդքան համեղ, բուրավետ, անուշ էր, ինչո՞ւ չմնացիք: Ընտրել եք Ամերիկան` շնորհակալ եղեք, որ ձեզ տեղ են տվել, աշխատանք: Առոք-փառոք ապրել եք, հիմա էլ առատ թոշակ եք ստանում:
Բ տղամարդ — Տասնյակ տարիներ մեջք ենք ծռել, աշխատել ենք…
Ա տղամարդ — Հայաստանի աշխատավորը մեջք չի՞ ծռում, բայց նրա թոշակն ի՞նչ է: Կապրե՞ս: Չե՛ս ապրի: Իսկ դու ապրում ես ու թոշակիցդ էլ դեռ բաժին ես հանում Հայաստանի ազգականներիդ: Երկիրը երկիր չէ, եղբա՛յր:
Բ տղամարդ — Երկիրը ինչո՞ւ երկիր չէ… Երկիրը հողն է, լեռները, ջուրը, ծիրանը, նուռը, Սևանը, Արարատը, հիշողությունը…
Ա տղամարդ — Լավ, լավ, գլուխ չունեմ վիճելու: (Շրջվելով երրորդ տղամարդու կողմը): Դու ինչո՞ւ չես խոսում, բերանդ ջուր ես առել` նստել: Քեզ չի՞ վերաբերվում մեր ըսի-ըսավը: Դու էլ Ամերիկան չես հավանում չէ՞:
Բ կին — Հանգիստ թող մարդուն: Գիտես, որ Ամերիկայում է ծնվել, ինչպես ես:
Ա տղամարդ — Ինչո՞ւ այստեղ ծնվեցիք, Հայաստանում ծնվեիք…
Բ կին — Ի՛նչ է, անտեղյա՞կ ես մեծ զուլում-եղեռնից: Չգիտե՞ս, որ Ամերիկա ծնվածների մեծ հայրերն ու մեծ մայրերը ցրվեցին աշխարհով մեկ: Երկու միլիոն զոհերի դիակների վրայով էր նրանց փախեփախը: Ուր ընկան` այնտեղ մնացին, կամ նորից առան թափառականի ցուպը` հարմար անկյուն գտնելու ակնկալիքով…
Ա տղամարդ — Ասում ես` մինչև վերջ ասա: Շատերը հրաժարվեցին հայությունից, ճի՞շտ է:
Բ կին — Վախեցան, թե պիտի նորից հետապնդվեն, նորից դատարանի առաջ կանգնեն միայն այն բանի համար, որ հայ են: Բայց շատերը գերդաստանների ներսում պահեցին իրենց հայ լինելու հավատը: Իրենց անկոտրում կամքով, համառ աշխատասիրությամբ, տաղանդով ու իմացությամբ շտկեցին կորացած մեջքը, բարի համբավի տեր դարձան` հին հայրենիքի իրենց բնավորությունը ժառանգելով զավակներին…
Ա տղամարդ — Ասա, ինչո՞ւ չես ասում, որ շատերն ամուսնացան օտարների հետ ու օտարացան:
Բ կին — (մեղմ, ասես չլսելով նրան): Օրերից մի օր աշխարհով ցրված հայերը պիտի հավաքվեն Հայաստանում: Ես չեմ տեսնի այդ օրը` ժառանգներս կտեսնեն… Նրանք կհասնեն Հայաստան ու կասեն. եկանք, որ մնանք:
Ա տղամարդ — Բացե՛ք աչքերդ, Հայաստանից նորից փախչում են… Ի՛նչ է, նոր ջարդ ու եղե՞ռն է: Փախչում են ազատ ու անկախ Հայաստանից, Արցախում հաղթած Հայաստանից: Ամերիկան լցվել է հայությամբ: Գալիս են, որ երաժիշտը դառնա բենզալցակայանի բանվոր, ճարտարագետը` փողոցներ մաքրող, ուսուցչուհին, բժշկուհին, դերասանուհին` հարուստ հրեաների հիվանդ ծերերին խնամող, նրանց գարշանոթները թափող-լվացող… Հայաստանում քիչ էին վաստակում, բայց այդպիսի բան իրենց թույլ չէին տա անել: Խեղճեր, որ փախչում են ազատ ու անկախ Հայաստանից, նրա կառավարիչ-տերերից, որոնք տեր չեն դժվարություններից հոգնած մարդկանց: Նրանք էլ օտար երկրներում ծախում են իրենց արժանապատվությունը փողոցներում, լցակայաններում, հարուստների տներում օտարի աղբը մաքրելով: Պատասխան չեմ ուզում լսել: Գիտեմ, նորից կեղծավորելու եք երկերեսանի համառությամբ: (Շրջվելով դեպի լուռ մարդը): Ինչո՞ւ ես լռում, Ամերիկայում ծնված հոր ամերիկացի որդի՛: Ասում են` խելքդ թռցրել ես, ուզում ես Հայաստան գնալ… մի բառ հայերեն չգիտես, հազիվ ապրում ես հաշմանդամի նպաստով: Հայաստանում հարբեցողներ չկա՞ն, թմրամոլներ չկա՞ն, անառակներ չկա՞ն… Քո կարոտն ո՞վ է, որ ուզում ես Հայաստան գնալ…
Ա կին — Լռելո՞ւ ես, վերջապես, խիղճդ որտե՞ղ է…
Ա տղամարդ — Ուղեղիս ներսում:
Դրվագ երրորդ
Լուսավորվում է նախաբեմի անկյունը` բարի մի մասն է երևում: Սևամորթ բարմենը խմիչք է լցնում Երրորդ Այցելուի բաժակը: Նախաբեմի լուսավորվելու հետ, միաժամանակ, հնչում է ջազային երաժշտություն: Մեկը բարձր երգում է` աշխատելով խլացնել նվագախմբի ձայնը: Նվագախումբը և երգիչը չեն երևում:
Գ տղամարդ — Ինչո՞ւ է բղավում այս մարդը:
Բարմեն — Երգում է, պարոն:
Գ տղամարդ — Ինչո՞ւ է այդպես տխուր երգում: Լավ կաներ` վիսկի խմեր, տխրությունը գուցե մի քիչ փարատվեր, թե չէ կանգնել ու ոռնում է տխրությունից: Հենց դադարի բղավելուց, նրան վիսկի հյուրասիրիր, ես կվճարեմ:
Բարմեն — Լավ, պարոն:
Գ տղամարդ — Նա շատ տխուր է… Նորից վիսկի:
Բարմեն — Իսկույն, պարոն: (Լցնում է):
Գ տղամարդ — (խմում է, գնում է, բայց վերադառնում է): Մի բանաստեղծություն կա, դու լսե՞լ ես, սկսվում է «Վերադարձիր, իմ հեռավոր, վերադարձիր, իմ մենավոր…» տողերով:
Բարմեն — Ես ոչինչ չհասկացա, պարոն: Այդ ի՞նչ լեզվով է:
Գ տղամարդ — Հայերեն:
Բարմեն — Հայերե՞ն… առաջին անգամ եմ լսում:
Գ տղամարդ — Ափսոս, իսկ ես չեմ կարողանում հիշել մնացած տողերը:
Բարմեն — Դա վաղո՞ւց եք լսել, պարոն, երբ հա՞յ էիք…
Գ տղամարդ — Երբ արդեն վաղուց հայ չէի: Ես կորցրի նրան… Նրա ռադիոկայանը շատ թույլ էր ու հզորները խլացնում էին նրան: Միայն լսեցի` ինչպես ասաց. «Վերադարձիր, իմ հեռավոր, վերադարձիր, իմ մենավոր…»: Նա տխուր էր, ու ես չեմ կարող գտնել նրան, մի բաժակ վիսկի տալ տխրությունը փարատելու համար:
Բարմեն — Գուցե նրան վիսկի պետք չէ…
Գ տղամարդ — Գուցե: Դու նվագախմբի բոլոր տղաներին վիսկի տուր… Ես կվճարեմ… Նրանք բոլորն էլ տխուր են… Լցրու գավաթս…
Բարմեն — Այո, պարոն:
Գ տղամարդ — Գիտե՞ս, ես երբեք էլ հայ չեմ եղել, ինչպես դու երբեք աֆրիկացի չես եղել: Հայրս, մայրս, տատս, պապս, մյուս տատս ու մյուս պապս հայ են եղել: Իսկ ես` ոչ: Պապս ինձ պատմում էր մի երկրի մասին, որտեղ այս-այն դարերին այս-այն դեպքերն են կատարվել, ու ես նորից հայ չդարձա: Պարզապես այս երկրում ես հայ չէի ծնվել: Ու հիմա մի հեռավոր կայանից մի անծանոթ կին կանչում է մեկին… նորից վիսկի: Կարծում ես` շա՞տ եմ խմում:
Բարմեն — Դա ձեր իրավունքն է, պարոն…
Գ տղամարդ — Ես ուզում եմ կյանքի ամբողջ ահավորությունը միանգամից զգալ…
Բարմեն — Ազնիվ խոսք, ես ուզում եմ ձեզ հասկանալ, բայց…
Գ տղամարդ — …Դիմացս օվկիանոսն է, իսկ այստեղ` բղավող տղան… Այստեղ առատ լույս կա և բղավող մարդ: Ես էլ եմ ուզում բղավել, բղավել այնպես, որ աշխարհի բոլոր բղավոցները շշուկ թվան, բայց բղավել չեմ կարող… Ոչ այս սրճարանում, ոչ տանը, ոչ ուրիշ մի տեղ բղավել չեմ կարող: Ինչպես այս երգիչը, որ տխրությունից իր բղավոցը համարում է երգ… Դու չմոռանաս նրան ու տղաներին վիսկի տալ, ես կվճարեմ…
Բարմեն — Ես արդեն նրանց հյուրասիրել եմ, պարոն և հետո, նրանք վաղուց գնացել են: Սրճարանը փակելու ժամանակն է:
Գ տղամարդ — Բայց ես տուն գնալ չեմ ուզում:
Բարմեն — Մենա՞կ եք ապրում:
Գ տղամարդ — Հարցը այն չէ, թե մենակ եմ ապրում…
Բարմեն — Հապա՞…
Գ տղամարդ — Տանը ես կնայեմ քանդված ռադիոընդունիչին և, ո՞վ իմանա, մեկ էլ տեսար` լացս եկավ: Այդ ժամանակ ներս կմտնի կինս ու կհարցնի. «Ինչո՞ւ ես քանդել»: Ես չեմ կարող ասել, որ հողագնդի ինչ-որ կետից ձայն եմ լսել: Ես չեմ կարող ասել, որ այդ ձայնը հայերեն կանչում էր մեկին, որը… Չեմ կարող ասել, որովհետև կինս հայ չէ… որովհետև նրա հայրը, մայրը, զույգ պապերն ու տատերը հայ չեն: Նա կբարկանա ու կասի. «Հետո՞ ինչ, արժե՞ր դրա համար փչացնել ընդունիչը»: Ու դրանից իմ լացն ավելի կգա, իսկ ես տղամարդ եմ ու թույլ չեմ տա, որ ինչ-որ ռադիոընդունիչ կամ կին, որի հայրը, մայրը, տատն ու պապը հայ չեն եղել, իմ լացը բերեն… Նորից վիսկի:
Բարմեն — Այո, պարոն:
Գ տղամարդ — Ես ուզում եմ մի գաղտնիք ասել…
Բարմեն — Լսում եմ, պարոն:
Գ տղամարդ — Ես գիտեմ` ում էր կանչում այդ կինը:
Բարմեն — Ի՞նչ կին…
Գ տղամարդ — Այն կինը, որ կանչում էր. «Վերադարձիր, իմ հեռավոր, վերադարձիր, իմ մենավոր…»: Ինչպե՞ս է, որ գլխի չեմ ընկել…
Բարմեն — Բայց ո՞ւմ էր կանչում, պարոն, չասացիք:
Գ տղամարդ — Ինձ, իհարկե, ինձ… Նա հենց այդպես էլ ասաց` վերադարձիր, իմ հեռավոր… Նա այնպիսի տխուր ձայնով էր կանչում…
Բարմեն — Մի՞թե տխուր, պարոն…
Գ տղամարդ — Իսկ կարելի՞ է ինձ նման մեկին ուրախ կանչել: Եթե ուրախ կանչեր, ուրեմն` ինձ չէր կանչում: Բայց նրա ձայնը հեռվից էր գալիս… Շատ հեռվից:
Բարմեն — Դուք երջանիկ եք, պարոն… Եթե որևէ մեկն ինձ կանչեր այնպես, ինչպես ձեզ են կանչում` ինձ շատ երջանիկ կզգայի:
Գ տղամարդ — Եթե նույնիսկ շատ հեռվի՞ց կանչեին…
Բարմեն — Եթե նույնիսկ օվկիանոսի խորքից…
Գ տղամարդ — Խնդրում եմ, խմիր մի բաժակ վիսկի, ես կվճարեմ: Դու շատ տխուր ես, տղաս:
Բարմեն — Գուցե ձեզ էլ, պարոն, վերջին բաժակը լցնեմ:
Գ տղամարդ — Միայն մի բաժակ:
Բարմեն — Այո, միայն մի բաժակ:
Մթնում է: Երբ նորից լուսավորվում է բեմը` շարունակվում է երկրորդ դրվագի տեսարանը:
Դրվագ չորրորդ
Աթոռներին նստած են այցելուները: Գ տղամարդը իր տեղում է: Նա մրմնջում է. «Այո, միայն մի բաժակ…»:
Ա տղամարդ — Խնդրեմ… մի բաժակ ի՞նչ, մարդ… վիսկի՞, թե՞ հայկական կոնյակ:
Գ տղամարդը դանդաղ բարձրանում է, կթոթ քայլերով մոտենում է Մորը, խոնարհ գլուխ է տալիս, շրջվելով դեպի Որդին` կատարում է նույն խոնարհումը և հեռանում է:
Բ տղամարդ — Ժամանակն է, որ մենք էլ հրաժեշտ տանք… Հոգնած են, թող հանգստանան…
Տղամարդիկ մոտենում են Մորը, համբուրում նրա ձեռքը, սեղմում են Որդու ձեռքը: Կանայք համբուրում են Մորը, ապա Որդու ճակատը: Բոլորն հեռանում են` տալով իրենց վերջին մաղթանքը:
— Դուք ողջ լինեք:
Դրվագ հինգերորդ
Շարունակվում է առաջին դրվագի ընդհատված տեսարանը:
ՈՐԴԻ — Սա իմ երկիրն է, վե՛րջ: Իմ երկիրն եմ դարձրել քրտնաջան աշխատանքով: Ես ամուր կանգնած եմ այս հողին և զբաղվում եմ մարդու հանապազօրյա հացն արտադրելով:
ՄԱՅՐ — Քո արտադրած հացի տեսականու մեջ ամենակարևորը Շուշան լավաշն է: Ինչո՞ւ ես հայոց հացը բաշխում օտարին:
ՈՐԴԻ — Հացի տեսակ է` արտադրում եմ: Լավ վաճառվում է:
ՄԱՅՐ — Երբ առաջին թխած լավաշը տուն բերեցիր և հանդիսավոր (ժպիտով), մի քիչ էլ փքված տեսքով դրեցիր սեղանին` ես ու հայրդ լավաշը համբուրեցինք: Հայրենիքից հեռու նետվածի համար լավաշը լոկ հաց չէր: Ես անձայն լաց եղա: Զգացի հորդ հայացքը: Բարձրացրի գլուխս ու տեսա` նրա աչքերը նույնպես խոնավ են: Դու շփոթված ասացիր. «Սա տուն բերեցի, որ ուրախանաք, իսկ դուք լաց եք լինում…»: «Ուրախության լաց է,- ասացի,- հայի անհասկանալի բնավորություն. և՛ մեծ տխրության, և՛ մեծ ուրախության պահին մենք լաց ենք լինում»:
ՈՐԴԻ — (զգույշ, ասես վախենալով ցավ պատճառել): Հայրիկի մահից հետո լաց չես եղել:
ՄԱՅՐ — Դա ուրիշ է: Դա կոշտացած, քարացած ու հոգիդ խցանած սև վիշտ է: Նա դեռ երկար ժամանակ թույլ չի տա, որ արցունքներով ցավը թեթևանա… Իսկ այդ օրը մենք լռեցինք մեր ապրումների մասին: Միայն ասացի. «Օրհնված լինես, զավակս», հայրդ` «Ապրես, տղաս»: Բայց, հավատա, մեր լռության մեջ մեծ խորհուրդ կար: Մենք մեզ մեղավոր էինք զգում, կարծելով, թե դու մոռացել ես, բայց այդ լավաշը ամեն բան իր տեղը դրեց` Հայաստանը քո մեջ է, անջնջելի, թող որ` Շուշան լավաշի տեսքով: Ես այդ օրը հավատացի, թե գործդ ամուր է դրված և… շուտով պիտի նկարես:
ՈՐԴԻ — Որպեսզի գործդ մնայուն լինի` առավոտից գիշեր պիտի աշխատես:
ՄԱՅՐ — Արդեն մեծ արտադրության տեր էիր, որտեղ հարյուրավոր մարդիկ էին աշխատում և առավոտ կանուխ հաց էին հասցնում սկզբում Նյու Յորքի, իսկ հետո, երբ տեղափոխվեցինք, Լոս Անջելոսի բնակիչներին, սրճարաններին, ռեստորաններին… ինչո՞ւ ժամանակ չգտար նկարելու համար:
ՈՐԴԻ — Արվեստին նվիրված մարդը կիսաքաղց էլ գոյություն քարշ կտա, բայց եթե նա որոշեց, որ նախ հարկավոր է հոգալ մարմնի բարեկեցությունը, հետո միայն հոգևորը` տանուլ կտա: Արվեստին պիտի նվիրես ամբողջ ժամանակդ, մտածումներդ, բանականությունդ, սերդ, երևակայությունդ… Արվեստագետը պիտի ուժեղ հոգի ունենա, իսկ իմը շատ սովորական հոգի է: Ես փորձեցի խորամանկել, ինքս ինձ համոզեցի` կհարմարվենք ամերիկյան կյանքին, կապահովեմ մեր կյանքը ու հետո կնկարեմ: Բայց այդպես չի լինում… Քսան տարեկանում գիտեի` ինչի համար եմ ծնվել, շուտով կբոլորեմ հիսունս` չգիտեմ… Գիտեմ միայն, որ հարստանալու, հարստությամբ ամենաազատ երկրում ազատ լինելու եռանդս զրկեց ինձ տրված շնորհից: Երբ սթափվեցի` արդեն ուշ էր: Ես կտրվել էի իմ հողից, իմ միջավայրից, ուր տաղանդավոր կամ պակաս շնորհքով ստեղծագործում էին շատերը, այդ միջավայրում գուցե իմ ձիրքն իր չափն ունենար: Այսքանից հետո ինչո՞ւ ես ստիպում, որ վերադառնամ:
ՄԱՅՐ — Քո վերադարձի մասին չեմ խոսել:
ՈՐԴԻ — Չես խոսել, բայց քո որոշումով… ինչի՞ ես ինձ դատապարտում:
ՄԱՅՐ — Ես նրա կամքն եմ ուզում կատարել:
ՈՐԴԻ – Մի՞թե հանգուցյալի կամքն ավելին է, քան կենդանի հարազատի…
ՄԱՅՐ — Հայի համար հանգուցյալի կամքն օրենք է: Նա հիմա մի բուռ մոխիր է, որը կարելի է նույնիսկ օվկիանոսի ջրերին տալ: Բայց նա ցանկացավ, որ իր մոխիրը խառնվի հայրենիքի հողին: Ես քրիստոնյա եմ և հավատում եմ հոգու անմահությունը… Նրա անմահ հոգին հետևելու է, թե ինչպես կատարվեց իր վերջին կամքը:
ՈՐԴԻ — Եթե նրա հոգին հետևում է մեզ` կիմանա, որ այստեղ հուղարկավորելու պատճառը նրան մոտիկ լինելու ցանկությունն է:
ՄԱՅՐ — Դու դատում ես մեր տեսանկյունով` մենք կարողանանք այցելել նրա շիրիմին ու մեր հոգու հանգստության համար օրհնել տանք քահանային: Բայց նա ցանկացավ այնտեղ լինել ու կլինի, անկախ այն բանից, որ չենք կարողանա հաճախ այցելել ու խնամել նրա շիրիմը: Մենք օվկիանոսով բաժանված կլինենք իրարից…
ՈՐԴԻ — Բայց ինչո՞ւ լինենք…
ՄԱՅՐ — Փառք Աստծո, դու այնքան ես վաստակում, որ կարող ենք այցի գնալ տարին գոնե մեկ անգամ: Իսկ մեր սրտերն այնքան կապված կմնան նրա հիշատակին, որքան ապրում ենք: Երբ ժամս գա` իմ աճյունասափորն էլ կտանես այնտեղ` նույն շիրիմի մեջ… Այսպես հայրենիքը, որից հեռացել էինք քո կամքը հաշվի չառնելով` պիտի մոտենա…
ՈՐԴԻ — Ինչո՞ւ այդպես մոտենա… Հայաստանը գերեզմանո՞ց է: Շատերին գիտեմ, որ ախ ու վախով խոստովանում են, թե մի երազանք ունեն` մեռնելուց հետո Հայաստանում թաղվեն: Հայաստանը իր մեռելները չունի՞: Գիտեմ մեկին, որ պարծենում էր, թե Հայաստանում հող է առել, որ աշխարհով մեկ ցրված հարազատներին շիրիմներից հանի ու այնտեղ հողին հանձնի: Նախօրոք իր տեղն էլ կպատրաստի, որ մեռնելուց հետո առոք-փառոք պառկի… Ու դեռ այնքան տեղ կմնա, որ աշխարհի տարբեր ծայրերում ապրող ժառանգներն էլ վերջին հանգրվանը կգտնեն այնտեղ: Ես նրան նույն հարցը տվեցի` Հայաստանը Սփյուռքի համար գերեզմանո՞ցն է: Հող ես առել` այգի տնկիր: (Հոգնած իր վրդովմունքից` խոսում է գրեթե շշուկով): Երկրաշարժ եղավ, Արցախյան պատերազմն էլ թափ էր առել: Հայոց հողն առանց դադարի իր մեջ էր առնում պատերազմի ու աղետի զոհերին: Քի՞չ էին նրանք, որ աշխարհի չորս ծագերում ապրող հայերս վախճանվելուց հետո գնանք ու թաղվենք Հայոց հողում:
ՄԱՅՐ — Հորդ վերջին ցանկությունը կապ չունի այդ հիշողության հետ:
ՈՐԴԻ — Մենք էլ օգնություն տարանք Հայաստան… Երբ գործս ավարտելով նստեցի օդանավ, այնպիսի զգացողություն ունեցա, կարծես Հայաստանի խեղաթյուրված կյանքից տուն եմ փախչում… Հասկացիր, վերջապես, ես վերադառնում էի տուն, որտեղ վիշտը միայն հիշողություն է:
ՄԱՅՐ — Դու վախենում ես:
ՈՐԴԻ — Ինչի՞ց…
ՄԱՅՐ — Որ հորդ շիրիմը քեզ կմոտեցնի Հայաստանին, իսկ դու ուզում ես նրա շիրիմով այս երկիրը դարձնես հայրենիք:
ՈՐԴԻ — Իմ կամքով չեմ եկել, բայց իմ կամքով այս երկիրն եմ ընտրել ապրելու համար: Այստեղ ծնվել է որդիս, ինչո՞ւ ես մոռանում, նա ամերիկացի է, խոսում է անգլերեն, հայերեն մի քանի բառ գիտե, այն էլ փոքր ժամանակ դու ես սովորեցրել: Մոր մայրենի լեզվից անգամ այդ մի քանի բառը չգիտե: Մենք` երկու եկվորներ, հանդիպեցինք այս երկրում ու ծնեցինք զավակ, որը չի ճանաչում ո՛չ հոր, ո՛չ մոր երկիրը:
ՄԱՅՐ — Մտածում էի` կմեծանա, նրան կպատմեմ Հայաստանի մասին: Բայց դուք բաժանվեցիք: Մայրը թոռիս տարավ ուրիշ քաղաք: Փառք Աստծո, որ գոնե կարողացար ամուր պահել ձեր կապը:
ՈՐԴԻ — Նա հպարտ է, որ ամերիկացի է: Եթե ինձ թաղեն Հայաստանում, նրա մտքով չի անցնի այցի գալ, թեև հիմա շատ մտերիմ ենք… ու գիտեմ` սիրում է ինձ: Նա սենտիմենտից ազատ, այս ազատ երկրի քաղաքացի է:
ՄԱՅՐ — Նա հիմա ջահել է, բայց մի օր կցանկանա պարզել հոր ու մոր ինչ լինելը, որոնք չկարողացան ամուր ընտանիք ստեղծել, այնքան որ վարքով ու բարքով հեռու էին իրարից: Նա կփորձի գտնել իր տոհմածառի արմատները… Որտեղի՞ց է եկել, ինչո՞ւ հայտնվել այս ափին, ինչպես մենավոր քամուց քշված թափառական ճայ:
Դրվագ վեցերորդ
Նախաբեմում, նստարանին նստած են Մայրը, այս դեպքում` Տատը և Մանչուկը: Լսվում է ալիքների խաղաղ խշշոցը, որը երբեմն խախտվում է մենավոր ճայի կանչով:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Տատ, նայիր, նորից այն ճայը…
ՄԱՅՐ — Նորից նույն ճայը… Քանի օր է` թռչում է մենակ, կանչում է, կարծես կորցրած բան է փնտրում:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Որտեղի՞ց է գալիս ճայը:
ՄԱՅՐ — Ուրիշ ափից:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Ո՞ր ափից:
ՄԱՅՐ — Որտեղից նա է գալիս, այդ ափն ինձ հայտնի չէ:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Տատ, ինչո՞ւ է գալիս, դա է՞լ հայտնի չէ:
ՄԱՅՐ — Թե ինչու է գալիս` հայտնի է…
ՄԱՆՉՈՒԿ — Ինչո՞ւ է գալիս ճայը:
ՄԱՅՐ — Նրան թվում է` այս ափն իրեն պետք է: Նրան թվում է` այս ափին կորցրած բան ունի: Նրան թվում է` կարող է գտնել, կամ, առնվազն, մոտենալ կորցրածին: Հասկանո՞ւմ ես…
ՄԱՆՉՈՒԿ — Չեմ հասկանում… Բայց երևի շատ է ուզում գտնել, քանի օր է` թռչում է ափին շատ մոտ: Տատ, գուցե նա կորցրել է սպիտակ առագաստանա՞վը:
ՄԱՅՐ — Այդ դեպքում ինչո՞ւ է կպել այս ափին:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Սպիտակ առագաստանավն էլ կորցրած բան ունի…
ՄԱՅՐ — Ոչ, այդպես մի մտածիր:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Ինչո՞ւ:
ՄԱՅՐ — Շատ դժվար կլինի մտածել, որ ճայը կորցրած բան է փնտրում, իսկ այդ բանն էլ, իր հերթին, ինչ-որ բան է կորցրել:
ՄԱՆՉՈՒԿ — (համառ): Ճայը կորցրել է սպիտակ առագաստանավը:
ՄԱՅՐ — Այդ դեպքում ի՞նչ է կորցրել այդ նավը, որ սպիտակ առագաստներ ունի:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Մի քիչ դժվար է գտնել մի բան, որ չես կորցրել, ճի՞շտ է: Դու ես ինձ ասել:
ՄԱՅՐ — Լավ: Բայց դու չասացիր, թե ճայն ինչո՞ւ է փնտրում այդ առագաստանավը:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Չգիտեմ…
ՄԱՅՐ — Ինձ թվում է` ճայը սկզբում մենակ չէր:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Երկուսո՞վ էին…
ՄԱՅՐ — Երամով էին: Արևը զենիթում էր ու շատ տաք էր: Թվում էր` այդ տաքը գրկել էր ոչ միայն ավազոտ ափը, այլև օվկիանոսը: Տաքն ավելի մեծ էր, ավելի շատ, քան նույնիսկ օվկիանոսը: Նա կարող էր տարածվել օվկիանոսի բոլոր ափերին` ավազոտ կամ ժայռոտ, բայց չէր կարող հասնել բարձր լեռների ձյունե կատարներին…
ՄԱՆՉՈՒԿ — Ի՞նչ կապ ունեն ձյունե կատարները սպիտակ առագաստանավի կամ ճայի հետ…
ՄԱՅՐ — (շփոթված): Կարծեմ, խախտեցի խաղի կանոնները…
ՄԱՆՉՈՒԿ — (լուրջ): Խախտեցիր: Դու ասա, թե ինչ եղավ երամը, ո՞ւր կորան մյուս ճայերը:
ՄԱՅՐ — Սկզբում, երբ սպիտակ առագաստանավը հեռու էր, ճայերին թվում է, թե ճայ է: Մեծ, սպիտակ ճայ: Նրանք ուրախանում են ու թռչում նրան ընդառաջ: Շուտով պարզվում է, որ դա ընդհանուր ոչինչ չունի իրենց հետ: Բայց նրանք ուրախ են, որ իրենց ափերի մոտ հայտնվել է մի նոր բան, մի հետաքրքիր բան…
ՄԱՆՉՈՒԿ — Հետո առագաստանավը գնում է, ու նրանք սկսում են փնտրել…
ՄԱՅՐ — Ոչ: Առագաստանավից կրակում են:
ՄԱՆՉՈՒԿ — (վախեցած): Ո՛չ:
ՄԱՅՐ — (գրկելով նրան): Կրակում են:
ՄԱՆՉՈՒԿ — (լացակումած): Ինչո՞ւ:
ՄԱՅՐ — Հենց այնպես… Նրանք պետք է մի բանով զբաղվեին, իրենց ձանձրույթը փարատեին:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Ինչո՞ւ:
ՄԱՅՐ — Հասկանո՞ւմ ես, մարդիկ միշտ ինչ-որ բան են փնտրում: Երբ գտնում են` լավ է, իսկ երբ չեն գտնում` սկսում են ձանձրանալ ու ձանձրույթից ազատվելու համար զանազան բաներ են հնարում…
ՄԱՆՉՈՒԿ — Երբ կրակում են` ի՞նչ է լինում…
ՄԱՅՐ — Հանգստացիր, իմ անուշ տղա, նրանք վրիպում են, ճայերը ցրվում են այս ու այն կողմ:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Իսկ այս մե՞կը…
ՄԱՅՐ — Այս մեկը նավին հետևում է հետաքրքրասիրությունից: Նա չի կարողանում հասկանալ, թե ինչո՞ւ կրակեցին: Նա ուզում է հասկանալ, թե ինչո՞ւ իրենց բուռն ուրախությանը պատասխանեցին կրակոցով:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Երբ առագաստանավը հեռացավ հորիզոնից այն կողմ` ճայը վերադարձավ: Ինչո՞ւ վերադարձավ ճայը: Տատ, ինչո՞ւ վերադարձավ ճայը…
ՄԱՅՐ — Օվկիանոսի անհուն տարածության մեջ նա փնտրում էր բաժան-բաժան եղած իր երամը: Քանի որ այս ափին էր կորցրել, այստեղ էլ փնտրում է…
ՄԱՆՉՈՒԿ — Տատ, այնպայման կգտնի, չէ՞:
ՄԱՅՐ — Ես չգիտեմ:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Ուզում ես ասել, որ ե՞ս պետք է պատասխանեմ այդ հարցին:
ՄԱՅՐ — Կարծում եմ:
ՄԱՆՉՈՒԿ — Որ մեծանամ, անպայման կկարողանամ բացել մեծ-մեծ գաղտնիքներ:
ՄԱՅՐ — Իմ անուշ տղաս, անշուշտ, պիտի կարողանաս…
Դրվագ յոթերորդ
Շարունակվում է հինգերորդ դրվագի տեսարանը:
ՄԱՅՐ — Ես չհասցրի պատմել իր հայրենիքի մասին, նա արագ մեծացավ… ու հեռացավ:
ՈՐԴԻ — Ո՞ր հայրենիքի: Մարդը մի հայրենիք կարող է ունենալ: Իսկ նա երեքն ունի: Ոչ մայրը, ոչ ես չենք խոսել հայրենիքի մասին: Դա արգելված թեմա էր մեր ընտանիքում: Ծնված օրվանից նրան մի ճշմարտություն ենք ավանդել` Ամերիկան քո հայրենիքն է, աշխատիր լինեն նրա արժանի քաղաքացին: Ես թույլ չեմ տվել, որ կորցրած երկրի մասին ծանր հիշողությունները կամ մի բուռ մնացած Հայաստանի մասին պատմությունները խաթարեն նրա կյանքը և ավելորդ հարցերի առաջ կանգնեցնեն:
ՄԱՅՐ — Կգա մի օր, երբ նա կմտածի որևէ մեկի թելադրանքից ու կամքից անկախ: Հողը հիշողություն ունի, մենք մեր հողի հիշողության տերն ենք, որտեղ էլ լինենք: Ինչպես հարազատները կապված են իրար և անժխտելի է նրանց արյունակցական կապը, այդպես էլ Հայրենիքը, հարազատ հողը իր ժառանգական ծածկագիրն ունի: Հայրենիքի հողն ու հայրենիքի մարդը իրենց ծագումնաբանական ծածկագրի միասնական տերն են: Դա է պատճառը, որ մարդը լսում է հայրենի հողի կանչը: Եվ ամեն մարդ, որտեղ էլ լինի, երազում է վերադառնալ ի՛ր հայրենիքը: Հայրենիքը գերեզմանոց չէ: Հայրենիքը ժողովրդի հիշողության պահեստարան է: Քո հոր մի բուռ աճյունը ես հանձնելու են այդ պահեստարանին: Ես պետք է գնամ ու դու կուղեկցես ինձ օդանավակայան: Իսկ երբ վերադառնամ` կշարունակենք մեր կիսատ թողած երկխոսությունը, որն ավելի շատ միայնակ մարդկանց մենախոսություն էր:
Նրանց շուրջը խտանում է խավարը, լսելի է դառնում մեղեդին:
