Սամվել ԽԱԼԱԹՅԱՆ / ԳԻԺԸ
2010 թվականին, երբ գրում էի խիզախ ազատամարտիկ, «Անահիտ» ջոկատի հրամանատար Անահիտ Մարտիրոսյանին նվիրված էսսեն, ինձ վրա ցնցող տպավորություն թողեցին Մարտակերտի շրջանի Մարաղա գյուղում ադրբեջանցիների վայրագությունների մասին նրա հիշողություններն ու ապրումները: Ես ապշել էի, որ երիտասարդ կինը նման իրավիճակում լինելուց հետո կարողացել է պահպանել հոգեկան հավասարակշռությունը:
Երևանի Նոր Նորք վարչական շրջանի թաղապետարանում տեղի ունեցավ գրքի շնորհանդեսը, որից հետո կազմակերպիչները հյուրասիրություն կազմակերպեցին: Մարդաշատ էր, աթոռները՝ քիչ, ոմանք կանգնած էին և ես, որ նստած էի Կոմանդոսի և Անահիտ Մարտիրոսյանի կողքին, հանկարծ նկատեցի, որ իմ թիկունքում կանգնած է սպայի ուսադիրներով, բազմաթիվ մարտական մեդալներ ունեցող մի սիրունատես, երիտասարդ կին: Ոտքի ելա, առաջարկեցի իմ տեղը: Նա հրաժարվեց նստել: Բայց ես տեղս չէի գտնում. հետո՞ ինչ, որ գրքի հեղինակն եմ, ինչպե՞ս կարող եմ ես նստել, իսկ ազատամարտիկ կինը ոտքի վրա անցկացնի իր մարտական ընկերուհուն նվիրված խնջույքը: Նորից առաջարկեցի, կրկին մերժեց և տեսնելով, որ կազմակերպիչներին ակնարկում եմ, որ աթոռ ավելացնեն, ասաց. «Ես չեմ նստելու, իզուր նեղություն մի կրեք»: Ինձ տարօրինակ թվաց նաև, որ Կոմանդոսն ու Անահիտը կարծես, ինչպես ասեմ… անտարբե՞ր էին, թե՞ նորմալ էին համարում, որ իրենց մարտական ընկերուհին ոտքի վրա է մնացել:
Երեկոն ավարտվեց, դուրս եկանք բակ և նկատեցի, որ ավտոմեքենայում նստող այդ կնոջ մոտ ծնկել է մի տղամարդ և փորձում է ծալել նրա ոտքի մեխանիկական փական ունեցող պրոտեզը՝ մեքենայում տեղավորվելու համար…
Հաջորդ օրը զանգահարեցի Անահիտին.
— Հո գիժ չե՞ք, գոնե ինձ գլխի գցեիք:
— Մենք բոլորս գիժ ենք,- եղավ պատասխանը:
(Մենախաղ)
Նվիրվում է Արցախյան պատերազմներին մասնակցած կանանց
Ամայի տարածք: Այսուայնտեղ՝ թփեր, մացառ, քարակույտեր: Բեմառաջում՝ փոսորակ:
Երեկո է, որը գործողության ընթացքում վերածվում է լիալուսին գիշերվա:
Երբեմն հեռու և մոտ պայթող ռումբերի որոտ, հրափայլ, անկանոն կրակոցներ:
Աջ խորքից, սողալով, առաջանում է վիրավորին թիկնոցի վրա քարշ տվող Նազիկը:
ՆԱԶԻԿ — Արի… արի, Արմեն ջան… ախպեր ջան… Քիչ մնաց, արդեն հասնում ենք… ախպե՜ր ջան… ախր, շատ ես ծանր… ոտքերդ դեմ տուր ու հրիր… հրիր, օգնիր ինձ… քիչ մնաց… Կհասնենք… կհասնենք, հո ճամփին չե՞նք մնա, ախպե՜ր ջան… (Իջեցնում է փոսորակ:) Կարևորը՝ մահվան մասին չմտածես: Մահն ո՞ւմ շունն է, որ քեզ պես տղին հաղթի: Մի քիչ էլ գնանք՝ կթեքվենք աջ ու մերոնք կերևան: Լուր կտամ, օդում կկրակեմ, կհասնեն, կօգնեն… Էստեղից որ կրակեմ, կկարծեն, թե ջոկատն է թշնամուն դեմ առել, չեն հասկանա, որ իրենց եմ լուր տալիս… Դու էստեղ մի քիչ հանգստացիր, գնամ մեր մյուս ախպորն էլ բերեմ: (Ետ է սողում, քիչ անց, նույն կերպ քարշ տալով, բերում է մյուս վիրավորին:) Քիչ մնաց… քիչ մնաց, ախպե՜ր ջան… Նազիկը մեռա՞ծ է, որ թողնի՝ մեռնեք: Չէ՜, կհաղթենք մահին, մենք երեքով ենք, նա մենակ է, կհաղթե՛նք:Կարևորը՝ մահվան մասին չմտածես… Մահն ո՞ւմ շունն է, որ քեզ պես տղին հաղթի… ախպե՜ր ջան… (Տեղ է հասցնում:) Էս էլ մեր Արմենը… Արմե՞ն… Արմեն ջան, ո՞նց ես… Մի խոսա, աչքերով… աչքերով հասկացրու: Ապրես: Ափալ-թափալ կապկպել եմ, բայց ձեր վերքերը մշակել է պետք: (Տեղում նստում, շունչը ետ է բերում, թևքով սրբում է ճակատի քրտինքը:) Վտանգավոր գոտուց դուրս եկանք, կմշակեմ ու սրանից հետո քայլելով կտանեմ, հեշտ կլինի… Հե՛չ չմտածեք, լավ է լինելու: (Ուսապարկից պարագաներ է հանում, ձեռքն ընկած տափաշշից կում անում ու անմիջապես ետ քաշում:) Աղջի՞, մոռացե՞լ ես, որ մեջինն արաղ է… Հերն էլ անիծա՛ծ, ծարավ եմ, սա էլ է հեղուկ… (Մի քանի կում է անում:) Կներեք, տղերք ջան, ձեզ չեմ տալու, չի կարելի… Որի՞դ վերքն է ավելի ծանր: (Հակվում, զննում է մեկի, շրջվելով՝ մյուսի վերքը:) Կառողջանաք, քեֆ կանենք, ինչքան սիրտներդ ուզի՝ կխմեք: Արմեն ջան, մի քիչ ցավոտ է լինելու, դիմացիր… (Թեքվում է մյուսին:) Չմտածես, թեԱրմենն իմ վաշտից է՝ ջոկողություն եմ դնում, նրա վերքն ավելի ծանր է… (Արմենի վերնաշապիկը պատռում, մշակում է վերքը🙂 Դիմացիր, Արմեն ջան, ախպե՜ր ջան… Էս մեր ախպոր վիճակն էլ վիճակ չի: Ճիշտ է, ներքին օրգանները վնասված չեն, բայց արյուն շատ է կորցրել… Երկրորդ վաշտի հետախույզներից է երևում, մոտը քարտեզ, կողմնացույց կար… Նրանք մեզնից առաջ էին, հետախուզական մարտի մեջ մտան, հետո մեր ջոկատը վրա տվեց… Փառք Աստծու, բացի ձեզնից ուրիշ վիրավորներ չկան, էս անգամ հեշտ պրծանք… Արմեն ջա՞ն, վա՞տ ես… (Բռնում է զարկերակը, ականջը հպում կրծքին:) Համբերիր, ցավդ տանեմ, համբերիր… Չքնես, հանկարծ չքնես… քիչ մնաց, վերջացնում եմ, ախպե՜ր ջան… Դու շնչիր, թոքերիդ զոռ տուր, շնչի՛ր… բամբակը թրջեմ, շուրթերիդ հպեմ, կզովանաս, ցավդ տանեմ… Էնքան որ՝ տեղ հասնենք, կվիրահատեն, կդառնաս էլի էն սիրուն Արմենը… Ախր, քեզ չեմ ասել, իմ սիրածի անունն էլ էր Արմեն: Դասարանում ինձնից ետ էր նստում: Նստում էր ու դասատուին թողած՝ ինձ էր նայում: Թիկունքիս վրա զգում էի նրա հայացքը, էն ո՜նց էի զգում… Փոքրուց ես շատ տարօրինակ էի: Աղջիկ ընկերուհիներ չունեի, տղերքի հետ ճղլաստի էի խաղում, ֆուտբոլ… Ինձ որձուկ էին ասում: Ո՞ւմ մտքով կանցներ, որ մեկը կսիրահարվի ինձ պես որձուկին: Արմենը սիրահարվեց: Նա հասկացավ, որ իմ հոգում մի քիչ խելառ, բայց քնքուշ աղջիկ է ապրում: Նրա նայելուց սկզբում նեղվում էի, բայց հետո նրա հայացքն ասես իմ պաշտպանն էր, ինձ պարուրած օդը: Մի անգամ հիվանդացել էր ու երկու օր դասի չեկավ: Տեղս չէի գտնում: Առանց նրա հայացքի դասարանն ասես խորթ էր, անգույն ու դատարկ, սառը: Ու ես մրսում էի… Հա՛, հա՛, մրսում էի… Մի օր էլ… մի օր էլ, մտա շքամուտք, դեմս ելավ: Սպասում էր: Կանգնել ու հմայված ինձ է նայում: Ոչ էն է՝ կողքով անցնեմ, գնամ, ոչ էլ՝ դեմ առ դեմ կանգնեմ: Կախարդվածի պես քիպ մոտեցավ: Շունչներս խառնվել էր իրար: «Ասա»,- ակամա շշնջացի: Ձեռքը տարավ ու հպեց կրծքիս… Չէ, նպատակադրված չարավ: Հաստա՛տ: Ուզում էր հպվեր ինձ ու միամիտ՝ ձեռքը կրծքիս դիպավ… (Ծիծաղում է:) Երկուսս էլ սրսփացինք, կաս-կարմիր կտրեցինք ու ես, ինձնից անկախ, առաջ մղվեցի, ավելի քիպացա: Կրծքիս մեջ մի անուշ խուտուտ զարթնեց ու սկսեց թփրտալ… Մեկ էլ էս Արմենս շրջվեց ու՝ պո՛ւկ, փախա՜վ… Վա՛յ, տղե՜րք, տղե՛րք, էս ինչքան եք դմբո… (Տխրում է, հոգոց քաշում:) Արմենը զոհվեց: Կամավոր գնաց… չհասցրեց ինձ սեր խոստովանի… Չհասցրեց իմանալ, որ ես էլ իրեն եմ գժի պես սիրում… Արմենի սև լուրն իմանալու հաջորդ օրը նստեցի պատահական մի բեռնատար ու վեց ժամից արդեն դիվիզիայի շտաբի պետի առջև, կծկված, գլխահակ կանգնած էի: Հարցրեց՝ քանի՞ տարեկան ես: Խաբեցի, մեկ տարով մեծացրի տարիքս: Ասաց՝ բուժքույր կծառայե՞ս… Չէի սպասում, որ այդքան հեշտ կհամաձայնի, ուրախությունից մտքիցս թռավ, որ արյունից վախենում եմ: Ասի՝ «Շնորհակալություն, հոպար ջան»,- ծիծաղեց… Զինվորական համազգեստը հագա, ոնց որ՝ տոպրակը գցած մուկ: Սապոգներն էլ՝ երկու համար մեծ: Երբ մազերս կարճացրին՝ երեխու պես լաց եղա, քանի՜ տարի փայփայելով երկարացրել, գոտկատեղիս էի հասցրել… Ռազմաճակատում ամեն ինչ գլխիվայր է, շուռ տված, խաղաղ կյանքի օրենքներն այստեղ մահվան սպառնալիք ունեն՝ բարությունը, ներողամտությունը… Հարմարվել է պետք… Արմեն ջան, մի լարվի, թույլ թող, քիչ մնաց, վերջացնում եմ… Առաջին օրերին անընդհատ ծիծաղատեղ էի դառնում: Զինվորական կոչումները չէի ջոկում: Մի օր շտաբից կոկիկ հագնված մեկը եկել էր սանբատ: Ուսադիրներին՝ մի-մի աստղ: Մեր սանբատի հրամանատարն էլ գնդապետ է, վեց աստղ էի հաշվել: Շտաբից եկածը սկսեց խիստ դիտողություններ անել, բղավել հրամանատարիս վրա: Չդիմացա, ասի՝ քեզնից տարիքով մեծ է, կոչումով էլ՝ բարձր, նրա հետ ո՞նց ես խոսում: Սա զարմացավ, թե՝ էս ո՞վ է՜, ի՞նչ է խոսո՜ւմ, ո՞վ է իրենից կոչումով բա՜րձր: Ես էլ վրա տվի, հրամանատարիս ասում եմ՝ բժիշկ ջան, սպիտակ խալաթդ հանիր, թող էս ջահելը տեսնի, որ ուսադիրներիդ վրա վեց աստղ ունես, իսկ ինքն ընդամենը՝ երկու… Ծիծաղեցին, մի կողմ տարան, բացատրեցին, որ եկողը գեներալ է…
(Դադար🙂 Երկրորդ դասակի հրամանատար Վաչիկը զոհվել էր: Որբանոցի տղա էր, որոշեցին հենց այդ բլրակի վրա թաղել, ճառ ասացին, թե՝ հաղթանակից հետո հուշարձան կկանգնեցնեն: Հաջորդ օրը բժշկուհուն ասում եմ՝ բա խունկ ունե՞նք, որ գնանք էգնահողեքի… Էլի ծիծաղում են: Մահն ու ծիծաղը կողք-կողքի են, օրհնանքն ու ուշունցը, ժպիտն ու լացը, հերոսությունն ու վախկոտությունը՝ կողք-կողքի: Օ՜ֆ, եսիմ, է՛… Հիմա ուրիշ Նազիկ եմ, նախկին Նազիկին իմ մեջ թաղել եմ, նա էլ պատերազմից հետո հոգեդարձ կլինի՜, չի լինի՝ Աստված գիտի… Դուք էլ լավ գիտեք, տղերք ջան, որ այստեղ մի մարդու մեջ երկու մարդ կա: Մեկը՝ բոլորին ծանոթն է, ընտանիքի, շրջապատի կողմից հարգված-սիրվածը: Մյուսին ինքն էլ չի լավ ճանաչում, չգիտի, որ ամեն բանի ընդունակ է՝ հերոսության, դավաճանության, վախկոտության, դաժանության… Պահը որ գալիս է, դրսևորվում է… Տղե՛րք, հանկարծ չմտածեք, թե շատախոսի մեկն եմ, չաչանակություն եմ անում… (Ծիծաղկոտ:) Անընդհատ խոսելս երկու նպատակ ունի, մեկ՝ որ դուք չքնեք, մյուսն էլ՝ որ ես չքնեմ… Սանմասի բժշկուհին է խրատել: Երկու ամիս առաջ, էն որ նահանջում էինք ու կորուստներ շատ տվինք, երեք օր չէի քնել, սանմասում, ոտքի վրա նունջս տարավ ու նվաղած փռվեցի… Ֆելդշերին թվացել էր՝ ուշագնաց եմ եղել, բայց բժշկուհին գլխի էր ընկել ու կարգադրել, որ չանհանգստացնեն՝ թողեք քնի: Հատակին ընկած մնացել էի… Կքնես, ո՜նց չէ… Տասը րոպեից քթիս նաշադիր մոտեցրին ու վեր թռա: Բայց էդ տասը րոպեն հերիք էր, որ մի օր էլի ոտքի վրա դիմանամ… Արմեն ջան, արնահոսությունդ դադարեց, ախպեր ջան, արդեն վիրակապում եմ, դիմացիր… Չքնես, մտքումդ անընդհատ պատմություններ հիշիր, սիրածիդ ո՞նց ես համբուրել… ձեռքդ կրծքին դրել ե՞ս… պարանոցը, կուրծքը համբուրե՞լ ես… չքնես, ցավդ տանեմ, պատմություններ հիշիր, մորդ հիշիր… Ըհը՛ն, վերջացրի: Հանգիստ պառկիր… Պառկիր, մինչև մեր ախպորվերքն էլ կապեմ ու կշարժվենք… (Ուսապարկում նոր պարագաներ է փնտրում, ընտրում, հանում: Մյուսին:) Քո վերքն էնքան էլ վտանգավոր չի, արյուն ես կորցրել, թուլացել ես: Վեջդ չդնես, ախպեր ջան: Քեզ սրսկելու եմ, ցավոտ չի, դիմացիր… (Սրսկում է, ուսապարկից մկրատ հանում:) Վախեցած մի նայիր, շալվարիդ փողքն եմ կտրելու: (Մշակում է վերքը🙂 Միայն թե մի քիչ համբերեք, չքնե՛ք, շնչեք, ձեր ցավը տանեմ, շնչեք… Արմեն ջա՞ն… ապրես, էդպես՝ խորը, խորը շնչիր, երեսիդ գույնը տեղն եկավ: Ի՞նչ էի ասում… Հա, պատերազմը շատ բան փոխեց: Աշխարհը շրջվեց: Ես սիրում էի երկնքին նայել… (Ծիծաղում է:) Տիկնիկիս հետ: Հա՛, հա՛, որձուկ Նազիկը դպրոցն ավարտելուց հետո դեռ տիկնիկի հետ էր խաղում: (Ուսապարկից լուսանկարների տրցակ է հանում:) Իրար հետ մեծացանք: Քնացնում, գնում էի դպրոց, վերադառնում, շորերը փոխում էի, կերակրում… (Լուսանկարներից մեկը ցույց տալով:) Նազիկս է, նրա անունն էլ է Նազիկ, սիրուն է, չէ՞… (Նկարը համբուրում, տեղն է դնում, շարունակում վիրակապելը:) Մեր դասարանի բոլոր միջոցառումներին մասնակցում էր: Հետս կինո էր գալիս: Ո՜նց էինք սիրում կռիվ-կինո նայել: Ի՞նչ իմանայինք, որ կռիվը սիրելու բան չէ, անգամ՝ կինոյում: Հիմա կասեք՝ եթե էդքան սիրում ես, ինչո՞ւ հետդ չի, ինչո՞ւ ես տանը թողել: Չէ, ավելի լավ է իրար կարոտենք, անհամբեր սպասենք, քան թե հետս գար ու էս դժոխքում հայտնվեր: Բա նրա սիրտը կդիմանա՞ր… (Ուրիշ նկար է ցույց տալիս:) Սա էլ՝ ձմեռվա շորերով: Հագուստները ես եմ կարել: Տես, ինչ պայծառ հայացք ունի… Ջոկոնդայի ժպի՜տը… Պատահում էր, որ Նազիկիս հետ մեջքի վրա պառկում ու մտովի սլանում, խորանում էինք երկնքի կապույտ խորքերում, իսկ գիշերը, մեր պատշգամբից, թռչո՜ւմ, հասնում էինք աստղերին: Ի՞նչ իմանայի, որ իմ սիրած երկինքը մահ է թափելու գլխներիս: Հիմա ահով եմ երկնքին նայում, հայացքս ոչ կապույտ է տեսնում, ոչ՝ աստղեր: Վերև եմ նայում ու վախեցած ռմբակոծիչ եմ փնտրում… Տեսնես, պատերազմից հետո, խաղաղ կյանքում կարո՞ղ եմ առանց վախի երկնքին նայել… Առաջվա պես… (Մեկ այլ նկար պարզելով:) Սա էլ ես եմ, Նազիկիս հետ, դպրոցի ավարտական քեֆին… Հը՞, նման չե՞մ… Էդ որ մի ոտքս ետ եմ դրել, կոտրատվելուց չի, գուլպաս ծակվել էր, դիտմամբ ոտքս կողքի ետ տարա, որ նկարում չերևա… Ինձ զուգագուլպա չէր դիմանում, մերս անընդհատ փնթփնթում էր՝ էդ ո՞նց ես հագնում, որ երկու օրը մեկ հատ ես գցում… Նազիկս էլ էր իմ օրին: (Ծիծաղկոտ:) Ձեզ գաղտնիք ասե՞մ… հին գուլպաներից Նազիկիս համար որ կարում էի, մի քանի օրից, դիտմամբ, նրանն էլ էի պատռում, որ ինքն էլ նոր գուլպա ունենա… Մերոնք դիտողություն էին անում՝ «Հո գիժ չե՞ս, մեծ աղջիկ ես, տիկնիկ ես խաղացնում, մի կողմ շպրտիր»: Ես ո՞նց նրանց հասկացնեի, որ դա խաղացնել չի, հարազատ ընկերություն է: Նորմալ մարդն իր հարազատին մի կողմ կշպրտի՞… (Գործն ավարտելով՝ մեջքն ուղղում է:) Պրծա, հանգիստ պառկիր: Չքնես, մտքումդ անընդհատ պատմություններ հիշիր… Սիրածդ աղջկան ո՞նց ես պաչել, հիշիր… Անունդ էլ չգիտեմ, բայց դա կարևոր չի, մի երեսուն տարեկան կա՞ս… ուրեմն Կարեն ես, Ռաֆիկ, կամ՝ Էդիկ, երեսուն տարի առաջ դրանք էին մոդա… (Երկնքին է նայում:) Թող մի քիչ էլ մթնի՝ կգնանք: Հաստատ՝ չենք մոլորվել, բայց ինչ-որ բան էն չի, փորձանքի չգանք: (Ուսապարկից թել-ասեղ է հանում, կարում է տաբատի պատռված ծունկը:) Մեկը լիներ, դրանց գլխի գցեր, որ բուժքրոջ շալվարի ծնկներին բրեզենտից կարկատան պիտի դնել… հասնենք տեղ, հին վրանից փոքր կտոր ունեմ՝ կկարեմ: Էդ գյուտն էլ Նազիկից՝ բանակին… Կասեն՝ էլի գժությունը բռնեց: Ասեն-չասեն, ես իմն անելու եմ… Մայրս հոգեբանի մոտ էր գնացել, պատմել էր արարքներս, ասել, որ ամբողջ օրը տիկնիկի հետ զրուցում է: Հոգեբանը հանգստացրել էր՝ տարիքի հետ կանցնի: Խեղճ կինն արտասվել էր՝ «Էլ ե՞րբ, նշանելու աղջիկ է դարձել»: «Երեխա կունենա, սերը երեխուն կգցի, տիկնիկին կմոռանա»,- հանգստացրել էր հոգեբանը: Դրանից ավելի հակառակվեցից, բոլորի մոտ ավելի անսքող էի Նազիկիս սիրում: Մի անգամ էլ, երբ տանը հյուրեր կային, բոլորի ներկայությամբ բարձրաձայն ասացի՝ «Նազիկ ջան, խելքովներ կան, որ ասում են՝ երեխա կունենա, Նազիկին կմոռանա: Չգիտեն, որ երեխան սկլերոզ չի առաջացնում, սերն է շատացնում, ես երկուսիդ էլ շատ կսիրեմ»… Նրան ամեն ինչ պատմում էի, կիսվում հետը: Կրծքերս նոր-նոր կլորիկանում էին, շատ էի երազում կրծկալ հագնել: Նազիկին ասացի՝ ծիծաղեց, խորհուրդ տվեց մորս կրծկալը հագնեմ, տեսնի՝ կսազի՞: Հագա: Երեք համարի՜, մե՜ծ… (Ծիծաղում է:) Խե՜ղճ մեր ջան, էդքանը ո՞նց ես քարշ տալի… Նազիկն էլ՝ էնտեղ է ծիծաղից թուլացել… ձեռքս ընկածը՝ սրբիչ, նասկի, գլխաշոր, խցկեցի ներս ու կուրծքս դարձրի երրորդ համար: Հայելու մեջ՝ մի երեխա, անբնական ուռած կրծքով, հնդկահավի պես ինձ է նայում: Նազիկը, թե՝ «Աղջի, հանի՛, հանի-դեն կորցրու, ոնց որ կապիկ լինես»…
Բա՞, տղերք ջան, էդպես բաներ:Որ ուշքի գաք ու պարզվի՝ ասածներս հիշում եք՝ խայտառակ կլինեմ: Բայց ավելի լավ է ուշքի գաք ու խայտառակ լինեմ, քան անօգնական պառկած եք, ախպերնե՜ր ջան… Ի՞նչ էի ասում… հա, Նազիկը: (Պատմելու հետ՝ ավարտում է կարը, ասեղը տեղավորում ուսապարկում, կողքից մի ճիպոտ է վերցնում, կոտրում, կարճացնում, արյունոտ վիրակապերով փաթաթում, տիկնիկի ձև է տալիս🙂 Ինքն էլ ինձ էր կարոտում: Երբ դասից տուն էի մտնում, քիչ էր մնում՝ թևեր առնի ու թռչի գիրկս: Իմ լավ ու վատ օրերի հարազատս է Նազոն… Գիտեմ, հիմա, օր ու գիշեր, պատուհանի գոգին, ֆիկուսի ծաղկամանին հենված, անթարթ հայացքը հառած բակին՝ ինձ է սպասում… Նա՜զ ջան… Ես հիմա էլ եմ կիսվում քեզ հետ, ամեն օր նամակ եմ գրում, պատմում եմ: Բայց չնեղանաս, որ տուն գամ, դրանք քեզ համար չեմ կարդալու, կտխրես, կարող է՝ չհավատաս էլ, թե ինչեր եմ տեսել ու զգացել… Տեսած-զգացածիս մասին մարդը չի կարող անտարբեր լսել ու հավատալ, ուր մնաց դո՞ւ, իմ չքնաղ Նազս… Չգիտեի, որ մեռած մարդը սառն է լինում: Առաջին անգամ, երբ ձեռքս տարա դիակի աչքերը փակելու ու մատներս հպվեցին նրա սառը, անբնական սառը, գունատ ճակատին, սարսափած ետ թռա… Ես իմ երեխաներին, թոռներին ի՞նչ եմ պատմելու իմ երիտասարդության մասին, պատերազմի մասին… Ի՞նչ հեքիաթ եմ հնարելու, որ վերջում երկնքից ռումբ չընկնի, երեք խնձոր ընկնի… Էս ի՜նչ օրի հասցրիր, այ աշխարհ… Առաջին անգամ էն բանը, որ ինձ հետ կատարվեց… Է՛ն, էլի, որ հասունացման հետ կանանց մոտ լինում է… Արյունը տեսա ու քիչ մնաց՝ ուշաթափվեմ: Սարսափեցի: Դրանից հետո մեջս վախ էր մտել ու արյուն տեսնելիս գլուխս պտտվում էր, աչքերիս դեմը՝ մթնում… Ի՞նչ իմանայի, որ ճակատագիրն ինձ համար արյունոտ ճանապարհ է բացելու: (Զննում է սարքած տիկնիկին🙂 Նման ե՞ս… Նազիկ ե՞ս… (Վիրավորներին է մոտեցնում, ցույց տալիս🙂 Նման է՞… Վիրավոր է, ես այսպիսի Նազիկ չեմ ուզում… (Լացը խեղդելով🙂 Չեմ ուզում Նազիկս վիրավոր լինի, իմ քաշածն ու տեսածը հերիք է… (Արագ քանդում է պուպրիկը, վիրակապերը, ճիպոտը մի կողմ շպրտում, գլխահակ շփում է ճակատը🙂 Երրորդ դասակի Վազգենն իմ առաջին վիրավորն էր: Արկի վրա պայթեց: Աղիները դուրս էին պրծել ու կախվել կողքից: Արյան մեջ գալարվում էր, գոռում, պաղատում՝ փրկել իրեն: Աչքերս քիպ փակեցի ու խարխափելով սկսեցի աղիները լցնել տեղը… Ես ներս եմ հրում, սա ցավից գոռում է ու էլի դուրս բերում… Բացված որովայնը մի կերպ փակել էր պետք, իսկ դեղարկղիկում բժշկական ասեղ, թել չի լինում… Հերակալներս հանեցի, սպիրտի մեջ թաթախեցի ու փորձում եմ գոնե մաշկը ծակել, մոտեցնել, կապ տալ… Վազգենին տեղ չհասցրի, կեսճամփին մահացավ, իսկ ինձ տարան սանմաս: Երկու օր անընդհատ փսխում էի ու անկապ բաներ խոսում, մեկ՝ սնքրտում, մեկ՝ ծիծաղում… Մտածում էին՝ խելքս թռցրել եմ ու երբ ասացին, թե ինձ զորացրելու են՝ տուն ուղարկեն, սթափվեցի, լրջացա, հոգեկան ցնցումից հետք չմնաց: Բայց պարզվեց, որ ինձ համար դեռ քիչ է, ավելի սարսափելի բան էր ինձ սպասում… Այդ օրերին էր, որ մերոնք Մարաղան վերագրավեցին: Մարաղան ինձ՝ տիկնիկ խաղացնող Նազիկիս, գայլ դարձրեց: Գրավեցինք գյուղն ու առաջանալով՝ դժոխք մտանք: Փողոցում սղոցված կանայք էին ընկած, ծերունիներ… Չափարների վրա երեխաների գլուխներ էին ցցված… Սարսափից նվաղեցի, համրացա, ուզում եմ գոռալ, չեմ կարողանում… Ու հանկարծ… հանկարծ աչքս դիպավ, որ արնաշաղախ գլուխների շարքում Նազիկիս գլուխն էլ կա… Խելագար ճչալով վրա հասա, հանեցի ցցից ու կրծքիս սեղմած, փլվեցի փոշու մեջ, սկսեցի ոռնալ… Հա՛, հա, ոռնում էի, անասունի պես ոռնում… Նազիկս, իմ Նազս, գլխատված, ժպիտը դեմքին, անթարթ, կապույտ աչքերն ինձ հառած… Աստված ջան, էդ ի՜նչ ահավոր էր… Երբ եղբայրական գերեզման փորեցին ու խեղանդամվածներին հուղարկավորում էինք, բոլորից թաքուն, թաշկինակիս մեջ փաթաթած Նազիկի գլուխն էլ իջեցրի գերեզման… Նրա գլուխը տաք էր, արևի տակ մնալով տաքացել էր ու ինձ թվաց, թե Նազիկը դեռ կենդանի է, անմարմին, անթարթ աչքերով, ապրող… Հենց այդտեղից թևերս ընկան ու էլի տարան սանմաս: Բժիշկը հարցնում է՝ որտեղի՞ց եմ վիրավոր, իսկ ես ընդարմացած, անծպտուն, Նազիկի պես անթարթ նրան եմ նայում: Հարցը կրկնեց՝ բուժքույր, վիրավո՞ր ես, որտե՞ղ է վերքդ… (Ճչում է🙂 Ես ի՜նչ ասեի… ի՜նչ ասեի՝ որտե՞ղ է վերքս… կհասկանա՞ր, թե՞ կծիծաղեր վրաս… Զննեց, քնաբեր ներարկեց, կարգադրեց տանել՝ «Խորը կքնի, կանցնի»,- ասաց: Երբ արթնացա, կողքիս կանգնած էր: Սկսեց ինձ համոզել, որ այդ դաժան պատկերների մեջ, հնարավոր է, ենթագիտակցաբար մեկին նմանեցրած լինեմ հորս, մորս, եղբորս… Ասաց՝ երազ համարիր, վերագտիր քեզ: Քիչ էր մնում, որ հավատամ նրան: Հա, էլի, ինձ թվացել է, Նազիկը ո՞նց կարող է գար, հասներ ռազմաճակատ, մտներ թուրքերի գրաված Մարաղա գյուղը… Մոտեցա հայելուն, որ ինձ կարգի բերեմ ու աչքերիս չհավատացի… մազերս ճերմակել էին… Ճչացի ու խելագարի պես վազ տալով ինձ գցեցի բժշկի սենյակ՝ տո՜ւր, ասի, հեռախոս տուր, տուն եմ զանգելու: Դաշտային հեռախոսով դիվիզիայի շտաբ զանգեց, ինչ-որ մեկին համոզեց, քիչ հետո միացրին: Լավ էր, մայրս տանն էր, վրա տվի՝ «Մա՜մ, ցավդ տանեմ, հենց հիմա գնա իմ սենյակն ու նայիր՝ Նազիկը լուսմուտագոգի՞ն է, հենց հիմա գնա՜»… Խեղճ կինն ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց գոռալուցս շփոթված, խոսքը կիսատ թողեց, գնաց-ետ եկավ ՝ «Հա, լուսամուտագոգին է, բալես, ոնց դրել ես, ձեռք չենք տվել»: Լսափողը ցած գցեցի ու սկսեցի հիստերիկ արտասվել… բայց արդեն ուրախությունից եմ լալիս… Փաթաթվեցի բժշկին, համբուրում եմ ու լացում… Հաջորդ օրն արդեն լրիվ լրջացել էի: Բայց այդ լրջության մեջ դաժանություն կար, թշնամուն սպանելու մոլուցք… Նախկին Նազիկը մեռավ իմ մեջ ու նրա տեղը մի վրիժառու էր, մի արյունառուշտ էգ գայլ… Դիմեցի հրամանատարին՝ ինձ ջոկատ ուղարկիր, կռվել եմ ուզում: Մերժեց, քո կռիվը, ասաց, կյանք սպանելը չէ, կյանքը վերադարձնելու մեջ է… Բա՞, ախպերներ ջան, էդ էլ՝ ձեր բուժքույր Նազիկը: Հը՞, տղերք, հո չե՞ք քնել: (Հերթով զննում է վիրավորներին🙂 Արմեն ջա՞ն, ոտքիդ վերքից էլի արնահոսում ես… չվախենաս, վտանգավոր բան չկա, միայն վիրակապն եմ փոխելու: (Քանդում է վիրակապը, ուսապարկից դեղորայք հանելով մշակում է վերքը:) Քիչ էլ դիմացի, ցավդ տանեմ… Ճիշտ՝ իմ վերքի պես է, վտանգավոր չի բայց ցավոտ է… լավ է, որ ոսկորը չի վնասվել: Ես շուտ կազդուրվեցի: Հոսպիտալից դուրս գրվեցի ու մեկ շաբաթ արձակուրդ տվեցին: Երկու օր տանը փակվել էի, շրջազգեստով ամաչում էի տանից դուրս գալ, ինձ թվում էր՝ գիշերանոցով եմ, հագիս շոր չկա: Ստիպված՝ զինվորական գոտիս քիպ կապեցի: Շորիս հետ չէր սազում, բայց ի՞նչ արած… Սպորտային կոշիկներս հագա՝ բարձրակրունկից ոտքս ծալվում էր, մորս լաչակը կապեցի՝ սպիտակած մազերիցս ամաչում էի, Նազիկիս գրկեցի ու դուրս եկա փողոց: Անսովոր տեսքիս, Նազիկին նայելով՝ մարդիկ խղճահարվում էին, մտածում, թե խելքս ետ եմ տվել… Վերջացրեցի, Արմեն, ջան վերքդ էլի բացվել էր… (Սրվակները, չօգտագործած վիրակապերը, պիտույքները տեղավորում է ուսապարկում🙂 Մի հինգ րոպե հանգստացիր ու կշարժվենք: Լիալուսին է, չենք մոլորվի: Տատս ասում էր՝ լիալուսնի ժամանակ վատ բան է կատարվում… Պատերազմից վատ՝ էլ ի՞նչ պիտի լինի… Հա, ուրեմն, ծաղիկներ վերցրի, գնացի Արմենի շիրիմին: Տեսնեմ՝ նրա հուշաքարի մոտ հայրն իր հուշաքարն էլ է սարքել, ծննդյան թիվը գրել տվել, մահվան տարեթիվը՝ բաց թողել: Ուրեմն, դեռ ապրում է, գուշակեցի: Մեկ էլ տեսնեմ՝ ինքը եկավ, հենակներով: Եկավ, նստեց կողքիս, առանց ինձ նայելու սկսեց խոսել: Պատմեց, որ որդու զոհվելուց հետո ռազմաճակատ է գնացել, բայց մինչև այդ գերեզմանաքար տաշող Վռամին իր հուշաքարը պատվիրել է, փողը տվել ու հանձնարարել, որ եթե զոհվի, Վռամը շիրմաքարին տարեթիվն ավելացնի: Հաշմանդամ ետ է եկել ու իմացել է, որ Վռամն էլ է գնացել ռազմաճակատ ու զոհվել է, հենց առաջին մարտի ժամանակ… Ասաց՝ Նազիկ ջան, հույսս դու ես, որ մեռնեմ՝ քարիս վրա տարեթիվս ծեծել կտաս: Մի կերպ ոտքի ելնելով, առանց հրաժեշտի տալու՝ գնաց… (Վիրավորների ծածկոցներն ուղղում, նախապատրաստվում է ճանապարհը շարունակելու🙂 Նույն օրը քարագործ վարպետ գտա, բերեցի Արմենի շիրմի մոտ: «Մահվան տարեթիվը ջնջիր»,- ասացի: «Ո՞նց ջնջեմ,- զարամացավ,- էս տղեն՝ էդ թվին է զոհվել»: «Զոհվել է, բայց չի մեռել,- ասացի,- ջնջի՛ր»: Ու մինչև նա ջնջում էր, գերեզմանների վրա ծածանվող ութ դրոշ հաշվեցի: Ութ զոհված՝ մի փոքր բլրի վրա: Երբ վարպետն ավարտեց գործը, տարա մյուսների մոտ՝ «Ջնջի՛ր… Ի՞նչ ես կանգնել, ջնջի՜ր»: Սա ինձ գժի տեղ դրած, ուզում էր թողնել, գնալ, պայուսակից ատրճանակս հանեցի, պահեցի վրան… Երեկոյան կողմ գործն ավարտեցինք: Փող չվերցրեց: Երկու օր անց նրան ու ինձ ոստիկանատուն տարան: Քննիչն ինձ ասում է՝ «Գժանոցից ե՞ս փախել, աղջի՜…»: Ասի՝ «Չեմ փախել, երկու օրից էլի ետ եմ գնում»: Փաստաթղթերս նայեց, շփոթվեց ու հենց էդ պահին, լաց ու կոծով սենյակ խուժեցին զոհված տղերքի մայրերը, կանայք: Փաթաթվեցին ինձ ու պաչում են ու պաչում… Բա՞, ախպերներ ջան… Պատերազմից հետո որ ինձ մատով ցույց տան ու ասեն՝ սա էն գիժն է, չզարմանաք… Նույնիսկ մայրս էր մղկտում՝ «Կանտուզիայից է-, ասում էր,- երեխես կանտուզիայից խելքը ետ տվեց»… Միայն այստեղ, ռազմաճակատում է, որ ինձ խելագարի տեղ չեն դնում… Մենք բոլորս ենք խելագար: Քանի՜-քանիսին թաղեցինք առանց գերեզմանաթմբի, ծառերի տակ, տափանելով հողը՝ վրան չոր տերև ու շյուղեր լցնելով, որ չնկատվեն, որ թուրքը մի ժամացույց կամ ոսկե ատամ գտնելու համար չբացի գերեզմանը, չպղծի շիրիմը… (Ուսում է Արմենի փոկը, մյուս վիրավորին🙂 Դու հանգիստ պառկիր, Արմենին մի քիչ տանեմ ու կգամ քո ետևից: Չքնես, գալիս եմ… (Արմենին🙂 Մենք էլ գնանք, ախպեր ջան… Արմե՞ն… Արմեն, ձայն հանիր… (Վրա հասնելով շոշափում է զարկերակը🙂 Արմեն, ձայն հանիր… Արմեն, տնքա՜… (Խուճապով կրծքի սեղմումներ է անում🙂 Արմեն ջան… Արմեն ջան… շնչի՛ր… շնչի՛ր… շնչի՛ր, ախպեր ջան… Արմե՜ն… (Ճչում է🙂 Արմեեե՜ն… (Կծկվում, հեծեծում է🙂 Չդիմացար, վերքդ ծանր էր, չդիմացար… ախպեր ջան… Ո՞ւմ փոխարեն քո վրա լաց լինեմ, Արմեն ջան, հեր ջան… տանն ո՞վ ունես, որ ճամփիդ է նայում, բալա՜ ջան… ո՞ւմ վիզը ծուռ թողիր էս անիրավ աշխարհում, ամուսի՜ն ջան… Անիծվե՜ս, պատերազմ… (Ծառս լինելով🙂 Անիծվե՜ս… Ինձ մի կյանք է տրված, ես քանի՞ Արմեն կարող եմ թաղե՜լ… (Ոտքի ելնելով, շվար, չտեսնող հայացքը երկնքին ու շուրջբոլորը հառած, պտտվում է տեղում🙂 Արի, արի, ինձ էլ տար… մնացի ես, արի… Չե՞ս գալիս, ինձ մարդատեղ չե՞ս դնում… ուժեղներին ես տանում, թույլերին թողնում ես… ո՜ւմ հույսին… ո՞ւմ հույսին ես թողնում որբերին, այրիներին, ծերացած ծնողներին, ա՜յ պատերազմ, սրիկա՛, թո՛ւրք պատերազմ… Արդեն հազար տարի է, որ աշխարհին ասկյարի դեմքով ես նայում… աշխարհի՜ մարդիկ, թարգմանեք էդ բառը, թարգմանե՛ք ձեր լեզուներով ու կտեսնեք, որ ասկյար՝ մարդասպան է նշանակում… (Թուլացած, գլխահակ նստում է🙂 Մերոնք անտառում քաղաքացիական հագուստով մեկին գերել էին: Պարզվեց՝ լեզուն բռնվել է, չի կարողանում խոսել: Թուղթ ու գրիչ տվին՝ ով լինելը պարզելու համար: Հայերեն, սիրուն ձեռագրով գրեց, որ հոգեբուժարանի ֆելդշերն է: Երկու օր անց միայն, մի կերպ պատմեց, որ հոգեկան հիվանդներին տարհանելիս ռմբակոծության տակ են ընկել, հայտնվել թշնամու շրջափակման մեջ: Ասկյարները ավտոբուսից դուրս են բերել հիվանդներին, երիտասարդ կանանց, աղջիկներին ծառ ու թփերի տակ բռնաբարել են, մորթել, հետո մյուսներին շարք են կանգնեցրել ու գնդակահարել: Պատմում էր, որ իրականությունը չընկալող հիվանդները գնդակահարվելիս ուրախ, զվարթ պարում, թռչկոտում էին… Դե, արի, այ շան տղա, մի հոգեկան հիվանդ էլ ես եմ, արի, դաշույնը վզիս դիր, թույլ կինարմատ եմ՝ գժի անուն հանած Նազիկը, արի, մորթիր ինձ, դու ուրիշ ինչի՞ ես ընդունակ, այ շան ծիծ կերա՜ծ… (Թշնամու կողմը նայելով🙂 Թող ձեր մերերը չնեղանան, որ իրենց հասցեին վատ բան ասի, շնե՛ր, բայց, թե նեղանան, թող գան՝ Մարաղա կտանեմ, Եռաբլուր կտանեմ, Հայաստանի դաշտ ու սարերով ման կտամ, անտառներում, ամեն ծառի մոտ կասեմ՝ փորե՛ք, փորեք ու տեսեք, թե ձեր ծնած հրեշներն ի՜նչ են թողել իմ աշխարհում… Չորանա՜ ձեր արգանդը, որ միայն պատերազմ է ծնում… Ստո՜ր պատերազմ, ասկյա՜ր պատերազմ, Հիտլե՜ր պատերազմ, Թալեա՜թ պատերազմ… (Շրջվում է դեպի Արմենը:) Ես քո վերքն էլի կապելու եմ… կապելու եմ, որ ոչ մի արյան հետք չերևա… դու էլ ինձ գժի տեղ դիր… (Տենդորեն ուսապարկից թանզիֆ հանում, սկսում է վիրակապել🙂 Հա՛, հա՛, գժի տեղ դիր, ծիծաղիր ինձ վրա, որ անշունչ զինվորիդ վերքն եմ կապում… Բա ես կթողնե՞մ, որ արյունոտ վերքով գնաս, Աստված ի՞նչ կասի… թող տեսնի, թող հասկանա, որ մեկ է՝ մենք մեր վերքն արյունի մեջ թողնողը չե՜նք… ախպե՜ր ջան… ախպեր ջա՜ն… (Առժամանակ լուռ հեծեծում է, ապա, ոտքի ելնելով, տարտամ, այս ու այնտեղից ճյուղեր է հավաքում, բերում ծածկում է դիակը: Սառնասիրտ, անկիրք): Դու հանգիստ պառկիր, գիշատիչները քեզ վնաս չեն տա, մեր էն ախպորը տեղ հասցնեմ, տղերքի հետ ետ կգամ: Քեզ չոլում չենք թողնի… (Արմենի ուսապարկը, զենքը դնում է քարշակին, փոկն ուսում: Վիրավորին🙂 Գնացինք, ախպեր ջան… Քիչ մնաց, տեղ կհասնենք… (Սկսում է քարշ տալ🙂 Դեռ քո հարսանիքին պարելու եմ, որտե՞ղ ե՜ս… Դու էլ ես պարելու… Լսի՛ր, գա ու իրար հետ ամուսնանանք: Բայց՝ չէ, ես խանդոտ եմ, քեզ օր ու արև չեմ տա: Ո՞նց կլինի, կյանքդ փրկեմ ու հետո, մինչև կյանքիդ վերջը, նյարդերդ սղոցե՞մ… Շատ եմ խանդոտ: (Կանգ է առնում, խորը շնչում, արտաշնչում է🙂 Էս շնչի՞ս ինչ եղավ, օդը չի հերիքում… Պատերազմը կավարտվի, ամեն մեկդ կգնաք, կմտնեք ձեր կանանց ծոցը ու չեք էլ հիշի, որ Նազիկը տանը պառավում է: Ինձ ո՞վ կհավանի… Կասեն՝ հազար տղամարդու մեջ ապրածը քանի՞ տղամարդու հետ պառկած կլինի… Մեր հարևան ծխող Հայկուշը Հայրենական պատերազմի ժամանակ բուժքույր էր եղել: Կրծքին մեդալներին տեղ չկար, եղունգները, մազերը ներկում, զավիվկում էր, ամեն օր շրթներկ քսում… Կույս էլ մեռավ:Օ՛ֆ, սիրտս սկսեց ծակել… (Ձեռքը սրտին է հպում, նստում քարակոշտին🙂 Անունդ էլ չգիտեմ: Ես քեզ Արմեն կասեմ: Բոլորդ էլ Արմեն եք, էլի… (Մերսում է սիրտը🙂 Հենց խորը շնչում եմ՝ ծակում է անտերը… Բայց դու շնչիր, խորը շնչիր, ախպեր ջան, քիչ մնաց: Կարևորը՝ մահվան մասին չմտածես: Վերքդ կապել եմ, արյունահոսությունը դադարել է: Մահն ո՞ւմ շունն է, որ քեզ պես տղին հաղթի: Մի քիչ էլ գնանք, կթեքվենք աջ ու մերոնք կերևան… Էս սիրտս ինձնից ի՞նչ է ուզում… (Պայուսակից սրվակ է հանում, դեղահաբ կուլ տալիս🙂 Ժամանակ գտա՞վ բողոքելու… ո՜ւֆ… Ոչ հիմա, գոնե տեղ հասցնեմ՝ նոր… Բա դու սիրտ չունե՞ս, այ սիրտ, համբերիր, թե դրա ժամանակն է, բան չունեմ ասելու, տեղ հասնենք, Արմենին հանձնեմ սանմաս, հրաժեշտ տուր… Իբր իմ ապրելն ո՞ւմ է պետք, կյանքից ի՞նչ հասկացա… Պատերազմից հետո էլ մարդավարի չեմ ապրելու, լավ գիտեմ: Վիրավորները, թեկուզ հաշմանդամ դարձած, վերքն ապաքինված ապրելու են, իսկ դու, սիրտ ջան, արնահոսելու ես, անընդհատ մղկտալու ես… դու էլ ես մեղք, էսքան մահ տեսնելուց հետո ի՞նչ երեսով պիտի ապրես… (Մերսում է սիրտը🙂 Չկանգնես, խնդրում եմ, մի քիչ էլ դիմացիր, գոնե կես ժամ… Գնալ է պետք… (Փոկն ուսն է գցում, ոտքի ելնում🙂 Գնանք, Արմեն ջան, ախպե՜ր ջան… (Մի քանի քայլից կանգնում է, լարվում, ուշադրությունը սրում🙂 Բան ասի՞ր… (Հակվում է վիրավորին🙂 Ասա, խոսիր, ցավդ տանեմ… բայց կարճ խոսիր, խնայիր ուժերդ, ասա՛… (Ականջը մոտեցնում է նրան ու խայթվածի պես ետ մղվում🙂 Ի՞նչ… ի՞նչ… «Բաջի, սո՞ւ»… դու… դու… (Ափերով խփում է գլխին, ճչում🙂 Գլուխս մեռնի՜, էս ո՞ւմ եմ փրկո՜ւմ… էս ո՞ւմ եմ քարշ տալի՜… (Գլուխն ափերի մեջ օրորվում, աննպատակ հեռանում, աջ—ձախ ընկնելով մոտենում է🙂 Մեռնեիր, Նազիկ, ավելի լավ չէ՞ր… Աստված ջան… Աստված ջան, ասա՛, ասա՛, որ սխալ եմ լսել… ասա, որ կատակ ես անում… հա՛, հա՛, լրիվ գժվել եմ… ինձ թվաց… իհարկե՝ թվաց… (Փլվում է վիրավորի մոտ, հակվում նրան🙂 Խոսիր, էլի խոսիր… ի՞նչ էիր ասում… (Լսում է ու անզուսպ ճչում🙂 Ա-ա-ա-ա՜… (Գետնից բարձրացնելով փոկը, տենդորեն, կոպիտ, ձգում, վիրավորին քարշ է տալիս ետ՝ ճյուղերով ծածկված Արմենի աճյունի մոտ🙂 Արմե՜ն… Արմեն ջան… (Փլվում, փարվում է աճյունին🙂 Արմեն ջան, վեր կաց, վեր կաց, ինձ սպանիր, քացու տակ գցիր, մորթիր, մի բան արա… դավաճանել եմ… դավաճանել եմ… մի բան արա, որ չխելագարվե՜մ… Էլ չեմ կարող… չե՜մ կարող գժի կյանքով ապրել, հերիք է, հերիք է՜… (Մի պահ ընդարմանում է🙂 Ախր… ախր, ես էստեղ ի՞նչ եմ անում, ինչո՞ւ եմ եկել… ինչո՞ւ եմ ձեզ հետ, ձեր մեջտեղում… մեղք չե՞մ… (Վիրավորին.) Դու ի՞նչ ես անում իմ հողի վրա, շո՛ւն… քո պիղծ արյունով իմ սուրբ հողն ինչո՞ւ ես աղտոտում:Էս հողը մեղք չի՞, որ անընդհատ բզկտում եք ռումբերով, արկերով, խրամատներով, գերեզմաններով… Քանի՞ անմեղ կյանք խլեցիք, քանի՞ բույն եք ավերել, քանի՞ թևավոր ու կենդանի են փախել էս սար ու ձորերից, մտածե՞լ եք… Մարդ եք, չէ՞, մա՜հ չեք… չէ՛, մա՛հ եք: Կյանքը սպանող մահ, սատանայի պատիժ եք՝ Աստծու ստեղծածի վրա… Դու սատկելու ես, շուն, քեզ մատաղելու եմ Արմենիս ոտքերի տակ… (Չորեքթաթ, ափլափելով, ճանկում է ինքնաձիգը, ոտքի ելնում՝ փողն ուղղում վիրավորին: Վճիռ արձակելու պես🙂 Արմենների՛ս համար, Նազիկների՛ս համար, նրանց համար, ովքեր աչքերով տունդարձի ճամփեքն են մաշում, չծնվածների համար… (Լիցքավորում է զենքը, անզուսպ գոռում🙂 Դու կսատկե՜ս, կսատկես հենց Արմենի զենքով, որ դժոխքում էլ հիշես՝ հայը զոհված էլ է պաշտպանում իր հայրենիքը…
Մի պահ քարանում, ապա զենքը թափով բարձրացնում, աջուձախ, վերուվար տարուբերելով կրակահերթն ուղղում է երկինք՝ անզուսպ ճչալով, կաղկանձելով, հեծեծելով:
ՎԱՐԱԳՈՒՅՐ
Հ.Գ. Ցանկալի է, որ ներկայացման ավարտին դերասանուհին խոնարհման գա տիկնիկ Նազիկին գրկած: