Կարինե ԽՈԴԻԿՅԱՆ / ԵՍ ԵՄ` ՔՈ ՇԱՀԱՆԵՆ

ԵՍ ԵՄ` ՔՈ ՇԱՀԱՆԵՆ

(Մենախաղ)

Երկաթուղային կայարանի հատուկ սպասարկման սրահն է` 1960-ական թվականների ստանդարտ կահավորանքով. բազմոց, երկու բազկաթոռ` ծածկված մոխրավուն քաթանով, սեղանիկ, վրան` հեռախոս ու սկահակով խնձորներ: Անկյունում ֆիկուսի թաղարն է, կողքը` կլոր, եռոտանի բարձր սեղանիկ, վրան հանրահայտ «Թիակով աղջիկը» (Девушка с веслом) քանդակը: Աղջիկը գիպսից է, իսկ փայտե թիակը այնպես է թեքված, որ հրաշքով ցած չի ընկնում: Կառամատույցին նայող պատուհանի մի կողմում պատի ռադիոն է ու մեծ օրացույցը, որի վրա պարզ երևում է 1965 թվականը և հոկտեմբերը, իսկ «1»-ը առնված է շարժական կարմիր կլոր շրջանակի մեջ: Պատի մյուս կողմում ժամացույցն է` անշարժ սլաքներով:

Լսվում են գնացքի շչակի, մարդկանց անորոշ, խուլ ձայներ: Անսպասելի բարձր հնչում է հայտարարություն հերթական ժամանող գնացքի մասին…

— Внимание! Прибыл поезд Москва-Рязань-2. Встречющих просим подойти к 1-му перрону.

Այս պահից բեմն ու դահլիճը լցվում են կայարանին հատուկ բարձր աղմուկ-ձայներով:

Բացվում է դուռը, ներս է մտնում Շահանեն` 65 տարեկան, ներկայանալի արտաքինով կին: Հագնված է աշնանային վերարկու, գլխին փոքրիկ ֆետրե գլխարկ է: Աջ ձեռքում փոքրիկ ճամպրուկ է, ձախ թևից կախված է կանացի պայուսակը` ռեդիկյուլը:

Նա զննում է սրահը, ապա շրջվում է դեպի դուռը:

ՇԱՀԱՆԵ — (դեպի դուրս): Շնորհակալություն, այստեղ էլ կսպասեմ:

Դրսից ինչ-որ մեկը փակում է դուռը: Ձայները քիչ խլանում են: Շահանեն առաջ է գալիս, ճամպրուկը դնում է բազկաթոռին, ինքը նստում է բազմոցին` պայուսակը թևից կախ: Նրա դիրքը հուշում է, որ ականջ է դնում դրսի ձայներին: Ահա տղամարդու ու կնոջ մոտեցող, անորոշ խոսակցության ձայներ… Շահանեն տեղից կտրուկ բարձրանում, դուրս է գնում: Դրսի ձայներին միանում է նրա ձայնը… Կարճատև խոսակցությունից հետո ներս է գալիս Շահանեն` շփոթված է: Նստում է բազմոցին նախկին դիրքով, հետո, ասես նոր նկատելով, թևն ազատում է պայուսակից, այն դնում է կողքը: Նայում է պատի ժամացույցի անշարժ սլաքներին, հետո` իր ձեռքի ժամացույցին: Նորից է զննում սենյակը` այս անգամ ավելի ուշադիր ու հանգամանորեն: Երբ հայացքը հասնում է պատուհանին, տեղից ելնում, մոտենում, դուրս է նայում: Ռադիոն խռպոտ կենդանանում է, հնչում է հերթական գնացքի ժամանման հայտարարությունը: Շահանեն իջեցնում է ռադիոյի ձայնը, նայում է օրացույցին:

ՇԱՀԱՆԵ — (դիմելով ռադիոյին): Ռյազանում դեռ հոկտեմբերի մե՞կն է… Հիմա կստուգենք: (Բացում է պատուհանը, դիմում դրսում գտնվող մեկին): Ներեցեք… այո՛, այո՛, ձեզ եմ դիմում… չե՞ք ասի, այսօր ամսի քանի՞սն է… Համոզվա՞ծ եք: Շնորհակալություն: (Փակելով պատուհանը: Ռադիոյին.) Պատկերացնո՞ւմ ես, ինչ մտածեց իմ մասին խեղճ աղջիկը: Այո՛, մտածեց ամեն ինչ` բացի մեկից` երբ ինձ կորցնում եմ, սկսում եմ կատակել: Հիմնականում` անհաջող: Բայց ոչինչ, կարևորը պարզեցի` Ռյազանում նույնպես հոկտեմբերի 2-ն է… ինչպես Մոսկվայում ու նույնիսկ Երևանում: (Օրացույցի կարմիր շրջանակը տեղափոխում է «2»-ի վրա: Ռադիոյին.) Նկատի ունեցիր, ես ժամանել եմ նշված օրն ու նշված ժամին: (Կարճ երկմտանքից հետո): Թեև… ստուգելը չէր խանգարի…

Նստում է բազմոցին, պայուսակից հանում է ծրար, այնտեղից` հրավիրատոմս: Կարդում է կիսաձայն, մեկումեջ բարձրաձայն մեկնաբանելով.

ՇԱՀԱՆԵ — «Դուք հրավիրված եք… (Իհա՛րկե, հրավիրված եմ):… «Ձեզ կդիմավորի մեր աշխատակցուհին»… (Երևանում երբ կարդում էի հրավերը, հատկապես այս տողը ինձ ոգևորեց: Այդպես էլ չսիրեցի մենակ ճամփորդել): «Արարողությանը կհասնեք ժամանակին»… (Մի բան գիտեն, որ այսքան վստահ են գրում, իզուր էլ անհանգստանում եմ): Ընդունեք մեր լավագույն… (Բարձրաձայն): Ամեն ինչ հստակ ու պարզ գրված է: Կդիմավորեն կառամատույցում, Կոնստանտինովո կհասցնեն մեքենայով, աշխատակցուհին էլ` վրադիր: Միայն թե որտե՞ղ է այդ սիրելի աշխատակցուհին: (Նայում է ձեռքի ժամացույցին): Բայց ինչո՞ւ եմ այսպես խուճապի մատնվել, այն էլ` ժամանակից շուտ: Տղաս քարտեզով ստուգեց` այստեղից գյուղ 50 կմ չկա, մեկ ժամից էլ շուտ կհասնենք… (Նայում է պատի ժամացույցին` այն կանգնած է, նորից` ձեռքի ժամացույցին): Դեռ կեսօր է, թանգարանի բացումը` երեկոյան, դրա համար էլ չեն շտապում: Կամ էլ` ճանապարհ է, ամեն ինչ կարող է պատահել, ասենք` մեքենայի անիվն է պայթել… Իսկ ես րոպեներն եմ հաշվում: (Ինքնահեգնանքով): Թե՞, թանկագի՛նս, այնքան բաց թողեցիր երևակայությանդ սանձերը, որ արդեն պատկերացնում էիր` իջնում ես վագոնից, և արդեն քեզ են մեկնվում ծաղկեփնջեր ու նույնիսկ փողային նվագախումբն է դիրիժորի հետ շարված կառամատույցին` ի պատիվ քո հայտնության… անհայտությունից: (Թեթև ժպտում է): Ըհը, անհաջող կատակից անցար ինքնածաղրանքի, ուրեմն վերականգնվում է նորմալ հոգեվիճակդ… (Անսպասելի խիստ): Ու հերի՛ք է քեզ լարես: Հիշիր ճնշումիդ մասին ու խորը շունչ քաշիր… (Մի երկու անգամ խորը շնչում է: Արդեն` դառը ինքնահեգնանքով): Դու 40 տարի գալիս էիր այստեղ ու կարծես թե շատ չես շտապել, եթե դեռ կեսճամփին ես, իսկ հիմա ինչ-որ րոպեների ու մի քանի կիլոմետրի համար համբերությունդ սպառվե՞ց, այո՞… (Դադարից հետո): Ի դեպ, այսպես նույնիսկ լավ է` ժամանակ ունես կարգի բերելու էմոցիաներդ ու դեմքիդ արտահայտությունը: Լավ թե վատ, ժամադրության ես գնում քո… Ստոպ, թանկագինս, էլի չոգևորվես, դու գնում ես մասնակցելու միութենական մասշտաբի պաշտոնական միջոցառման: Եվ բոլոր առումներով պիտի համապատասխանես այդ կարգավիճակին:

Պայուսակից հանում է սնգույրի տուփը, բացում, նայում է հայելուն, իրենից դժգոհ` տուփը գցում է պայուսակը: Վերցնում է լսափողը:

ՇԱՀԱՆԵ — (սպասում է մի պահ, հետո): Բարև ձեզ, կարո՞ղ եմ այստեղից զանգել Երևան: Շնորհակալություն: Ինչ ասացի՞ք… դե իհարկե, խոսելուց հետո անմիջապես կվճարեմ ադմինիստրատորին… Այո՛, այո՛, ես գիտեմ` նա որտեղ է նստում: Երևանի կոդն էլ գիտեմ: Ինչպե՞ս… Հասկացա, սկզբում կհավաքեմ 9-ը, հետո` մնացածը… Շնորհակալ եմ:

Համար է հավաքում, սպասում է:

ՇԱՀԱՆԵ — Կա՞տյա, ես եմ… Այո՛, հասել եմ… Առայժմ` մինչև Ռյազան… Ինչ եմ անում Ռյազանո՞ւմ… Սպասում եմ, ինձ պետք է դիմավորեին… Որտեղ եմ սպասո՞ւմ… Հատուկ հյուրերի սրահում: Պատկերացնո՞ւմ ես, հենց ասացի, որ ես էլ եմ հրավիրված, անմիջապես ուղեկցեցին այստեղ… Այստե՞ղ… համարյա շքեղ է` փափուկ կահույք, միջքաղաքային հեռախոս, նույնիսկ չչորացած ֆիկուսի թաղար ու «Թիակով աղջիկ»… Ինչու թիակո՞վ… Որովհետև արձանիկ է… (Նյարդային ծիծաղում է): Չէ՛, հուզված չեմ: Ոչ էլ վախեցած, ի՞նչ է պատահել… Այո՛, չեմ սիրում մենակ ճամփորդել… ինձ կորցնում եմ անծանոթ վայրում, բայց այստեղ ուրիշ է… Քույրի՛կս, ծայրահեղ դեպքում տաքսի կվերցնեմ ու ինքս կգնամ… Ու կգնա՛մ: Կա՛տյա, ես շատ նորմալ եմ… Համարյա նորմալ, որովհետև, ինքդ ես հասկանում, ինքնաթիռ, գնացք, հետո` քնել չկարողացա… Որովհետև մտքովս չէր անցնում, որ այսքան տարի հետո հոգիս այսպես տակնուվրա կլինի… Այո՛, որովհետև վերապրում եմ այն օրերը… վերհիշում եմ բաներ, որոնք, կարծում էի, ընդմիշտ էին մոռացվել… Իմ տարիքում հոգու մասին են մտածում, իսկ ես սրտիս զարկերն եմ լսում… ինչպես այն օրերին: Ու գիտե՞ս, տարօրինակ բան է կատարվում ինձ հետ, երբեմն թվում է` հիմա ոչ թե 65 թվականն է, այլ 25… 1925-ը: Ու դա այնքան իրական է, որ նույնիսկ սարսափելի չէ… Դե լավ, արդեն շատախոսում եմ, դու էլ հիմա ինչ ասես` կմտածես: Այնպես որ, խոսակցությունն ավարտելու ժամանակն է… Ու դեռ հարց է, թե ինչ կարժենա այս զանգը: Կա՛տյա, զանգիր տղայիս, ասա, որ ամեն ինչ նորմալ է: Ի՞նչ… հույս չունենաս, ճնշումս չափելու կարիք չունեմ:

Լսափողը դնում է, ու նույն պահին` զանգ:

ՇԱՀԱՆԵ — (լսափողի մեջ): Այո՞… Ինչքա՞ն… Հենց հիմա կվճարեմ:

Պայուսակից հանում է դրամապանակն ու դուրս է գնում:

Պատուհանին է մոտենում ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿԸ, նրա ուրվագիծը հիշեցնում է Եսենինին: Նա դեմքը հպում է ապակուն, ներս է նայում: Բայց երբ բացվում է դուռն ու գալիս է Շահանեն, նա շտապ ետ է քաշվում ու հեռանում է:

ՇԱՀԱՆԵ — (կիսաձայն` ինքն իրեն): Չսնանկացա: Հատուկ հյուրերի համար երևի թե տարիֆն էլ ուրիշ է: Եթե ինձ դիմավորողները շարունակեն ուշանալ, տղայիս էլ կհասցնեմ զանգել:

Հանում է վերարկուն, գցում բազկաթոռին, զգույշ հանում է գլխարկը, որ սանրվածքը չփչանա: Հագնված է խիստ ձևվածքի կոստյում, փարթամ մազերը ագուցված են ծոծրակին: Մոտենում է Թիակով Աղջկան, փորձում է ուղղել թիակը:

ՇԱՀԱՆԵ — (արձանիկին): Այս թիակը վաղուց քեզ հենարան չէ, ինչի՞դ է պետք, որ պահում ես: Ավելի շուտ` նա՛ ունի քո կարիքը, իսկ դու չես հրաժարվում նրանից: Բարությունը ինչ արտահայտություն ասես, որ չի ունենում… (Երրորդ փորձից հետո թիակը ուղղում է): Ահա, թեկուզ ժամանակավոր, բայց նախկին հավասարակշռությունը ստացաք: Փոխարենը կասե՞ս, թե ինչ ես անում այստեղ… (Ասես նրա լռությունից հուսախաբ): Ի՞նչ եմ ասում, դու նույնիսկ անունդ չես հայտնի: Մնում է հուսալ, որ իմ ներկայությունը քեզ չի խանգարի… Իսկ քո ներկայությունը նույնիսկ հաճելի է:

Նստում է, սկահակից խնձոր է վերցնում, նայում է, հոտ է քաշում…

ՇԱՀԱՆԵ — Իմ մանկության հոտն է… (Զննում է խնձորը): Տարօրինակ է ու տարօրինակ չէ այս զգացողությունը` վերջին օրերին անընդհատ մեզ կապող բաներ եմ փնտրում, ա՛յ, հենց այս խնձորի պես: (Փակ աչքերով շոյում է խնձորը): Դու իմ մանկության քաղաքը հիշեցրիր, իմ Ախալցիխեն… Մեր տունը: Երկհարկանի հայկական տուն` կառուցած ծանր, սրբատաշ քարով` հիմնավոր, դարերի համար, կամարակապ պատուհաններով ու դռներով, իսկ փայտյա պատշգամբը ասես ասեղնագործած էր` մեր արհեստավորների համբավը վաղուց է քաղաքի սահմաններից դուրս եկել: Բա մեր այգի՜ն… Ինչ մրգատու ծառեր ասես ունեինք, բայց խնձորի ծառերը այգու պարծանքն էին: Մայրս խնձորները շարում էր արծաթե մեծ սկուտեղին ու դնում էր հյուրասենյակի կաղնեփայտե սեղանի ուղիղ մեջտեղում: Ու խնձորի բուրմունքը տարածվում էր տնով մեկ: (Բացում է աչքերը, խնձորը դնում է սեղանին): Տասնմեկ տարեկան էի, երբ այդ բուրմունքը մեր տնից անհետացավ: Դա… մորս մահից հետո էր:

Տեղից բարձրանում, նայում է իր ժամացույցին, մոտենում, պատի ժամացույցի սլաքներն է ուղղում ու արագ դուրս գնում: Պատուհանի մոտ նորից հայտնվում է ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿԻ ուրվագիծն ու նորից անհետանում, երբ վերադառնում է Շահանեն:

ՇԱՀԱՆԵ — (արձանիկին): Պատկերացնո՞ւմ ես, ինձ հարցնող չի եղել: (Թիակը թեքվում է): Դու է՞լ անհանգստացար: Բայց ադմինիստրատորն ասաց` հանգիստ սպասեք, հենց եկան` տեղյակ կպահեմ: Փորձեմ հանգիստ սպասել, իսկ ավելի ճիշտ… (Ուղղում է արձանիկի թիակը): Ինձ նման քանի՜-քանիսին ես տեսել այստեղ` սպասող, շտապող, անհամբեր, ու բոլորին նայել ես այս նույն, անփոփոխ, ոչ մի տեղ չշտապող հայացքով… (Միացնում է ռադիոն, մետաղական ձայնը ինչ-որ բան է հայտարարում: Անջատում է: Արձանիկին): Այնտեղ հիմա այնպիսի՛ իրարանցում է` մայրաքաղաքային չինովնիկներ, բարձրաստիճան հյուրեր… Դժվա՞ր է այդ գժանոցում մոռանալ ինձ նման մեկին: Դժվար չէ պատկերացնել այդ տեսարանը` մի կողմում հյուրերն են, մյուսում` տանտերերը, ու նրանց մեջ ես… Եվ ինձ ոչ ոք չի ճանաչում:

ԽԱՂ

Արխիվի աշխատակիցը

ՇԱՀԱՆԵ — (նմանակում է թանգարանի երևակայական աշխատակցին): Երկրում մարդ մնացե՞լ է, թե՞ բոլորն էստեղ են հավաքվել: Ասենք, էդպես էլ պիտի լիներ` մեր Սերյոժային աշխարհն էր ճանաչում… Ճանաչողներից ով մնացել է` էստեղ է: (Ինչ-որ մեկին.) Հա՛, բոլորի մասին գիտեմ ու բոլորին ճանաչում եմ, որովհետև դա իմ աշխատանքն է: Արխիվն իմ ձեռքի տակ է, ու հավաքվածներից ամեն մեկի մասին էնքան բան կպատմեմ, ինչքան իրենք էլ չգիտեն: Բայց սպասիր, էդ կինն ո՞վ է… Դե, էն մեկը, որ կողքի է քաշվել, բայց աչքիս լավ էլ հուզված է երևում… Ոնց որ հրավիրվածներից պիտի լինի, ըհը՛, հրավիրատոմսը ամուր սեղմել է ձեռքի մեջ ու կարծես նեղ է զգում իրեն… Մեր քարտադարանում նրա մասին ոչ մի բան չկա, լուսանկար էլ չունենք… (Նույն ինչ-որ մեկին.) Ի՞նչ, տեղը չե՞մ բերում: Մոռացե՞լ ես պրոֆեսիոնալ հիշողությանս մասին… Եթե դեռ հիշում ես, ուրեմն չընդհատես, որովհետև նրա կանանց մասին էնքան բան գիտեմ` լինեն նրանք րոպեական հրապուրանք թե մշտական սրտակեր… Ասացի` սրտակեր, ու Զինային հիշեցի… Հա՛, նախկինին, որ հայտնի ռեժիսորի հետ ամուսնացավ ու նույնիսկ նրա թեթև ձեռքով դերասանուհի դարձավ, բայց, միևնույն է, մեր տղային էր սիրում ու տառապեցնում էր ուզածին պես: Եթե ուզում ես իմանալ` էս մեկն էլ հենց էնպես չի հայտնվել. հաստա՛տ ինչ-որ պատմություն կա… ջահել օրերին լավիկն է եղել, ասենք, հիմա էլ ոչինչ… Իսկ մեր պոետը գեղեցկությունը գնահատել կարողանում էր… Չէ՛, մեր անծանոթուհին հաստատ պատմելու բան կունենա: Բացատրել չեմ կարող, բայց զգում եմ, որ օտար չէ: Մոտենամ-հարցնեմ… կամ համբերեմ, մինչև իրեն ներկայացնեն… Մեկ էլ տեսար` պատմեց:

Դադար:

ԽԱՂՆ ավարտվեց:

ՇԱՀԱՆԵ — (մտախոհ): Մեկ էլ տեսար` պատմեցի:

Մոտենում է պատուհանին, դուրս է նայում, ասես փնտրում է մեկին: Երբ շրջվում է դահլիճին` մետամորֆոզն արդեն սկսվել է: Նրա դեմքը, ժպիտը, աչքերը… քիչ առաջվա ինքն է ու ինքը չէ: Թեթև քայլվածքով մոտենում է արձանիկին:

ՇԱՀԱՆԵ — (արձանիկին): Դու էլ ես ուզում հարցնե՞լ, թե՞ կհամբերես, մինչև ինքս պատմեմ… Խոստովանեմ` ինձ նեղ եմ զգում, ինչպես չեմ զգացել երբևէ: Այս չոր ու ցամաք սենյակը, դռան ետևում նստած ադմինիստրատորը… Թանգարանի աշխատակցուհին, որ մինչև հիմա չկա… Իսկ պարզապես նստել ու սպասել չեմ կարող, ներիր, իրոք չեմ կարող: Հենց գնացքից իջա, ինձ միակ մի ցանկություն համակեց` բարձր, ամբողջ ձայնով ասել քո անունը: Մի բան, որն ինձ արգելել եմ տասնյակ տարիներ… (Շշուկով): Սերյո՛ժա… (Բարձր): Սերգե՜յ…

Ասես տենդի մեջ` քանդում է կոճակներն ու մի կողմ է շպրտում կոստյումը: Հագին 20-րդ դարա-սկզբի բլուզ է` բարձր օձիքով: Արագ ու ճարպիկ քանդում է մազերի հանգույցն ու բարձրացնում` նմանվելով դիմանկարին:

ՇԱՀԱՆԵ — (խոստովանության պես): Սերյո՛ժա, ես եմ, քո Շահանեն…

ԴԱԴԱՐ

Կիսախավարի մեջ հնչում է երգը:

Не жалею, не зову, не плачу,

Все пройдет, как с белых яблонь дым.

Увяданья золотом охваченный,

Я не буду больше молодым…

Բեմը լուսավորվում է: Շահանեի ուսերին նուրբ հյուսված շարֆ է:

ՇԱՀԱՆԵ — 17-ամյակիս հայրս ու քույրերս պատրաստվել էին շաբաթներ առաջ` բաց չթողնելով ոչ մի մանրուք: Աշխեն քույրս ժանյակներ էր հյուսել ու կարել տոնական զգեստիս, Կատյա քույրս այս շարֆն էր գործել, իսկ հայրս Թիֆլիսից պատվիրել էր իմ սիրած բանաստեղծի հատորյակը: Եվ ահա նստած են նրանք տոնական սեղանի շուրջը, իսկ սենյակի մեջտեղում կանգնած եմ ես` իմ նոր զգեստով, շարֆով, կրծքիս եմ սեղմել գիրքն ու… լռություն: Մերոնք, բնական է, սպասում են իմ արձագանքին` դե, որ հիացական խոսքեր կասեմ, կգրկեմ նրանց, կհամբուրեմ, շնորհակալություն կհայտնեմ… Իսկ ես նայում եմ նրանց, մտածում եմ մորս մասին, որ ինձ հետ չէ այս պահին, մտածում եմ հորս մասին, որ իրեն զոհաբերում է մեզ համար, քույրերիս մասին, որ իրենց սիրով փորձում են մեղմացնել որբությունս… ու ոչինչ ասել չեմ կարող: Վերջապես հայրս բարձրացրեց բաժակն ու կենաց ասաց. «Իմ գեղեցկուհի ու խելացի աղջիկը թերություն չունի: Ճիշտ է, ինչ-որ մեկը կարող է հակաճառել ու որպես թերություն նշել, որ նա վախենում է իր զգացածն արտահայտել: Իսկ ես կասեմ` դա թերություն չէ, դա վախ չէ, այլ իր խաչն է, որ նա պիտի կրի ամբողջ կյանքում»: Երկու տարի հետո մահացավ հայրս: Վերջին հրաժեշտի վերջին րոպեներն են, իսկ իմ աչքի առաջ հայրս է` բաժակը ձեռքին… այդ ժամանակ միայն հասկացա, թե որքան երջանիկ էի իմ 17-ամյակի օրը և ինչպե՛ս, ի՛նչ խոսքերով պիտի շնորհակալությունս ու հիացմունքս հայտնեի նրան…

ԴԱԴԱՐ

(Արձանիկին.) Հիմա մտածում ես` ինչո՞ւ հիշեցի այս պատմությունը: Գուցե և չգիտեմ: Բայց հենց այնպես չհիշեցի, քիչ հետո երկուսս էլ կհամոզվենք:

Մոտենում է պատուհանին, դուրս է նայում: Դուռն անաղմուկ բացվում է: ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿԸ ներս է մտնում ու անցնելով բեմով` անհետանում է դիմացի կուլիսներում:

ՇԱՀԱՆԵ — (չի շրջվում, բայց դիրքը հուշում է` զգում է ՆՐԱ ներկայությունը): Տեսիլքնե՞րն են վերադառնում, թե՞ ես եմ տեղափոխվում տեսիլքների աշխարհ: Այնտեղ, ուր ներկայանալու կարիք չունեմ, որտեղ բոլորը գիտեն իմ ու քո պատմությունը, որ այնքան պատմություն չէր, որքան արթմնի երազ… Հավատա, ես զգում եմ քո ներկայությունն այստեղ ու չեմ զարմանում, ոչ էլ վախ կա… Ես այնքան երկար եմ եկել քեզ մոտ, որ հիմա ամեն ինչ հնարավոր է` և՛ իմ վերադարձը այն հեռավոր դեկտեմբերը, և՛ քո ներկայությունը այսօր ու այստեղ… Հենց նոր դու անցար սենյակով, այդպես չէ՞… Ու հիմա լսում ես ինձ ու երևի զարմանում շատախոսությանս վրա: Չէ՞ որ այն օրերին ես ավելի շատ լռում էի: Մինչև մեր հանդիպումը լռությունն ինձ համար պաշտպանական միջոց էր: Մեր հանդիպումից հետո դարձավ այն տարածքը, որտեղ կարող էի խոսել քեզ հետ, ու ոչ ոք չէր իմանա այդ մասին: Ու կշարունակեի լռել, եթե արխիվային գզրոցներից մեկում պատահաբար չգտնվեր իմ լուսանկարը, և քո կենսագիրներից մեկը նրա հետքով չգար-չհասներ Երևան… Եվ տասնամյակներ շարունակ խնամքով պահված մեր պատմությունը ջրի երես ելավ…

Մոտենում է արձանիկին:

ՇԱՀԱՆԵ — (արձանիկին): Բախտդ բերել է` ոչ ոք չի կարող քո գաղտնիքն իմանալ: Դրա համար էլ կհասկանաս, թե ինչ էի զգում, երբ առաջին անգամ օտար մեկին պատմում էի մեր մասին: Չէ՛, քույրերս ու էլի մի երկու հոգի գիտեն մեր պատմությունը, բայց նրանք շատ նրբանկատ են ու ընդունել են իմ լռության ուխտը: (Մի պահ կորցնում է կենտրոնացումը): Ինչ էի ասո՞ւմ… ա՜խ, հա՛, երբ այդ օտար մեկին պատմում էի Սերգեյի մասին, ասես ինքս ինձ էի թալանում, կյանքիս ամենալուսավոր ու թանկ գանձն էի նրան հանձնում… Բայց նա իր գործի մասնագետն էր ու հետևողականորեն ինձնից դուրս էր քաշում մեր հանդիպման մանրամասները: Նա կարծես հետքը գտած քերծե լիներ, ու ես գուցե չասեի ոչինչ, բայց նա Սերգեյի անկեղծ ու անդառնալի նվիրյալն էր, այնպե՛ս էր ուզում լրացնել նրա կյանքի այդ փոքրիկ բացը, որ ես բարեխղճորեն նրան պատմեցի` ինչ հիշում էի: (Արձանիկին.) Այո՛, ամեն ինչ, չե՞ս հավատում… այն ամենը, ինչ հիշում էի: Թեև… մեր հիշողությունը երբեմն նույնիսկ մեզանից է թաքցնում այն, ինչ ուզում ենք պատմել…

ԴԱԴԱՐ

ՇԱՀԱՆԵ — (գնում, նստում է բազմոցին): Ինչո՞ւ են ուշանում: Երանի հասկանային, թե ինչքան եմ շտապում… Վերջապես կտեսնեմ նրա հայրական տունը, խնձորենին, այն ամենը, ինչի մասին պատմել է ինքը… իսկ ինչը չի պատմել, այնքան եմ կարդացել այդ մասին, որ թվում է` դրանք էլ իր պատմածն են: (Դադարից հետո): Մեկն ինձ ասեր, թե ինչո՞ւ եմ համոզված, որ հիմա լսում ես ինձ… (Դառը ժպիտով): Երանի այդպես լիներ, երանի կարողանայիր լսել, ու ես խոսեի, ասեի այն ամենը, ինչ այդպես էլ չկարողացա ասել քեզ այն օրերին: Միայն իմանաս, թե քանի անգամ եմ փորձել ավելի անկեղծանալ, ավելի բաց ու վստահող լինել, բայց… (Նայում է արձանիկին): Հիմա հասկացա՞ր, թե ինչու պատմեցի 17-ամյակիս ու հայրիկիս ասած խոսքերի մասին…

Տեղից ելնում է, առաջ է տանում ժամացույցի կանգնած սլաքները: Մոտենում է արձանիկին:

ՇԱՀԱՆԵ — (արձանիկին): Որքան էլ տարօրինակ հնչի քեզ համար, բայց հիմա, ա՛յ, այստեղ ես կարող եմ լինել այնպիսին, ինչպիսին չկարողացա լինել 40 տարի առաջ: Էլի՞ չես հավատում: Դե իհարկե, քո այդ գիպսե աչքերով ինչերի ասես, որ ականատես չես եղել ու վերջնականապես կորցրել ես ապրումակցելու ունակությունդ: Դրա համար էլ ես կկարողանամ վերադարձնել անցյալն ու հիշել` ինչ հոգեվիճակում, ինչեր անցած ու ապրած հանդիպեցինք ես և նա:

ԵՍ

24 տարեկան, բայց արդեն այրի, երկու տարեկան տղայի մայր: Տղայիս խնամում էր քույրս, Թիֆլիսում, իսկ ես Բաթումում ապրում էի մյուս քրոջս հետ ու թվաբանություն դասավանդում 4-5-6-րդ դասարաններում: Այսքանը` ի տես բոլորին: Իսկ թե ինչ էր կատարվում իմ հոգում… Ոչինչ էլ չէր կատարվում: Ինձ թվում էր` ես ապրել եմ իմ բաժին կյանքը, ու մնացածը միայն օրեր են` կանոնավորված ու անիմաստ: Ժպտացի՞ր, թե՞ ինձ թվաց… Այդքան անհավատալի՞ է, որ 24 տարեկան կինը կարող է ավարտված համարել իր կյանքը: (Նայում է արձանիկին: Հասկացող շեշտով): Ստիպված եմ բացատրել: Պատկերացրու ինձ` ամուսնուս հուղարկավորությունից հետո, նստած եմ հոգեհացի սեղանի մոտ, աշխարհը մթնել է գլխիս, իսկ հանգուցյալի ազգականներից մեկը, իբր դարդոտված, զգուշացնում է. «Անմարդ կինը դարպասը բաց այգի է, ով ասես կուզի մտնի-թալանի ու խայտառակ անի»: Ու ես, մի պահ ցավս մոռացած, փորձում եմ հիշել, թե որտեղ եմ կորցրել ինչ-որ այգու գրողի տարած դարպասի բանալին… Հարևաններս էլ զգոն էին, վերջին բաժակը խմեցին իմ կենացն ու պատվիրեցին. «Դու հիմա մի հոգս ունես` պատվով մեծացնես տղայիդ»: Այնպես շեշտվեց «պատիվ» բառը, որ նույնիսկ դժբախտությունից մթագնած իմ ուղեղով հասկացա` գոյատևել ինձ թույլատրված է, բայց ապրել` ոչ մի դեպքում: (Արձանիկին.) Չհամոզեցի՞… Լավ, ավելի հեռվից գամ: Ես ավանդապահ գավառական պստիկ քաղաքի արդյունք եմ: Երկար չծավալվելու համար մեջբերեմ տատիս սիրած ասացվածքը` «Ես գիտեմ, թե որ հարևանիս տան մուկը ինչ գույնի է»: Իմաստը սա է` լիակատար պարտիզանություն: Մտքերի ու զգացմունքների շրջափակում: Որովհետև իմ տատից բացի, մեր քաղաքում ուրիշ տատեր էլ կային, որոնք նույնպես կփորձեին իմանալ մեր տան մկների գույնը… (Արձանիկին.) Դատելով թեթև ժպիտիցդ` սկսում ես գլխի ընկնել: Ուրեմն` խոսքս ի մի բերեմ` հայրիկիս ասած «իմ խաչը», ազգականի ակնարկած «դարպասի բանալին», հարևանների պատգամած «պատիվը», տատիս ասացվածքը… և էլի շատ բաներ, ինձ վերցրել էին իրենց փակ շրջանի մեջ: Իսկ ես համոզված եմ, որ նույնիսկ դու գիտես, որ փակ շրջանից ելք չկա՛: Երբ Թիֆլիսից Բաթում եկա, փակ շրջանը իմ մեջ էր:

ԴՈՒ

ՇԱՀԱՆԵ — Մինչև Բաթում գալն էր գրել այս տողերը…

Улеглась моя былая рана,

Пьяный бред не гложет сердце мне.

Синими цветами Тегерана

Я лечу их нынче в чайхане.

Сам чайханщик с круглыми плечами,

Чтобы славилась пред русским чайхана,

Угощает меня красным чаем

Вместо крепкой водки и вина…

ՇԱՀԱՆԵ — Գրում էր շատ, տպագրվում` բոլորից շատ ու ավելի հաճախ: Այդպես էլ չունեցավ իր մշտական անկյունը: Փառքը, հիացմունքը, կանանց սերերը` իրար հաջորդող ու միանման դառնալու հակված… գինարբուքներն ու դրանց հաջորդող դեպրեսիաները: Հոգին ձգտում էր դեպի հարազատ գյուղը, բայց մայրաքաղաքը կարող էր նրան հանրաճանաչ դարձնել: Ամբողջ կյանքում նրան հետապնդում էր հուսալքությունը, ամբողջ կյանքում նա փախչում էր հուսահատությունից… Անգամ Այսեդորան և Արևմուտքը նրան չազատեցին այդ հետապնդումից: Իսկ բաժանումը Դունկանից միայն ծանրացրեց հոգու ցավը: Մոսկվայում` կրկին քոչվոր ապրելակերպը, շուրջը վխտացող բաժակակիցները, աղմկոտ սկանդալներն ու նաև` ոստիկանություն, հարցաքննություններ, կալանավորում… Այնինչ նրա հոգին ձգտում էր անդորրի: Մաքրության կարոտն էր նրան համակել: Արևմուտքը զրկեց վերջին պատրանքից, իմաստուն Արևելքը կարող էր դարմանել նրա վիրավոր հոգին… Ու նա եկավ Կովկաս: Որպեսզի մի օր էլ հայտնվեր Բաթումում: (Արձանիկին.) Գոնե մի քիչ պատկերացրի՞ր, թե ինչքան նման էինք իրար ու նույնքան տարբեր էինք իրարից: Նման էինք մեր մենակությամբ: Տարբեր` մեր ապրած կյանքով: Երկրային տրամաբանության բոլոր օրենքներով մեր հանդիպումն անկարելի էր: Բայց երկրային տրամաբանությունից բացի, կա նաև ճակատագիր: Ու մենք հանդիպեցինք: Դասերից հետո տուն եմ գնում: Ճանապարհին, փողոցի անկյունում կանգնած էր մի երիտասարդ` միջահասակ, բարեկազմ, ոսկեգույն մազերով, գլխին` փափուկ ֆետրե գլխարկ, մոխրագույն կոստյումի վրա հագել էր արտասահմանյան մակինտոշ… Այնպես չէ, որ ամեն անծանոթի այդքան մանրակրկիտ զննում ու նաև հիշում եմ: Պարզապես նա առանձնանում էր իր արտասովոր արտաքինով, ու ես մտածեցի, որ նա անպայման մայրաքաղաքից կլինի… Հարավային, թեկուզ կուրորտային, բայց փոքրիկ քաղաքում նման բաները աչքից չեն վրիպում: Բաթումում սենյակ էինք վարձել` ես ու քույրս… (Արձանիկին.) Քիչ առաջ հեռախոսով նրա հետ խոսեցի: Կատյան ինձ համար… նա ավելին է, քան քույրը: Մեր հարևանը Ելիզավետա Իոֆֆեն էր, նա հրաշալի մերսող էր, հաճախորդի պակաս չուներ: Քանի՜ անգամ է մտքովս անցել` եթե Լիզան չապրեր հարևան սենյակում… և ամեն անգամ այստեղ ինձ ստիպել եմ չշարունակել միտքս, չէ՞ որ եթե նա չապրեր հարևան սենյակում, կարող էր չլինել դեկտեմբերյան այն օրը: Սիրելի իմ Լիզան… և նրա ծանոթներից մեկը` լրագրող Պովիցկին: (Արձանիկին.) Գիտե՞ս, մարդկային հիշողությունը հաճախ զուգորդվում է բույրերի, գույների, անորսալի շարժումների, ու ինչ իմանամ` էլի ինչ անշոշափելի զգացողությունների հետ: Օրինակ` այդ օրն ինձ համար դարչինի հոտ ուներ, բայց վստահ չէի ասի, որ պատճառը քրոջս թխած դարչինով բուլկիներն էին: Զարմացած նայո՞ւմ ես… հասկանում եմ քեզ, բայց սա է իրողությունը… Դե լավ, էլ քեզ չեմ տանջի նման ավելորդություններով, կխոսեմ փաստերով: Այդ նույն օրվա երեկոյան սենյակ ներխուժեց Լիզան, ու վրա է տալիս. «Կա՛տրա, Կա՛տրա, հայտնի ռուս բանաստեղծը ուզում է ծանոթանալ մեր Շահանեի հետ»: Հավատա, ոչ մի կանխազգացում կամ հրաշքի սպասում, ես շարունակեցի ստուգել աշակերտներիս տետրերը… թեև… Իհարկե, հաճելի էր լսել նրա խոսքերը: Իսկ Լիզան, ոչ մի վայրկյան դադար չտալով, հայտնեց, որ Պովիցկին Եսենինի հետ իր սենյակում է ու մեզ «հավաքեց ու տարավ»-, հենց այդպես, այլ կերպ չեմ կարող նկարագրել այդ տեսարանը: Ներս մտանք, չէ՛, դեռ շեմը չանցած` տեսա նրան, ցերեկվա անծանոթին… տեսա նրա աչքերը, որոնք անթարթ նայում էին ինձ: (Արձանիկին.) Շունչդ պահել ես, ի՞նչ ես ուզում լսել… տարիներ առաջ ասվածին նոր բան ավելացնել չեմ կարող… Նաև` չեմ ուզում: Ընդամենը կրկնեմ, որ Լիզայի սենյակում շարժվելու տեղ չկար, ես էլ առաջարկեցի դուրս գալ փողոց, իսկ փողոցում արդեն առաջարկեցի զբոսնել պարկում: Գիտե՞ս, չեմ հիշում, որքան տևեց այդ առաջին զբոսանքը, չեմ հիշում` ինչ էինք խոսում: Չէ՛, մի բան լավ եմ հիշում, ես հիմնականում լուռ էի: Ինչպես միշտ: Մյուս օրը Եսենինն ու Պովոցկին նորից եկան ու առաջարկեցին մասնակցել գրական երեկույթին, ու որպեսզի մերժում չստանան, խոստացան, որ այնտեղ կարող ենք հանդիպել մեր ծանոթներից շատերին: Դե, մենք էլ որոշեցինք մասնակցել: Հաջորդ օրը դպրոցից դուրս եկա ու նույն անկյունում նորից տեսա նրան: Գիտե՞ս, ինչ պարզ եմ հիշում այդ օրը` ամպամած էր, ծովը սկսում էր փոթորկվել, մեկ էլ հիշում եմ օդի համը` խոնավ ու աղակալած սառնաշաքար… Մենք բարևեցինք, Եսենինն առաջարկեց քայլել ճեմուղիով… Այնքան բնական հնչեց առաջարկը, որ անմիջապես համաձայնեցի, իսկ երբ հայտարարեց, որ տանե՛լ չի կարող այդպիսի եղանակն ու ավելի լավ է` ինձ համար կարդա իր բանաստեղծությունները, ես կարողացա ընդամենը գլխով հավանության նշան անել, որովհետև… խոսելու ունակությունս կորցրել էի: Ինչպե՜ս, Եսենինը ինձ համար, հասկանո՞ւմ ես, միայն ի՛նձ համար պիտի կարդա իր բանաստեղծություննե՞րը: Եվ այդքանից հետո փորձիր պատկերացնել զարմանքս… չէ՛, ես պարզապես ապշեցի, երբ հնչեցին առաջին բառերը` «Շահանե, դու իմ Շահանե»… Չգիտեմ, ժամանակի ո՛ր պահին գիտակցեցի, որ բանաստեղծությունը նվիրված էր ի՛նձ… կամ առնվազն` իմ անվանը… Երկրորդ տարբերակն ավելի հավանական թվաց, որովհետև մեր ծանոթության երրորդ օրն էր, ընդամենը երրորդ օրը… Մտքերս խառնվում են իրար, անծանոթ ու սքանչելի բանաստեղծության տողերը գլխապտույտ առաջացնելու աստիճան պարուրում են ինձ ու միայն վերջին քառատողին գիտակցեցի, որ Շահանեն Նրա՛նն է… Միայն լսեիր, թե ինչպես էր կրկնում` դու իմ Շահանե… (Արձանիկին, խոստովանության շեշտով): Կհավատա՞ս, կյանքիս մի քանի տարիները կտայի, միայն կարողանայի այդ րոպեներին տեսնել ինձ, որովհետև մինչև հիմա չեմ կարող գոնե բառերով ինքս ինձ նկարագրել իմ զգացածը… Ասենք, ինչի՞ մասին եմ խոսում, երբ չգիտեմ, թե ինչպիսին էր նա բանաստեղծությունը կարդալիս ու կարդալուց հետո: Չգիտեմ, որովհետև չէի նայում նրան… Այսքանը` քեզ համար, իսկ լայն հասարակության համար… (Համապատասխան տոնով): Կպատմեմ, որ բանաստեղծությունը կարդալուց հետո Եսենինն ինձ նվիրեց վանդակավոր տետրի երկու թերթերը, որոնց վրա գրված էր բանաստեղծությունը: Իսկ ներքևում ստորագրությունն էր` «Ս. Եսենին»: Նա երկու բանաստեղծություն էլ կարդաց, որոնք գրել էր Թիֆլիսում` «Улеглась моя былая рана…», «Я спросил сегодня у менялы…»: Ես, մոռանալով տարրական էթիկայի մասին, հարցրի` իսկ ո՞վ է Լալան: Պատասխանեց, որ անունը հորինված է: Այն ժամանակ չհավատացի, բայց տարիներ հետո հասկացա, որ նա ասել էր ճշմարտությունը: (Արձանիկին.) Ինչու այդքան ո՞ւշ հասկացա… իմ հերթական թերությունն է` կարևորը հասկանում եմ տարիներ հետո:

ԴԱԴԱՐ

Մեր ամենօրյա դարձած հանդիպումներից մեկի ժամանակ կարդաց նոր բանաստեղծությունը` «Tы сказала, что Саади…»: Ես անակնկալի չեկա` այդ անգամ էլ տողերի մեջ լսելով սեփական անունս: Ի՞նչ… այդքան շո՞ւտ երես առա… Կարելի է և այդպես ասել, բայց, հասկանո՞ւմ ես, իմ թիակավոր ընկերուհի… այսքան ու այս տեսակ խոստովանություններից հետո կարո՛ղ եմ քեզ այդպես դիմել ու նաև` «դու»-ով… Լռությունը համաձայնության նշան է: Ուրեմն, շարունակենք մեր միակողմանի բազմաշերտ զրույցը: Ես երես չէի առել, որովհետև որքան էլ առաջին բանաստեղծության մեջ Շահանեին սեփականացներ, նրա սիրտը Հյուսիսում էր, ինձ վստահելով` նա պարզապես իր սիրտն էր բացել… Այո՛, տարված էր իմ հարավային գեղեցկությամբ, բայց ինձ նմանեցնում էր հյուսիսային գեղեցկուհուն: Այնպես որ, անունս լսելով` կարողացա հայացքս չփախցնել, բայց երբ ավարտեց բանաստեղծությունը, հասկացա, որ այդ րոպեների ընթացքում մի ամբողջ կյանք եմ ապրել, մինչև այդ ինձ անծանոթ կյանք, երբ քեզ զգում ես կատարյալ ու ցանկալի, աստվածային ու մեղսավոր… (Արձանիկին` մտերիմ): Այս պատմածս էլ միայն քո ականջների համար էր: Իսկ հասարակության համա՞ր… Դե ո՛չ, այս անգամ ես կասեմ այն, ինչ եղել է: (Հաղթական շեշտով): Պատահել է, որ կոլեգաներիս հետ եմ եղել, Եսենինը մոտեցել, ծանոթացել է ամեն մեկի հետ, բայց ամեն անգամ ու անպայման հեռացել է ի՛նձ հետ:

Շահանեն մոտենում է պատուհանին, թիկունքով` դահլիճին:

Ներս է մտնում ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿԸ:

ՇԱՀԱՆԵ — Դու ամեն անգամ գալիս էիր ծաղիկներով, երբեմն դրանք վարդեր էին լինում, բայց ավելի հաճախ` մանուշակներ:

ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿԸ մանուշակի փոքրիկ փունջը դնում է սեղանիկին:

ՇԱՀԱՆԵ — Սերգե՛յ, քո նվիրած ծաղիկները ես ընդունում էի հավուր պատշաճի և ապուշության աստիճան զուսպ` «Շնորհակալություն… ի՜նչ գեղեցիկ են… ինչ լա՜վ են բուրում…»: Ամեն մի բառս ու ժեստս` ինչպես ընդունված է բարեկիրթ հասարակությունում: Ի՞նչ իմանայիր, որ տուն հասնելուն պես, հուզմունքից դողացող ձեռքերով ծաղկամանի մեջ էի դնում քո հերթական փունջը, իսկ արդեն թառամածը խնամքով պահում էի գրքի էջերի մեջ… Ինչո՞ւ չկարողացա գոնե մեկ անգամ խոստովանել, որ մինչև ծաղկամանի մեջ դնելը համբուրում էի դեռ ձեռքերիդ ջերմությունը պահող ծաղիկները անթիվ անգամներ ու չէի կարողանում հավատալ, որ դրանք դու ես նվիրել` Ռուսիայի ամենամեծ բանաստեղծը: Գիտե՞ս, տարիները շատ բան են մոռացրել, բայց հիմա էլ տեսնում եմ հայացքդ, երբ վերցնում էի մանուշակները` աչքերդ այնպե՜ս էին ծիծաղում… Հիմա եմ հասկանում, որ դու լավ էլ զգում էիր հուզմունքս ու հիանում էիր իմ ապուշային չափավորված ուրախությամբ: (Թեթևակի շրջվում է… ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿԸ անհանգիստ շարժվում է տեղում… Շահանեն նորից շրջվում է դեպի պատուհանը): Չեմ խախտի մեր պայմանավորվածությունը ու չեմ շրջվի… Բայց սա էլ ասեմ ու լռեմ: Քո նվիրած առաջին ծաղկեփունջը այդպես էլ ծաղկամանին չհասավ. ամբողջ երեկո այն ձեռքերիս մեջ էր, հետո` բարձիս վրա… Ահա, ասացի, ու սիրտս թեթևացավ:

ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿԸ դուրս է գնում:

Շահանեն շրջվում, տեսնում է մանուշակի փունջը, առանց զարմանքի վերցնում, դեմքը թաքցնում է ծաղիկների մեջ:

 ՇԱՀԱՆԵ — Հունվարի չորսն էր: Բերեցիր քո բանաստեղծությունների գիրքը` «Москва кабацкая»… Հիշո՞ւմ ես, ինչ էիր մատիտով գրել գրքի շապիկին` «Дорогая моя Шаганэ, Вы приятны и милы мне. С. Есенин. 4.1.25 г., Батум». (Արձանիկին.) Սերյոժան շատ բարի ու զգայուն մարդ էր: Այն օրերին անապաստան երեխաները սովորական բան էին մեր կյանքում: Իսկ նա հանդիպած ոչ մի երեխայի առանց ուշադրության չէր թողնում` կանգնում, հարցուփորձ էր անում` որտեղից է, ինչպես է ապրում, փող էր տալիս ու գուրգուրում… Հենց` գուրգուրում էր, դա ամենաճիշտ բառն է, որ կարող եմ ասել հիմա: Այդ պահերին նա հիշում էր իր մանկությունը, ասում էր, որ ինքն էլ է ժամանակին երեխա եղել, անհոգ ու չարաճճի: Իսկ մի անգամ, տեսնելով նրանց խմբով, ասաց… մոտավորապես այսպես ասաց. «Շահանե՛, նայիր, նրանց մեջ և՛ Պուշկինն է, և՛ Լերմոնտովը, և՛ ես»:

ԴԱԴԱՐ

ՇԱՀԱՆԵ — Սերյոժա, գիտե՞ս, ինչ հիշեցի… Այո, այո, այն ձյունառատ օրը…

Պատուհանից այն կողմ սկսում է ձյուն տեղալ: Շահանեն բացում է պատուհանը, ձյունը պատուհանից լցվում է սրահ: Շահանեն փորձում է բռնել ճախրող փաթիլները, զրնգուն աղջկական ձայնով բարձր ծիծաղում է:

Դեկտեմբերի վերջին օրերն էին, հո ձյուն չէ՜ր գալիս, դա հազվադեպ բան էր Բաթումում: Դու հայտնվեցիր սահնակով, այնպես աշխույժ էիր, ուրախ… Մենք գնում էինք Մախինջաուրիի ճանապարհով: Ես ու Կատյան առաջին անգամ էինք սահնակ նստել, ու դու երևի ուզում էիր մեզ ցույց տալ սահնակով սլանալու հմայքն ու հրապուրանքը: Կես ճանապարհին սահնակը կանգնեցրիր ու ներողություն խնդրելով` նստեցիր կառապանի տեղը… (Արձանիկին.) Դու միայն պիտի տեսնեիր, թե ինչպես էր ծիծաղում, ինչպես էր ուրախացել, ասես երեխա լիներ…

Այդպես էլ չիմացա ու հիմա էլ չգիտեմ` սահնակի արագ ընթացքի՞ց շունչս կտրվեց, թե՞ ինձ ուղղված քո լայն ժպիտից, որ ես վախեցա փակել աչքերս թեկուզ մի վայրկյան, որովհետև փակ աչքերով ինձ թույլ կտայի տեսնել ինձ` քո գրկում… Դրա համար էի անթարթ նայում քեզ, ու դու այդպես էլ չիմացար, որ այդ րոպեներին քեզ էի ձուլվել իմ ողջ էությամբ` համարձակ, զգացմունքից չվախենալով, այնպիսին, ինչպիսին քո հերոսուհին էր…

Ты сказала, что Саади

Целовал лишь только в грудь.

Подожди ты, Бога ради,

Обучусь когда-нибудь!

Ты пропела: «За Ефратом

Розы лучше смертных дев».

Если был бы я богатым,

То другой сложил напев.

Я б порезал розы эти,

Ведь одна отрада мне —

Чтобы не было на свете

Лучше милой Шаганэ.

И не мучь меня заветом,

У меня заветов нет.

Коль родился я поэтом,

То целуюсь, как поэт.

ԴԱԴԱՐ

ՇԱՀԱՆԵ — (արձանիկին` պաշտոնական շեշտով): Սերգեյ Ալեքսանդրովիչը սիրում էր հյուր գալ երեկոները և մանդարինի մուրաբայով թեյ խմել: Երբ նրան ուղարկում էի բանաստեղծություն գրելու` «Ի՞նչ եք այստեղ ժամանակ մսխում, ձեր չգրված գլուխգործոցները ձեզ են սպասում»,- իսկ նա ասում էր, որ արդեն բավականաչափ աշխատել է ու հիմա հանգստանում է: (Դադարից հետո): Աստված իմ, հո չե՞մ մոռացել… (Արագ բացում է ճամպրուկը, հանում է մուրաբան): Դեռ չգիտեմ, թե ում կտամ այս մուրաբան: Գուցե դնեմ ձեր խոհանոցի սեղանին: Եվ արևային այս հատիկների հետ հայրական տունդ կմտնի քո կյանքի մի պատմություն ևս, երբ այնքան հաշտ էիր ինքդ քեզ հետ, երբ լավ աշխատելուց հետո գալիս էիր մեր փոքրիկ բնակարանը, նստում էիր մեր փոքրիկ սենյակի փոքրիկ սեղանի մոտ, վաստակած հաճույքով վայելում էիր մանդարինի հատիկներն ու պատմում քո պատմությունները` հեռվում թողած սերերիդ մասին… Իսկ ես, չհավատալով իմ երջանկությանը, չափած-ձևած շարժումներով թարմացնում էի բաժակիդ թեյն ու աչալուրջ հետևում, որ ափսեիդ միջի մուրաբան չպակասի: Հետո դու, նույնքան խստաոճ հրաժեշտ էիր տալիս ինձ ու գնում, իսկ ես հերթական անգամ մտածում էի, թե ինչքան լավ ենք հասկանում իրար, և ինչքան հիմարն եմ ես, որ հենց սկզբից պարտադրեցի այդպիսի հարաբերություններ: (Արձանիկին.) Ես կեղծավոր չեմ… ոչ էլ կեղծ բարոյախոս: Ու հեգնական չնայես, ինչ է, թե նրա նման սրտակերը առիթը բաց չէր թողնի… Հա՛, դու տեղացի ես ու շատ բան գիտես, անգամ` նրա մասին, և ավելի, քան որևէ մեկը, բայց ստիպված ես հավատալ իմ խոսքերին: Չե՞ս կարող հավատալ… Ուրեմն, կպատմեմ, ու դու կհամոզվես… Հիվանդացա, հարբուխ… Քույրս գնում էր ծառայության, խնամակալի դերը իր վրա վերցրեց Սերգեյը: Առավոտ շուտ գալիս էր, թեյ էր պատրաստում, զրուցում էինք… «Հայ պոեզիայի անթոլոգիայից» բանաստեղծություններ էր կարդում: Հիմա չեմ հիշում` ինչ էինք խոսում… ի՞նչ ես նայում, այո՛, չեմ հիշում մեր զրույցների բովանդակությունը: Բայց հիշում եմ, որ սովորական, հանդարտ թեմաներ էին: Գուցե դրա՞ համար չեմ հիշում… Այդ երեք օրերին մեկ անգամ չէ, որ մտածել եմ` սա այն նույն Եսենի՞նն է, որի սիրային արկածները, ամուսնություններն ու սկանդալները հաճույքով ծամում է հասարակությունը: Ինքը չէ՞, որ խոստովանել է այդ ամենը` իր տողերով, իր անկրկնելի բանաստեղծություններով… Իսկ հիմա թեյ է սարքում ինձ համար ու զրուցում… հայ պոետներին է կարդում ու ասում, որ շատ է ուզում հանդիպել Չարենցի հետ… (Արձանիկին.) Եվս մի խոստովանություն, ու մտքո՛վդ չանցնի ժպտալ… (Շունչ է քաշում` համարձակություն հավաքելու համար): Ամեն անգամ, նրա գնալուց հետո, ես զգում էի` ինչպես եմ բարձրանում ինքս իմ աչքում` «Օ՜, ինչպիսի՜ բարձր ու վեհ հարաբերություններ»… Բայց էյֆորիան անցնում էր, ու ես ինձ անվանում էի կատարյալ հիմար: Բարոյական հաղթանակը լավ է հնչում, երբ բարձրաձայն ես ասում: Իսկ փորձիր մտքում ասե՞լ… համարյա վիրավորանք է դառնում: Լավ, այդ թեման փակեցինք մեկընդմիշտ: Հիմա… տես, թե քեզ ինչ եմ ցույց տալու: (Պայուսակից հանում է իր լուսանկարը): Որպես հիշատակ վերցրեց իմ լուսանկարը, ինքը ընտրեց: 1919 թվականին էի լուսանկարվել, գիմնազիստուհու համազգեստով: Լուսանկարի հակառակ երեսին մի քանի բառ գրեցի: Մի ուրիշ անգամ ասաց, որ կտպագրի «Պարսկական մոտիվներն» ու գրքում կդնի իմ լուսանկարը: Խնդրեցի, որ դա չանի, ասելով, որ իր բանաստեղծությունները առանց այդ լուսանկարի էլ հիասքանչ են, իմ լուսանկարը դրանց ոչինչ չի ավելացնի:

ԴԱԴԱՐ

Մուրաբան դնում է ճամպրուկը, լուսանկարը` պայուսակը: Շարֆը հանում է ուսերից, դնում կողքի:

Մեկնելուց առաջ ավելի ու ավելի հաճախ էր տրվում գինարբուքների, այցելություններն էլ աստիճանաբար նվազեցին… Դա բնական էր` այդպես էլ պիտի լիներ: Նրա կյանքի ա՛յդ շրջափուլում ես տեղ չունեի: Դրա համար էլ հանգիստ… համենայնդեպս` արտաքո՛ւստ հանգիստ ընդունեցի նրա վերջին այցը մեր տուն: Հունվարի այդ երեկոն… Մեկնելուց առաջ եկավ ու հայտնեց գնալու մասին: Ասաց, որ երբեք ինձ չի մոռանա, քնքշորեն հրաժեշտ տվեց ինձ, բայց չուզեց, որ ես ու քույրս նրան ճանապարհեինք: Նամակներ էլ նրանից չստացա: (Արձանիկին.) Տխրեցի՞ր… Իզուր: Նման վերջաբանը նախանշված էր մեր առաջին հանդիպման առաջին պահից: Բայց մեր առաջին ու վերջին հանդիպումների մեջտեղում անսահման ու աննկարագրելի իմ երջանկությունն էր, որը չունի ո՛չ բանաձևում, ո՛չ էլ բացատրություն: Ունի միայն պոետական հաստատում: Ի վերջո, մի՛ մոռանա, թե ո՛ւմ են նվիրված այս տողերը… Սերյոժա՛, ես գիտեմ, թե հիմա ինչ ես ուզում լսել դու… (Ասմունքում է):

Պատուհանից այն կողմ` ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿՆ է:

Шаганэ ты моя, Шаганэ!

Потому, что я с севера, что ли,

Я готов рассказать тебе поле,

Про волнистую рожь при луне.

Шаганэ ты моя, Шаганэ.

Потому, что я с севера, что ли,

Что луна там огромней в сто раз,

Как бы ни был красив Шираз,

Он не лучше рязанских раздолий.

Потому, что я с севера, что ли.

Я готов рассказать тебе поле,

Эти волосы взял я у ржи,

Если хочешь, на палец вяжи —

Я нисколько не чувствую боли.

Я готов рассказать тебе поле.

Про волнистую рожь при луне

По кудрям ты моим догадайся.

Дорогая, шути, улыбайся,

Не буди только память во мне

Про волнистую рожь при луне.

Шаганэ ты моя, Шаганэ!

Там, на севере, девушка тоже,

На тебя она страшно похожа,

Может, думает обо мне…

Шаганэ ты моя, Шаганэ.

Սրահը մթնում է:

Երբ լուսավորվում է, Շահանեն այնպիսին է, ինչպիսին առաջին տեսարանում էր: Նստած է բազմոցին` պայուսակը թևից կախ: Դրսից ձայներ են մոտենում, նա արագ ելնում է տեղից, գնում, բացում է դուռը, անորոշ խոսակցություն, որից հետո վերադառնում է, վերցնում է ճամպրուկը և ուղղվում դեպի դուռը: Կես ճանապարհին կանգնում, վերադառնում է արձանիկի մոտ:

ՇԱՀԱՆԵ — (արձանիկին): Իզուր էլ անհանգստանում էի, պարզվում է` կայարաններն են շփոթել: Գնացել են Ռյազան-1-ի կայարանը, իսկ ես նրանց այստեղ եմ սպասում: Ի դեպ, աշխատակցուհին շատ հաճելի աղջիկ է… (Դավադիր): Իսկ դու լեզուդ քեզ կպահես… Ասենք, իզուր ասացի, երկուսս էլ լռելու արվեստին լավ ենք տիրապետում: (Նայում է արձանիկին): Էլ ինչի՞ ես սպասում, այսքան խոստովանությունից հետո… Ի՞նչ ես ուզում, որ ասեմ: (Թիակը հանում, դնում է կողքի): Քեզ չե՞ն ասել, որ սրա կարիքը չունես: Թիակը վաղուց է ավելորդ դարձել, որովհետև լինի ամուր ու անփոխարինելի, թե կողքի թեքված ու անհուսալի, քեզ համար նույն հաշիվն է: Չէ՞ որ մեկ անգամ ու ընդմիշտ նա գրավել է իր տեղը քո ձեռքի մեջ, և նրա ջերմության հիշողությունը երբեք չի լքի քեզ: Խոստովանիր, որ շատ նման ենք իրար… (Սեղանիկից վերցնում է մանուշակի փունջը, գնում է դեպի դուռը, նորից կանգ առնում, շրջվում է դեպի արձանիկը): Վստահ եմ, որ հասկացար` որն է եղել իմ անսահման ու աննկարագրելի երջանկությունը: Եսենինը կա ու մինչև օրերիս ավարտը կմնա կյանքիս լուսավոր հիշողությունը: Ու մի փաստ` ի գիտություն ոչ միայն քեզ: Բաթումից մեկնելուց հետո նա փորձ անգամ չի արել վերականգնելու մեր ծանոթությունը, որը, հավատացած եմ, ժամանակ հետո ինչ բացահայտման ասես` կարժանանա: Բայց բաժանումից հետո, ամիսներ անց Շահանեն նորից հայտնվեց նրա բանաստեղծություններում, որոնք գրվել էին 1925 թվականի մարտին, իսկ հետո` օգոստոսին: Միայն իմանաս, թե այդ փաստը ինչպես է ջերմացնում իմ հոգին:

Շահանեն դուրս է գնում: Սրահը մթնում է:

Պատուհանից այն կողմ անէանում է նաև ԻՆՉ-ՈՐ ՄԵԿԸ: