Յարոսլավ ՍՏԵԼՄԱԽ / ԿԱՊՈՒՅՏ ԱՎՏՈՄԵՔԵՆԱՆ

Յարոսլավ Ստելմախը  (1949-2001) Ուկրաինայի անվանի դրամատուրգներից է, մանկագիր, խորհրդային շրջանում «ամենաշատ բեմադրվող» թատերագիրներից: Նրա սցենարով են նկարահանվել մի շարք ֆիլմեր, այդ թվում` «Գնչուհի Ազա», «Սիրո կղզի» և այլն: «Կապույտ ավտոմեքենան» մոնոդրաան համարվում է նրա լավագույն պիեսներից, որը ռուսերեն է թարգմանել հենց ինքը` հեղինակը:

Թարգմանչի կողմից

Բազմաշերտ կերպար, որ ստեղծագործական պրոցեսում հետահայացությամբ վերադառնում է մանկություն, երիտասարդություն, կատարում ներքին ճշգրտումներ, իսկ վերադարձը դեպի մանկություն իմաստավորում ու լուսավորում է ստեղծագործականը ընթացքը…

ԿԱՊՈՒՅՏ

ԱՎՏՈՄԵՔԵՆԱՆ

(Տրագիկոմեդիա)

Գործող անձ

Ա.

Գրքեր: Պատին` Ա.-ի մեծ դիմանկարը: Յուղաներկ: Ներքևում` պահարանիկի վրա, Տոլստոյի կիսանդրին: Հսկայական գրասեղան` վրան բառարաններ, գրքեր, ձեռագրեր: Գրամեքենա` մաքուր թղթով: Ա.-ն հուզված ետուառաջ է անում սենյակում, հաճախ կանգ է առնում, ձեռքերով շարժումներ անում, երբեմն` մտասուզվում, ապա կրկին նետվում այս ու այն կողմ: Ժամանակ առ ժամանակ վազում է սեղանի մոտ: Մեր աչքերի առաջ տեղի է ունենում մտքերի համատեղում:

Ա. — Գրո՛ղը տանի: Ախր, եղել են ոսկե ժամանակներ: Ո՛չ հոգս ունես, ո՛չ գլխացավանք, քարշ ես գալիս առանց անձնագրի, զվռնում ես հատակի վրա կապույտ ավտոմեքենայով — հա՛, ունեի էդպիսի մի խաղալիք` փոքր անիվներով: (Ծիծաղելով:) Դե հա՛, իսկապես, ես դրանք դեռ չեմ կոտրել-պոկել: Բոլորը քեզ երե՜ս են տալիս, բոլորը զբաղված են քեզնով… Իսկ այստեղ… (Բռունցքով ատելությամբ խփում է ձեռագրերին:) Նստի՛ր, գրի՛ր, հորինի՛ր, փորձի՛ր… Միայն Աստված գիտի, թե էլ ինչ մտածես: Օրերով` ո՛չ մի տող… Այսպե՜ս ահա․ այս թեմայով ես արդեն գրել եմ, այս թեմայով` նույնպես, այս մեկով էլ, բայց… ե՛ս չեմ գրել… Աա-ա՜… Դե՛, դե՛… Այո՛: Ահա՛ այն: ՁԻԱ՛Հ: Մեր ժամանակների պատուհա՛սը, իսկակա՛ն ողբերգություն: Սարսափելի, նենգ հիվանդություն, որ թունավորում է ողջ օրգանիզմը: Աստիճանաբար, ծածուկ: Հիվանդն այդ մասին ոչինչ չգիտի: Նա լի է ստեղծագործական ուժերով, ծրագրերով, պատրաստվում է ամուսնանալ, խելահեղորեն սիրահարված է, երազում է ապագայի մասին, երեխաներ է ուզում, շա՛տ երեխաներ, ավարտում է աշխատանքը գրքի վրա, որ նրա ստեղծագործության գագաթն է դառնում… Չէ՛, ո՛չ մի գիրք: Աշխատում է նկարի՛ վրա, այո՛: Նա տարիներո՛վ է այն ստեղծել: Այդպե՜ս… Կյանքի լավագույն տարիները վատնվել են էսքիզների, ուրվանկարների, հորինվածքի վրա, գրո՛ղը տանի: Տասնյակ տարբերակներ են արվել, անպետք-անիմաստ բաներ, որ հիմա լցված են իրար վրա: Հիմա նա վերելքի ճանապարհին է, նա էքստազի մեջ է, նա փակվում է իր արվեստանոցում: Իսկ նա… բուժքո՛ւյրը: Կարոտել է նկարչին ահավոր: Սիրահարված է մինչև ականջների ծայրը, կյանքն առանց նրա տանջանք է: Ու ահա, կատակի համար, արյան նմուշ է վերցնում: Ա՛յ քեզ կատա՜կ… Չէ՛, ի՛նչ բուժքույր. նա լո՛ւրջ մարդ է, գիտությունների թեկնածու: Բժշկակա՛ն: Ուզում է ընտանիք կազմել գիտական հիմունքներով: Որպեսզի լինի ժամացույցի պես անխափան… Որպեսզի գեներն իդեալական լինեն, ծննդաբանությունը` փայլուն, տոհմի մեջ` ոչ մի ընկնավոր… Նրանից արյուն է վերցնում` արյան մակարդելիությունը ստուգելու համար, և հանկարծ մանրադիտակում տեսնում է… Օ՛, սարսա՛փ… Մղձավա՛նջ… Արյունը սառչում է երակներում: Նշանակում է` նրա մոտ նույնպե՞ս… Չէ՛, նրանք մտերիմ չե՜ն եղել… Այդպես ավելի՛ դրամատիկ է: Նա խստականոն է, ազնվական դաստիարակություն ունի` նախնիներից ժառանգած: Պապը` պաժերի կորպուսն ավարտած, Աննան` վզին, գնդակահարվել է 17-ին: Տատը` ազնվական օրիորդների ինստիտուտի շրջանավարտ, մահացել է սովից 19-ին: Ուրեմն` նա քանի՞ տարեկան է: (Հաշվում է:) Նախապապը գնդակահարվել է, նախատատն էլ` ոնց ասինք… Դե, այո՛, վերջապես ամեն ինչ տեղն է ընկնում: Անգամ գրիպով երբեք չի հիվանդացել. տանը` մանրէազերծիչ, թեյը եռացնում է քառասուն րոպե… Ու հանկարծ նրա ընտրյալի մոտ… Սարսա՛փ: Նա խուճապի մեջ է: Առաջին միտքը` ուղարկել մոր մոտ, այսինքն` զրկել տնից, բայց հետո գլուխ են բարձրացնում լրիվ այլ զգացումներ: Չէ՞ որ նա տղամարդուն սիրել է: Ու սիրում է: Հա՛, իրեն ավելորդ բաներ թույլ չի տվել, բայց, ի վերջո, զգացմունքն ապրում է, ի՞նչ անել դրա հետ: Իսկ հոգեհարազատությո՞ւնը: Նրանք հրաշալի, անհավատալի հոգևոր մտերմություն ունեն: Երկուսն էլ նկարում են, դահուկներով սահում, պաշտում են Դեբյուսի — չէ՛, Դեբյուսին արդեն հնացած է: Շնիտկե՞: Հը՛մմ… Բավական ուշացած է` մի հինգ տարի… Իսկ ի՞նչ կասեք Հոֆմանի մասին, հա՛, հեքիաթագիրը: Ոչ ոք նրա երաժշտությունը երբեք չի լսել, իսկ նրանք, ահա, սիրում են, երգում են միմյանց համար… ու դրա նման ինչ-որ բաներ, խնդիր չկա: Եվ ահա գիշերն անքուն, օրերով սուրճի վրա նստած, շաբաթներով` հանգստացնող դեղերի, որոշվում է. նա իր վրա կվերցնի և այդ բեռը: Նկարչի հայրը հաշմանդամ է, մայրը` հոգեբուժարանում, եղբայրը հարբեցող է… Չէ՛, դա պարզունակ է, թմրամո՛լ… Ո՞նց… Դա նույն տոքսիկոմանը չէ՞: Իսկ գուցե` արվամո՞լ… Գրո՜ղը տանի, ո՞վ է նրա եղբայրը: Լա՛վ, հետո կմտածեմ… Այլախո՞հ: Չէ՛, դա հիմա ողջունվում է: Իսկ շրջկոմի քարտուղա՞ր: Չէ՛, մարզկոմի: Առաջի՛ն: Մի խոսքով` դժվար ընտանիք է: Բայց որոշված է` ինքը կլինի այդ տղամարդու հետ: Եվ հետո` ախր, տաղանդ ունի: Մե՛ծ տաղանդ: Գերտաղանդավո՛ր է: Նա ավարտում է նկարը, կարելի է ասել` իր ողջ կյանքի գործը: Մենակ է արվեստանոցում, քաղցած, չսափրված, փողոց դուրս չի գալիս, չի համարձակվում իր մոտ գալ: Ինքը հասկանում է, ամեն ինչ հասկանում է`․ այդ տղամարդը նրբազգաց, խորը մարդ է: Բայց հարկավոր է շտապել, հետաձգելու տեղ այլևս չկա, պետք է բուժվել: Հա՛, բժշկությունը թեև անզոր է, բայց գոնե մի քանի տարի կպահի նրան: Հավաքում է նրա հեռախոսի համարը և, աշխատելով իրեն չմատնել, արցունքն աչքերին, դժվարությամբ հանգստություն պահպանելով, խոսում է իր փափուկ, անկրկնելի կոնտրալտոյով.- փոքր աղջիկ էր, երբ երգում էր եկեղեցական երգչախմբում, ո՛չ, պիոներների տա՛նը, այնուհետև` կոնսերվատորիայում,- բայց, էս ի՜նչ եմ ասում, ախր նա բժշկուհի է, հոգ է տանում դժբախտ մարդկանց մասին… Ա՜: Հեռացա՜, կոնսերվատորիայի երկրորդ կուրսից հեռացել-գնացել է բժշկական…- աշխատո՛ւմ, աշխատո՛ւմ է կերպարի վրա,- որովհետև հասկացել է` ինքն այնտեղ օգտակար է: Ու ահա զանգում է և ասում… Հա՜-հա՜… Բայց, ախր, հեռախոսն անջատվա՛ծ է… Տղամարդը ստեղծագործական պոռթկումների մեջ է, վերելքի ճանապարհին, մոտ է վերջնակետին, ոչ մեկին տեսնել կամ լսել չի ուզում. նրան ամեն ինչ խանգարում է` ամեն շշուկ, ամեն ճռռոց, պատրաստ է նռնակ նետել տրամվայի վրա, որ անցնում է երեք թաղամաս հեռվից,- բայց, ո՛չ, ավելի լավ է` քա՛ր,․ վերջիվերջո հումանիստ է էությամբ: Պատուհաններն ամուր փակված են, ինչպես Պրուստինը: Նյարդային, զգայուն, խոցելի մարդ է: Այո՛, խոցելի: Դռան զանգերին չի արձագանքում`․ կտրել է լարերը, չի լսում թակոցները`․նրա դռները կրկնակի են, մեկը` մետաղապատ, մյուսը` թաղիքե: Նա հիմա ամբողջովին պոռթկում է, ամբողջովին` թռիչք, անզսպություն: Նրա բետոնե ներքնահարկում` բունկերում, չի լսվում ոչ մի ձայն, անգամ շշուկ: Եվ ինչպե՞ս աղջիկը պետք է հասնի նրան: Ինչպե՞ս: Չէ՛, ներքնահարկը պիտանի չէ: Խոնավ է, կտավները կարող են փչանալ, շրջանակները` ծռմռվել, ներկերը` շերտատվել․ օ, ո-ո՜չ, նա չափազանց արժևորում է իր աշխատանքը: Ձեղնահա՛րկ: Յոթերորդ հարկի վերնահա՜րկը, աղավնիները… Աղավնիներին վաղուց թունավորել է: Անիմաստ ղունղունալը, հոգևոր դատարկությունը, մտածողության պարզունակությո՜ւնը․ ապրում են միայն բնազդներով, չկա թռիչք, նկատի ունեմ` ստեղծագործական, բացի այդ` վարակ են տարածում: Եվ կեղտոտում են: Քիվերի վրա: Նայելը տհաճ է: Ու աչք են չռում միմյանց վրա: Շուտվանից չեն երևացել: Գրո՛ղը տանի դրանց… Նրանք վիրավորում են գեղագետի հոգին: Եվ այսպես` ոչ մի աղավնի չկա: Չկա նաև ոչ մի կապ արտաքին աշխարհի հետ: Դե, նա ի՞նչ անի: Մի կերպ բարձրանում է հրդեհաշիջման սանդուղքով… Չէ՛, չափազանց հասարակ է,․ այդպես ամեն մեկն էլ կարող է… Մագլցում է ջրահեռացման խողովակո՛վ` չփորձելով դրա ամրությունը, բախտին ապավինելով, ինքն իրեն մահացու վտանգի ենթարկելով. մի ժամանակ` կապույտ մանկության տարիներին, գեղարվեստական մարմնամարզություն է պարապել,- չնայած, տվյալ դեպքում, ավելի լավ է` սպորտային,- հանդես է եկել առաջին կարգում, մինչև ծննդաբերելը, իհարկե: (Վախենալով:) Նշանակում է` նա, ի՞նչ է, երեխա՞ ունի: Տղա՞: Աղջի՞կ: Իսկ մարդուն ի՞նչ է արել: Ամուսնուն… Ո՞ր գրողի ծոցից բերեցին նրան… Խմելով իրեն կործանեց… Ստո՛ր, խեղկատա՛կ, փողի ստրո՛ւկ, կոմպոզիտորների տանն օրերով բիլիարդ էր խաղում… Դատարկությո՛ւն… Բայց այդ դեպքում, հարց է առաջանում` ինչո՞ւ էր պետք ամուսնանալ էդպիսինի հետ: Չէ-է՛, այստեղ ամեն ինչ չէ, որ պարզ է… Այսպես, այսպեե՜ս… Ահա՛, խնդրե՜մ` գյուտարարը: Ժամանակից առաջ անցած գյուտարա՛րը: Ստեղծեց… Նա ի՞նչ ստեղծեց: Լա՛վ, կխորհրդակցեմ մեկի հետ: Վազվզում է իր ստեղծածի` իր «հոգեզավակի» հետ, դռներ թակում, շեմքեր մաշում, բայց այդպես էլ մնում է չհասկացված: Թեև գյուտը ձգում է Նոբելյանի, բայց, ախր, պետք է հիշել` որտե՛ղ ենք ապրում: Շուրջբոլորը կարճամիտների իշխանություն է, ամենուր ձեռնաշղթաներով փոքրագլուխներ են, պայուսակներով դինոզավրեր: Մերժված է, ծաղրված, հալածված, ազատել են աշխատանքից, իսկ Արևմտյան Եվրոպայի տասնչորս երկիր այժմ նրա արտոնագրով է աշխատում: Գումարած` Ճապոնիան: Հարավային Կորեան պարզապես ծաղկում է: Բայց մնում է հայրենիքում, չի՛ մեկնում, ուզում է արդարության հասնել, իսկ նյարդերը չեն դիմանում: Մտավոր ու բարոյական վիթխարի ծանրաբեռնվածություն: Սկսում է խմել: Իսկ ո՞վ չի խմել: Զրպարտությո՛ւն: Սպիտակ տենդ. բռունցքներով նետվում է նրա վրա` շփոթելով ՀԻՀԳ (Հեղինակային իրավունքի համամիութենական գործակալության) պետի տեղակալի հետ, պատասխանատու կոնֆերանսից մեկ օր առաջ, որտեղ պետք է հանդես գար զեկույցով, աչքի տակը կապտացնում է… Կոնֆերանսին ելույթ չունեցավ, ուղևորությունը ԱՄՆ ձախողվեց, մինչդեռ դրա հետ կապված ծրագրեր կային: Բայց դե` ո՞նց ապրի էդպիսինի հետ: Խնդրեց, լացուկոծ արեց, աղաչեց վերադառնալ, ոսկե սարեր խոստացավ.- չնայած` ո՛ւր է: Հիմա նա արդեն, իհարկե, մի կաթիլ անգամ իրեն թույլ չի տալիս, ամեն առավոտ մարզանք է անում, սոված փորին մի լիտր գազարի հյութ խմում, բայց ուշ է` ոչինչ արդեն ետ չես բերի: Առանձին մեկսենյականոցի համար նա վճարել է, վաճառել ընտանեկան զարդը: Նախատատինը: (Դադար:) Այսպես, ամեն ինչ պարզ է: Բնորոշ պատկեր է, ծանոթ: Մանրամասների մասին, իհարկե, դեռ պետք է մտածենք, կերպարը կգծագրենք, իրավիճակի վրա կաշխատենք… Չէ՛, Աստված վկա, ամեն ինչ կարող է լինել… (Ձեռքերն անհամբեր շփելով` մոտենում է սեղանին, նստում գրամեքենայի առաջ:) Այսպես, սպասի՛ր, իսկ ես ի՞նչ կապ ունեմ: Իսկ այդ ապուշն ի՞նչ կապ ունի: Ինչ-որ գյուտարար… Էլ ո՞վ դիմանար… Հարավային Կորեա… Թայվան… Այնտեղ չես իմանա, թե քո տանն ինչ է կատարվում, նաև` քո իսկ սեփական գլխում: Գյուտարա՛ր… Այսպես էլ բան կլինի՞:- Գրողը տանի, քեզ քանի՞ անգամ ասացի` դիկտաֆոն գնի՛ր, դիկտաֆոն գնի՛ր, ժլատ մի՛ եղիր, ա՛յ մարազմատիկ, ախր, պետք է: Դիկտաֆոնով աշխատիր: Դեբի՛լ:- Եվ, ի դեպ, վատերը չեն պատահում կոմիսիոններում: Կոմիսիոն: Ինչի՞ համար, խոսքի օրինակ, ամեն ինչ պետք է ճարել կոմիսիոններից, ինչ-որ գարշելի կանանցից` ծանոթ կամ անծանոթ, ինչ-որ պահեստներից, հնավաճառների շուկայից: Ախր, դա ի՞նչ բան է… Էս բոլորն ինչքա՞ն կարող է շարունակվել: Կրպակները դատարկ են, դափ-դատարկ, բացի վերմիշելից ու ծովակաղամբից, ոչ մի բան չես գտնի. դա էլ, ի դեպ, նույնպես խնդիր է: Իսկ նա… ժամանել է Կանադայից, նրանց մոտ ամեն ինչ այլ կերպ է: Ձեռներեց է, բայց սիրալիր է տրամադրված: Ուզում է իր ուժերի չափով ներդրում անել, պայմանագրեր կնքել, ստեղծել բաժնետիրական ձեռնարկություն, ուսումնասիրում է պահանջարկը, մարդկանց տրամադրությունները, մանրակրկիտ ծանոթանում գործի բնույթին: Մայոնեզի հերթում նրանք ծանոթանում են: Մոտենում է Ամանորը,․ առանց մայոնեզի հնարավոր չէ: Սաստիկ սառնամանիք է` քսանհինգ աստիճան, նրանց մոտ այդպես չէ, իսկ նա առանց ձեռնոցների է`․ թռցրել են հյուրանոցում, սառել է: Եվ ահա նա իր ձեռնոցներն է մեկնում նրան … Ո՛չ, ավելի լավ է` նա` իրեն: Ստացվում է` գողացե՞լ են նրանից: Շատ լավ է: Ծայր է առնում խաղաղ զրույց, քնքուշ հայացքով նայում է նրան, իսկ հերթը շարժվում է,․ անընդհատ ինչ-որ մարդիկ են մոտենում, աղմկարարներ, առաջ են խցկվում` ցուցադրելով վկայականները, մեկը` աշխատանքի վետերանի, մեկը` պատերազմի մասնակցի, մեկը` համամիութենական նշանակության թոշակառուի: Տղամարդը զարմացած է`․ իրենց մոտ նման բան չկա: Կինը նրան համբերատար բացատրում է մեր կանոնները: Մայոնեզը վերջանո՛ւմ է: Լսվում են կանչեր` «Ամեն մեկին` կես բանկա», բայց իրենց, մեկ է, չի հասնի: Զայրացած, բայց երջանիկ` նրանք դուրս են գալիս փողոց`․ դեռ պետք է եղևնի՛ ճարել: Զբոսնում են նախատոնական, աղքատ լույսերով զարդարված երեկոյան քաղաքում, եղևնու մի շուկայից` մյուսը: Այն, ինչ տեսնում են, ավելի լավ է չտեսնել: Ուզում են ուտել, բայց ոչինչ չկա: Տղամարդը հրավիրում է ռեստորան, որտեղ վճարում են արտարժույթով: Մի ժամի չափ տատանվելուց հետո` համաձայնում է: Արդեն հանդերձարանում հիշում է, որ զուգագուլպաներից մեկի վրա փոքրիկ ծակ կա, վերջին զույգն է: «Ես չեմ գա,- ասում է նա,- անհարմար եմ զգում»: Տղամարդն անելանելի վիճակում է` տրորում է արմունկները, ճտտացնում ձեռքերը: Տեսնելով նրա նախաինֆարկտային վիճակը` կինն այնուամենայնիվ համաձայնում է, առավել ևս, որ սա իր տեսակի մեջ միակ հաստատությունն է, որտեղ հանգիստ երաժշտություն է հնչում: Մի անգամ արդեն եղել է ռեստորանում` երկու տարի առաջ, որից հետո մի ականջը խլացել է: Անբուժելի: Առ այսօր մի կոպը ձգվում է: Բայց դա տղամարդուն չի էլ շփոթեցնում. նա հետաքրքրվում է կնոջ կարգավիճակով: «Ես ամուսնացած եմ,- ափսեում ձկնկիթը քչփորելով` ասում է նա,- թեև ամուսնական կյանքում դժբախտ եմ: Մենք միանգամայն տարբեր մարդիկ ենք»: Տղամարդուն դա հրճվանք է պատճառում: «Իմ կինն էլ ինձ է օտար,- երջանիկ հայտնում է նա,- չի հետաքրքրվում իմ գործարանի գործերով»: Կինը հասկանում է, որ Կանադայում էլ կարելի է հանդիպել դժբախտ մարդկանց: Դա նրանց մտերմացնում է: Ու ահա — տոմատով թյունիկ և իր հյութի մեջ պատրաստված օմար․- ռեստորանում ձկան օր է հայտարարված․- պարզվում է` երկուսն էլ հետաքրքրվում են էկոլոգիայով, երկուսի համար էլ թանկ է մեր հրաշալի, կապույտ մոլորակի ճակատագիրը. ինքն ու նա չեն օգտագործում աերոզոլներ, ինչը նպաստում է ստրատոսֆերայի անցքի փակմանը Արկտիկայի վերևում: Առավոտյան ժամը չորսն է, ռեստորանը փակվում է, գնալու ժամանակն է: Վերջին անգամ նա մոտենում է «Սթեյնվեյին» և նվագում Չայկովսկու «Տարվա եղանակները». նվագում է հիշողությամբ, երբ տանը` Կանադայում, նայում էր «Ժամը» ծրագիրը: Դժվարությամբ կուլ տալով կոկորդին կանգնած գունդը` կինը նայում է իր մատներին, որոնցով վերստեղծում է մանկությունից ծանոթ մեղեդին.․ ավելի ուշ կպարզվի, որ նա մեծ կոմպոզիտորի հեռու բարեկամուհին է, և հասկանում է, որ ամեն ինչի համաձայն է: Մանավանդ, որ մետրոն չի աշխատում, տաքսիստները տանում են միայն Լենինգրադ, իսկ մասնավորները աշխարհի շուրջ ճամփորդելու գներ են ուզում: Լուռ, ձեռք ձեռքի բռնած, գնում են դեպի պլաստմասե վերելակը` ձմեռային այգու միջով: «Շվեյցա՛ր»,- վախեցած կանչում է նրան իր մոտ, իսկ շվեյցարին հուզում է նրա անփորձությունը: Համեստ, սիմվոլիկ պարգևատրման դիմաց` արտարժույթի տեսքով, շվեյցարը` թոշակի անցած գեներալ, նրան գրկած տանում է չորրորդ հարկի համարի դուռը: Վերելակը չի աշխատում, հերթապահ կագեբեականը համար է բերում և իր ձեռքով բացում շամպայնի սառեցրած շիշը, իսկ հարկի հերթապահը բացում է անկողինն ու վրան լցնում վարդի թարմ թերթիկներ: Իսկ այժմ` ամենահետաքրքիրը. սիրային տեսարանը` մեկ րոպե քառասուն վայրկյանից, որպեսզի խպիպից շունչը չկտրվի: Այնտեղ, ինչ-որ տեղ ինձ մոտ «Կամա Սուտրա» կար… (Մոտենում է դարակներին, փնտրում:) Հիմի նրանց ապշեցնենք: Ահա այստեղ էր դրված: Ո՞ր խոզն է թռցրել… Ի՞նչ անել… Ա՛յս-պե՛ս… Սկզբում նա նրա վրա է, հետո` մեջքով, այսպես… Էլ ի՞նչ կա… Հա՛, հիշեցի: Չէ՛, դեռ շուտ է․ ժողովուրդը` մութ, տգետ, ո՛չ մի սեքսուալ դաստիարակություն․ չի՛ հասկանա: Կո՛գան: Կո՛գան, սրիկա՛, թռցրե՜լ ես. նա հենց նոր է ամուսնացել: Երրորդ անգամ: Գուցե արդեն ինչ-որ բան սովորել է… (Վազում է հեռախոսի մոտ, հավաքում է համարը, նույն րոպեին կրկին հուսահատ կախում լսափողը:) Չէ՞ որ նա հեռացավ, տակա՛նք, գնաց մեղրամիս` իմ գրքով: Իսկ առհասարակ` մի դրան տեսեք: Վեճ` անկողնում: Դա արդեն սրտխառնուք է առաջացնում: Ամենուր: Որտեղ պետք է և որտեղ` ոչ: Դա արդեն նորություն չէ: Յուրօրինակ չէ: Անցա՛վ: Այստեղ ինչ-որ անսովոր բան է պետք: Որ մխրճվի հիշողության մեջ, ստիպի մտահոգվել, թե ինչպես ենք մենք` խոզերս, ապրում, ո՞ւր ենք գլորվում: Որտե՞ղ են բարոյական սկզբունքները, առաքինությունը, գաղտնի հևոցները, խոստովանելու վախը, մոտենալը` միայն տեսնելու` արդեն երջանի՞կ է: Որտե՞ղ է «նռնաքարե ապարանջանը»: Վե՛րջ, որոշվա՛ծ է: Միայն զգացմունքների, ապրումների խաղ, թեթև կասկածներ հոգում… Համար, անկողին` պատված վարդերով, մթնշաղ, դռան ետևում գաղտնալսում է սպասուհին, անավարտ թողնված շամպայնը գավաթներում մի թեթև փրփրում է, կախարդանքով շողում գիշերային լամպի լույսի ներքո… Կինը գնում է բաղնիք, և քանի դեռ աղմկում է ցնցուղը, այդ անուղղելի սրիկայի հոգում ինչ-որ բան է հայտնվում` իրեն մինչ այդ անծանոթ ինչ-որ զգացում… Ինչ-որ բան ձգվում է` ցնցուղից դեպի հոգի: Բայց իսկապես` ինչո՞ւ սրիկա: Որովհետև ավելի գործածական է: Ա՛յ քեզ բան. հանդիպել են երկու լավ, պարկեշտ մարդիկ, և ի՞նչ: Իսկ դու քեզ մի պահ սրիկա պատկերացրու, փորձիր քո մեջ արթնացնել ինչ-որ մաքուր, մարդկային բան: Եվ ահա կինը հայտնվում է — գունատ դեմք, հուզմունքից` իհարկե, նրա հետ սա առաջին անգամն է… Փափուկ, ջրվեժի պես սև մազերը…- Ո՛չ, չեմ սիրում թխահերներին — ոսկեգույն մազերը ալիք-ալիք ընկնում են ուսերին. նա գիշերաշապիկով է: Մի րոպե. իսկ շապիկը որտեղի՞ց հայտնվեց: Չէ՞ որ այն իր հետ քարշ չի տալիս: Ա՛, իհարկե, տղամարդո՛ւ շապիկով: Ցնցող է․ կանացի քնքուշ կազմվածքը` տղամարդու շապիկի մեջ… մոտենում է մահճակալին, վեհերոտ նստում, դեմքին` զգացմունքների բարդ գամմա, աննկարագրելի ապրումներ: Տղամարդը համբուրում է նրա ձեռքը, նույնպես գնում լոգարան… Ու… դուրս չի գալիս: Տղամարդը որոշում է, որ այդպես ավելի լավ է: Ուղնուծուծով ջենտլմեն է` բուրժուական պարկեշտ ընտանիքից — այնտեղ դեռ պահպանվում են այդպիսիք — լոգարանում կանգնում է անողոք հայելու առջև` զննելով իր հոգնած, սմքած, բայց կրքից փայլատակող դեմքը: Ներքին լուրջ պայքար: Ինչպես Սերգեյի հոր մոտ: Դե ո՛չ, որոշումն ընդունված է: Սպասում է, դեռ նրան է նայում: Կինը նույնպես սպասում է, թեև արդեն առավոտվա չորսն է, շուտով տուն պետք է գնալ, ամուսնու համար նախաճաշ պատրաստել, երեխային մանկապարտեզ տանել,․ հազիվ է նրան այնտեղ գրանցել: Քնում է: Նախորդ օրվա հոգնածությունը և ապրումներն իրենցն անում են: Կես ժամ պառկելով կիսամոռացության մեջ` նա վեր է թռչում, տենդորեն նայում էլեկտրոնային ժամացույցին`․ փախչելու ժամանակն է: Աթոռակի վրա գրություն է նկատում. «Հարգելի՛ Մարի…»,- չէ՛, Մարի չէ — «Հարգելի՛ Նատաշա…»,- այսպես ավելի լավ է,- «…ես քեզ կհիշեմ հավիտյան: Խնդրում եմ, որպես հուշ, ընդունի՛ր այս երեքկասետանոց տեսամագնիտոֆոնը: Մի՛ արթնացրու. այսօր հովանավորների հետ պատասխանատու հանդիպման եմ»: Նատաշան անմիջապես հիշում է, որ այդ բարոյական մարդն իր կողքի՛ն չի քնել, այլ` լոգարանում: Նա անգամ չի մտածում վերցնել տեսամագնիտոֆոնը, բայց այստեղ հիշում է, որ փոքրիկ տղան` կյանքի միակ երջանկությունը, վաղուց երազում է դրա մասին: Հարկի հերթապահը ոսկե գլանաթղթով ու ցելոֆանով զգուշորեն փաթաթում է նվերը, իսկ կագեբեականը, թաքուն արցունք թափելով, նրան տուն է ուղեկցում իր մեքենայով: Կանադացին փառահեղորեն քնած է լոգարանում: Նրան հարմար չէ, լոգարանից կաթում է, բացի այդ` տաք ջուր չկա: Առավոտյան ջերմությունը բարձրանում է: Ոչ մի գործնական հանդիպման մասին խոսք լինել չի կարող, բայց նա, այնուամենայնիվ, դուրս է գալիս փողոց և այնտեղ կորցնում գիտակցությունը: Երեկոյան մեր սրտացավ մարդիկ «Շտապ օգնություն» են կանչում, և տղամարդուն հոսպիտալացնում են: Նա միայնակ պառկած է բազում այլ հիվանդների հետ, հիվանդանոցի միջանցքում` բացվող մահճակալին, քանի որ պառկելու ուրիշ տեղ չկա, բռունցքում մեկանգամյա օգտագործման ներարկիչներով լի պարկը սեղմած և հրաժարվելով օրը երեք անգամ գարու շիլա ուտելուց: Լեզուն չգիտի, բժիշկներն այդտեսակ վարքը համարում են հացադուլ և ի նշան հարգանքի` նրան տեղափոխում են այլ միջանցք, բայց` պատուհանի մոտ: Տեղը հարմար է, բայց փչում է: Դրան գումարած` զուգարանի կողքին է: Ճիշտ է` զուգարանը չեն օգտագործում. վաղուց չի աշխատում: Բայց այնտեղ սառնարան կա բոլորի համար, որտեղ հիվանդները, ովքեր կարողանում են քայլել, սնունդ են պահում: Իսկ գիշերները մյուս բաժիններից ավարառուները տանում են դրանք, այդ իսկ պատճառով կանադացին նրանց խանգարում է: Նրա մոտ անքնություն է և զառանցանք, սակայն բոլորը մտածում են, որ նա ձևացնում է, որ նա օբեխեսեսի լեյտենանտ է: Եվ նրանք նպատակ են դնում կանադացուն թունավորել:- Է՛հ-է՛հ, ահա ինձ արդեն տանո՛ւմ է: Մի կտոր երշիկի պատճառո՞վ: Հա՛, ի՞նչ: Դեռ ավելի վատ բաների պիտի սպասենք: Ո՛չ, սրանք առողջապահության ոլորտի խնդիրներ են. ինչի՞ համար: Իսկ ինչո՞ւ չէ: Դրանք նույնպես արժանի են հետազոտության: Հետազոտություններն արվում են շըփ-թըփ, դեղատներում դատարկություն է, մոռացել են` ինչ տեսք ունի վալիդոլը, ստեղծագործող մարդու քնաբերների մասին արդեն անգամ չեմ երազում: Նյարդերս քայքայված են, ջախջախված` տանջվում եմ այստեղ, իսկ նրանք… Մարդասպաննե՛ր: Թող իրենց նայեն կողքի՛ց: Մանավանդ, որ կանադացին բժիշկներին էլ է խանգարում: Որպես բիզնեսմեն ու դատողունակ մարդ` նա նկատում է, որ գիշերային հերթապահության ժամանակ ավարառուները փակվում են բժիշկների սենյակում բուժքույրերի հետ. ականջին օղ է անում, որ դեղերը, որոնք նրանց տրվել են ողջ շաբաթվա համար, մեկ օրում սպառվում են: Հիվանդներին տալիս են բացառապես ամիդոպիրին, իսկ անալգետիկները կուլ են տալիս հենց իրենք: Նրա մեկանգամյա օգտագործման ներարկիչներն անհետ կորել են, այնպես որ քնեցնել իրեն գրեթե անհնար է. իրեն սրսկել էլ չի թողնի`․վախենում է ընդհանուր ասեղից ՁԻԱՀ-ով վարակվել: Ա-ա-ա-ա՜: Ահա՛: Հիշե՛ց: Գյուտարա՛րը: Գիտությունների թեկնածուի ամուսի՛նը, իսկ նա… նա պարզապես ձեղնահարկի նկարիչ է: Օ՛ֆ, փառք քեզ, Աստվա՛ծ: Հիշե՛ց: Եվ այսպես` որոշում է նկարչի կողքին լինել նրա համար այս բարդ ժամանակաշրջանում, և մագլցում է նրա մոտ ջրահեռացման խողովակով: Ահա առաջին հարկը, երկրորդը, երրորդը… Հոգնում է, ողողվում արցունքով ու քրտինքով, բայց ձգտում է վեր` դեպի նա` սիրելին: Ամբոխ է հավաքվում, ոմանք աղաղակում են` «գո՛ղ», ոմանք էլ` «մարմնավաճառուհի՛», բայց ուշադրություն չի դարձնում այդ վիրավորական բառերին,․ հասկանում է… Ի դեպ, «մարմնավաճառուհի»` ինչո՞վ թեմա չէ: Հա՛, թափթփված է, հոգնեցրել է, արդեն թարմ չէ, բայց ի՞նչ: Նայած ո՛ր տեսանկյունից կնայես… Սրանց տես. երկու-երեք խղճուկ ֆիլմ են նկարել, ինչ-որ խզբզոց գրել թերթերում, և վե՞րջ: Իսկ մինչև գեղարվեստական իմաստավորման, ներքին ողբերգականության, դիալեկտիկական հակադրությունների հասնելը — դժվա՞ր է: Ախր, սա ոսկու հանք է խորաթափանց մարդու համար: Միայն հիշիր` ոչ մի դեպքում մի՛ քննադատիր. քննադատելն ավելի հեշտ է, քան ցանկացած այլ բան: Ա՛յ, դու ինքդ փորձիր, առանց ջանք խնայելու, ամեն ազատ րոպեն օգտագործելով` քեզ լիովին նվիրել սիրածդ մասնագիտությանը. գիտես, դրան ամեն մարդ չէ, որ կգնա: Այստեղ պետք է կարեկցանքով վերաբերվել. կավատին վճարիր, տաքսիստին վճարիր, շորթողին վճարիր, բոլորին վճարի՛ր․ լավ է, եթե ունես քո սեփական բնակարանը, իսկ եթե վերցնում ես աշխատանքային մի անկյո՞ւն: Ո՞նց կարող է նորմալ կինն այդքան փող աշխատել: Հոգով, հոգո՛վ վերաբերվիր, ըմբռնումով… Իսկ անձնական կյա՞նքը: Եթե աշխատում ես գիշերային հերթափոխում, իսկ ցերեկը` քնո՞ւմ: Բայց այնտեղ` գիշերային հերթափոխում, ինչպիսի՜ դրամատիկական իրավիճակներ են ի հայտ գալիս, ինչպիսի՜ բախումներ — մազերդ բիզ-բիզ կկանգնեն: Իսկ եթե, դրա հետ մեկտեղ, նա սիրահարվում է, իսկ աշխատանքը չի կարողանում թողնե՞լ — ախր, սիրտը կպել է, ախր, կատակ չէ` այդքա՜ն տարի է նվիրել… (Հուզումնախռով:) Ու ահա կինը սիրահարվում է… Ֆանտա՛ստիկա: Ի դեպ, ֆանտաստիկան չէր խանգարի: Հիմա բոլորը գժվում են ֆանտաստիկայի համար: Օրինակ` թռչող ափսեները: Ինչո՞վ է վատ: Վաղուց ժամանակն է` մասնավորի ֆոնի վրա իրադարձությունները մեծ համայնապատկեր դարձնել: Մասնավորը կապել իրականության հետ` հեշտ չէ, ավելին` բարդ է — ավելի քիչ ուտոպիա, իրավիճակն օգտագործել միայն որպես հիմք, որպես զարդանախշ, ընդ որում` լայն հնարավորություններ` ենթատեքստերի համար… Հա՛, կարող է պատահել: Ապարատը սահուն իջնում է. ինչ-որ բան է փչացել: Շարքից դուրս է եկել ֆոտոնային ձգողականությունը, լույսի արագության փոխարեն նրանք` այլմոլորակայինները, տեղաշարժվում են ձայնի արագությամբ: Ու ահա թռչում են Երկրի վրա, փնտրում` որտեղ նստել: Եվ հանկարծ` կրակներ: Այլմոլորակայինները կարծում են, թե կրակները վայրէջքի տեղերը ցույց տալու համար են, և դրանք վառել են իրենց բանական եղբայրները, բայց պարզվում է` կոլտնտեսականներն են, որ ձյան տակից տաքացնելով հանում են տրակտորները: Շուտով ցանքի ժամանակն է: Այլմոլորակայինների նավի ֆոտոնային, թեև վերջին շնչով աշխատող, սակայն դեռ հզոր շարժիչի աշխատանքից գետինը տաքացել է, ձյունը հալվել, իսկ նավից ճառագայթվող ռադիոակտիվ ալիքը ազդել է ձմեռային մշակաբույսերի վրա, որոնք ցանվել են երեք տարի առաջ, սակայն այդպես էլ ծիլ չեն տվել: Դաշտը կերպարանափոխվում է մարդկանց աչքերի առջև` մարդաբոյ հացահատիկն է շորորում, մեկին` երեքհարյուրապատիկ ծանրացած` հասունանում է լոլիկը: Նախագահը` Աշխատանքի հերոսի աստղով, արդեն Լենինյան մրցանակի հոտ է առնում: Նա խնդրում է անկոչ հյուրերին կա՛մ մնալ իրենց մոտ, կա՛մ գոնե վաճառել սարքավորումը, որպեսզի ժամանակ առ ժամանակ գործարկվի: Նա եկվորներին ոսկե սարեր է խոստանում` ամենքին «ԻԺ» մոտոցիկլետ` սայլակով, բարձր աշխատավարձ և ամսական յուրաքանչյուրին` երկու կիլո հնդկաձավար: Եկվորները թեթև ընդդիմանում են. նրանց նույնպես դուր են եկել այս անշահախնդիր, կիսաքաղց մարդիկ, որոնք այստեղ աշխատում են մի նպատակով` ապացուցելու ամբողջ աշխարհին, որ գաղափարը դեռ իրեն չի սպառել: Բայց կա առաջընթացի հակառակորդը. նա դեմ է եկվորներին, քանի որ նրանց պատճառով միանգամից հասունացած բերքը դեռ պետք է պահեստավորել, իսկ պահեստներ չկան, տեղափոխել, իսկ տեխնիկա չկա, ընդ որում` պետք չէ այլևս պարարտանյութերով լցնել դաշտը, էդ դեպքում ո՞ւր տանել քիմիական նյութերը. լցնել գե՞տը: Մի խոսքով` խնդիրների ծով: Առաջընթացի հակառակորդը կոպիտ, մարտական տոնով խոսում է եկվորների հրամանատարի հետ, որը խոստանում է մեկ շաբաթում նավի նորոգումն ավարտել: Սակայն այստեղ նախագահը` Աստղով հերոսը, տեսնում է գեղեցկուհի Էտային` հրամանատարի դստերը… Եվ վերջ: Օր ու գիշեր հեծանիվով պտտվում է տիեզերանավի շուրջ` հուսալով տեսնել նրա սկաֆանդրի գոնե մի փոքր հատվածը: (Մռայլվում է:) Այս ամենն անհեթեթությո՛ւն է: Կենսական չէ: Նրբանկատ չէ: Կոպիտ է: Չի լինի: Ջնջում եմ: Ո՞ւմ է սա պետք: Մենք կանչված ենք այս աշխարհ, որպեսզի ցնցենք, ու այդ դեպքում ի՞նչ դեր ունի այն խելոքը` Աստղով կոմպոզիտորը… Սպասի՛ր, ի՞նչ կոմպոզիտոր: Լրագրող: Ա՛խ, չէ՛, ո՞նց էր կոչվում… Ա՛, նկարիչ: Այո՛: Իր հավեսով նստած է բունկերում, անջատել է լույսն ու փակել գազը, ինչպես Հիտլերը… այսպես-այսպես… իսկ մարտերն արդեն ընթանում են Բեռլինի փողոցներում` անմիջապես կրետների բնի մեջ: Հիմա՛ր: Ի՞նչ մարտեր: Չէ՞ որ նա մեր ժամանակակիցն է, իսկ պատմվածքի մեջ` անգամ առաջ է անցել ժամանակից: Հիտլերին է կպել, դուրս բերել անգոյությունից, պարանոյի՛կ: Էս ոնց է աշխատում միտքս: Բայց դա վատ չէ: Աշխատում է, որովհետև գոյություն ունեմ, աշխատում է, անսպասելի տարբերակներ հուշում. խռովահույզ ոգին հանգիստ չունի, ես սպառված եմ, կարծես ամբողջությամբ նյարդերի կծիկ լինեմ, էներգիայի կուտակում, մտքի լարվածության գագաթնակետ, անզսպելի երևակայություն, ու այս ամենը արգասավորված է ներշնչանքի բարձր թռիչքով: Աշխատե՛լ: Աշխատել ամեն օր, և ո՛չ մի թուլացում: Սա միակ ճանապարհն է: Ճանապարհ դեպի հաջողություն, դեպի ճանաչում, դեպի ստեղծագործական մտահղացումների իրականացում: Ի՞նչ մտահղացում, ապաշնո՛րհ: Կես օր է արդեն, ինչ չես կարողանում թեմա գտնել: Ո՛չ մի կերպար, ո՛չ մի բնավորություն: Վերցնենք, օրինակ, Գոգոլին: Դուրս եմ գալիս, ասում է, Նևսկի պողոտա և քթով զգում եմ քսան թեմա: Ճիշտ է, նա քիթ ուներ, իսկ իմը… (Մոտենում է հայելուն, զննում իրեն, շոշափում քիթը: Դժգոհ:) Ինչ խոսք, իմ քիթը չի կարող մրցել նրա կտուցի հետ: Այստեղ ինձ գերազանցե՛ց սրիկան: Այս եկվորները… Լավ կլիներ ինչ-որ հասկանալի, ամենքին սրտամոտ, թանկ բանի մասին լիներ: Պատմվածք ընտանիքի մասին… Սկսել տատիկներից ու պապիկներից: Ինչպես Դիքքենսի մոտ է: Մի տեսակ նահապետականության հոտ է գալիս… Մի գեղեցիկ օր ծանոթանում են երիտասարդները, մասնավորապես` ծնողներս: Այդ օրն ինձ համար հրաշալի էր. ասես լոտոյի տոմս լիներ: Հայրս ակնհայտորեն համեստ մարդ էր, անգամ` ամաչկոտ: Այդպիսին մնաց հետո էլ, երբ հասնում էր այն ամենին, ինչի մասին կարող էր երազել երիտասարդ գիտնականը: Չեմ կարողանում պատկերացնել` ոնց է որոշել մոտենալ մորս: Իսկ բանն այսպես է եղել. անհայտ կենսաբանը եկավ մի աննշան քաղաք: Թեթև մի գործուղման: Ու ահա նա, փողոցներով թափառելով կամ, ինչպես ընդունված է ասել, ծանոթանալով տեսարժան վայրերին, որոնք այդ քաղաքում էն գլխից չեն եղել, հանկարծ նկատում է մի գեղեցկուհու: Այդպիսիք լինում են փոքր քաղաքներում, թեև շատ հազվադեպ: Կենսաբանը տապալված է, պարտված, ինքն ինքը չէ, զոհվել է: Գնում է նրա ետևից` իբրև ստվեր, իբրև լուսնոտ` արտահայտվելով վերամբարձ կերպով: Կպչուն չէ, չի սիրաշահում, չի առաջարկում ծանոթանալ, չի հարցնում, թե ինչպես գտնել այս կամ այն փողոցը կամ տունը. պարզապես լուռ հետևում է նրան: Մայրս շրջվում է, արագացնում քայլերը. հայրս, մեկ-երկու, ետ չի մնում: Իր տան հարևանությամբ, ավելի ճիշտ` թեքված, կիսախարխուլ խրճիթի մոտ ինքը կանգ է առնում, նա` նույնպես: «Ի՞նչ եք ուզում»,- հարցնում է նա այնպես, կարծես մարտահրավեր է նետում: «Ծանոթանալ ձեր ծնողների հետ»: Նա իր նրբիկ ուսերն է թոթվում, նույն մարտահրավերով հրում դարպասը. «Խնդրե՛մ»: Նրանք գնում են արահետով, մտնում տուն, որտեղ աղջիկը հայտարարում է. «Մայրի՛կ, մի տարօրինակ անձնավորություն ուզում է քեզ հետ ծանոթանալ»: Մայրս այդ ժամանակ արդեն հայր չուներ: Հայտնվում է իմ տատիկը` անփոխարինելի գլանակը ձեռքին. ծխում էր միայն «Կազբեկ»: «Այո՞»: «Եկել եմ ձեր աղջկա ձեռքը խնդրելու»,- ասում է հայրս: Այս տեսակ աներեսությունը շշմեցնում է մորս այն աստիճան, որ նա իր մեջ ուժ չի գտնում մերժելու այդ համեստ խնդրանքը: Շնորհակալ եմ, մայրի՛կ: Մի ամիս անց նրանք զագսում գրանցվեցին, և հայրս տարավ նրան: Մեկ տարի անց ես ծնվեցի: Այդպես է սկսվում իմ մանկությունը, իմ պատանեկությունը, իմ երիտասարդությունը: Մենք համեստ էինք ապրում` չորսով, ավելի ուշ մեզ մոտ եկավ նաև տատիկը, որի հետ կիսում էինք մի սենյակ` առանձնացված գրադարակներով: Ըստ ընտանեկան ավանդույթի` երեք հարյուր գրամ պոլտավյան երշիկը տոն էր: Հայրս շատ էր աշխատում, իսկ ես մի անգամ չէ, որ զարթնել եմ նրա սեղանի հին լամպի կանաչ լույսից: Ճիշտ է, այդ իսկ պահին քնում էի: Հայրիկի արթուն գիշերները բերեցին երջանիկ օրեր. նա հեղինակավոր պարգև ստացավ` Գիտությունների ակադեմիայի մեդալ, այնուհետև այդ տեսակ պարգևները շատացան: Ակադեմիական գործիչները սկսեցին նրա հետ խոսել հավասարը հավասարի պես: Բնակարան տվեցին, իսկ հետո, երբ իմ քչախոս հայրիկն ակադեմիկոս դարձավ, տեղափոխվեցինք է՛լ ավելի մեծ բնակարան` անհաշիվ սենյակներով: Այդ ժամանակ ես արդեն քույր ու եղբայր ունեի. կլան էր ձևավորվում: Բնակարանը հին շենքում էր, հիմա արդեն այդպիսի շենքեր չեն կառուցում. բարձր առաստաղ, հսկայական սենյակներ, ընդարձակ խոհանոց, լայն ու երկար միջանցքներ, տարատեսակ պահոցներ. կարելի էր զբոսնել և կորչել: Մենք չէինք շտապում տեղափոխվել. մայրս մեծ վերանորոգում էր ծրագրել և լրջորեն էր վերաբերում դրան, ինչպես և այն ամենին, ինչ անում էր ինչպես և այն ամենին, ինչ անում էր: Նա հասկանում էր, որ ավելի լավ բնակարան մենք չենք ստանա, քանի որ այդպիսիք աշխարհում չկան: Անհրաժեշտ է այնպես անել, որ այն հարմարավետ լինի երկար տարիներ ապրելու և աշխատելու համար: Երևում էր` մայրս արդեն վաղուց էր տարված այդ մտքով: Նրա մոտ հայտնվեցին բազում արտասահմանյան ամսագրեր` լուսանկարներով և բնակարանների ներքին հարդարման նախագծերով, ինչ-որ տեղից հայտնվեցին կատալոգներ, գունավոր ալբոմներ, անգամ շինարարական տեղեկատուներ, որոնք առանձին դարակ գրավեցին: Մայրս իր բոցաշունչ էներգիան ներդնում էր ստեղծածի մեջ: Դա վերանորոգում չէր, այլ ստեղծագործություն: Ջարդոտվում էր հատակը, փշրվում էին պատերը, հանվում էին դռներն ու պատուհանների շրջանակները: Բնակարանից շինարարական աղբը տեղափոխվում էր ավտոմեքենաներով, որոնց, թվում էր, վերջ չկա: Եվ այդ փոշու, ծեփի փշրված կտորների, աղյուսի կտորտանքի, տախտակների, հին մանրահատակի մեջ քայլում էր մայրս, ենթադրություններ էր անում, մտածում, նկարում, չափում մետրով: Երբեք կապ չի ունեցել շինարարության հետ, և հանկարծ` անհասկանալի ստեղծարարություն, երևակայություն, մտքի թռիչք, բարձր ճաշակ: Ահա թե որտե՛ղ է ինքն իրեն գտել: Թե՛ շինարարության կազմակերպիչը, թե՛ աշխատողները շատ շուտ հասկացան, որ թերացումներ չպիտի լինեն. մայրս գիտեր` ինչպես տեղը դնել, բայց, ինչն ամենակարևորն է, թասիբի գցեց, ազարտ արթնացրեց նրանց մեջ: «Չի կարելի» կամ «էդպես չեն անում» բառերն իր համար գոյություն չունեին: Եթե ինձ պետք է, եթե ուզում եմ, նշանակում է` հնարավո՛ր է ու պե՛տք է արվի: Նոր տեղերում պատեր էին հիմնվում, անցքեր էին բացվում, պահարաններ տեղադրվում… Իսկ հետո բերեցին կահույքը: Աստվա՛ծ իմ: Ո՞ր կոմիսիոններից, իրենց դարն ապրած ո՞ր պա­ռավ­­-ներից, ո՞ր հավաքածուներից էր մայրս վերցնում այդ աթոռները` կեռ ոտքերով և ժանյակավոր, պատկերազարդ մեջքակալներով, այդ օվալաձև սեղանները, բազկաթոռները, բազմոցիկները, նստարանները, օթոցները, շքեղ աշտանակները: Ո՞ր թանգարան-ների աշխատողներն են մինչ օրս ողբում և գլխներին տալիս, որ այդ հրաշքը չի հայտնվել իրենց ցուցադրություններում: Ամբողջը մեկտեղված էր մեկ ոճի մեջ, մեկ գունային երանգով, իսկ եթե ինչ-որ բան չորացած ու ճաքճքած, շարքից դուրս եկած էր` իսկույն վերանորոգվում էր, տեղավորվում և տեղափոխվում էր տասնյակ անգամ, քանի դեռ չէր գտնում իր օրինական տեղը: Հայրս հիացմունքով էր դիտում այդ ամենը, նաև` մի փոքր անհանգստությամբ,․ որքան հիշում եմ` ոչ մի բանի չխառնվեց: Նա, ինչպես և մինչ այդ, շատ էր աշխատում, հասարակական գործիչ չէր, գրեթե երբեք չէր հայտնվում ժողովներում, չէր միջամտում ո՛չ ճղճիմություններին, ո՛չ դեպքերի մեկնաբանություններին. ապրում էր մեկուսացած, չէր ձգտում իշխանության: Անկախ մարդ էր. երբեք ոչ մեկին չէր հաճոյանում: Միգուցե` միայն կնոջը, ում սիրահարված էր նույնքան, որքան հանդիպման օրը: Բնությունն առատորեն շնորհներ էր պարգևել նրան, ինչի համար շատերը չէին ներում: Բայց նա իր թշնամիների նկատմամբ հանդուրժող էր: «Մի պահ մտածի՛ր,- ծիծաղելով ասում էր հայրս,- ի՞նչ անի, եթե ձեռքից ոչինչ չի գալիս»: Եվ ահա եկավ նշանակալից օրը` մեզ տարան բնակարանը տեսնելու: Ամեն ինչ փայլում էր, հայացք էր շոյում ու հիացնում: Մայրս երջանկացած քայլում էր մեր ետևից` հաճույքով լսելով մեր ճիչերն ու բացականչությունները. հիացմունքից խոսքեր չունեինք: Այդ ժամանակ ևս եթե անգամ չհասկացա, ապա զգացի` մայրս անհատականություն է: Ինչպիսի՛ կամք: Ինչպիսի՛ էներգիա: Արարելու ինչպիսի՛ ունակություն: Նա երջանիկ էր ու հպարտ: Ինքն իրենով, իր աշխատանքով, հպարտ էր իր ամուսնով, իր զավակներով: Մորս համար ամեն ինչ կարևոր էր. ովքե՛ր են մեր ընկերները, ո՛ւմ հետ ենք տալիս-առնում, ովքե՛ր են մեզ հյուր գալիս: Նա պետք է ծանոթանար յուրաքանչյուրի հետ, խոսեր, ճանաչեր, իմանար… Բծախնդիր, քննախույզ հայացքում միշտ կարդացվում էր` «Իսկ դու արժանի՞ ես մեր Տուն մտնելու»: Հարցը սնոբիզմը չէր, ուղղակի իմ ընկերներից յուրաքանչյուրին մոտենում էր իր չափանիշներով` կշռադատված ու որոշակի: Մի անգամ անսպասելի մտավ սենյակ, երբ ինձ տարեկից մի քնքուշ արարածի հետ համբուրվում էի: Իմ անկեղծ շփոթմունքին մայրս այսպես արձագանքեց. «Սարսափելի է: Նա ո՞նց կարող է թույլ տալ իրեն, որ համբուրես` ձեռքդ գրպանումդ»: Մի օր չափից շատ խմեցի, և մորս մոտ իսկույն նոր ընկերուհի հայտնվեց. սարսափեցի, երբ իմացա, որ նա ոստիկանության մանկական սենյակից էր: Եվ նույն ժամանակ, երբ մորս մտերիմ ընկերուհիներից մեկը նկատեց, որ իմ մազերը շատ երկար են, մայրս դադարեց նրա հետ շփվել. բացի իրենից` ոչ մեկը չպետք է համարձակվեր ինձ նկատողություն անել: Ճիշտ է, կարճ ժամանակ հետո վարսավիր հրավիրեց մեր տուն: Հանկարծ սկսեց ինչ-որ նոթատետրում գրառումներ անել և գրանցել խոսակցությունները, երբ իր հետ առավելապես կոպիտ ու անհարգալից էի խոսում: Մի անգամ էլ նրա մոտ հայտնաբերեցի իմ ծանոթների հեռախոսահամարները. մայրս չէր ալարել արտագրել հեռախոսագիրքս: Այդ ամենը հենց այնպես տեղի չէր ունենում. մեր միջև օտարացում էր սկսվում: Ես, այնուամենայնիվ, իմ հոր որդին էի և ունեի ձգտում առ անկախություն: Իսկ իմ քույրն ու եղբա՞յրը: Դե, նրանց թեման յուրահատուկ է: Մայրս լիովին իր կամքին էր ենթարկել քրոջս: Ինձ համար դժվար էր հասկանալ, թե նա ինչպես էր անտրտունջ հանդուրժում մորս բոլոր նկատողությունները, խայթոցները, արգելքները. մի անգամ չէ, որ տեսել եմ արցունքներ նրա աչքերում` մորս հերթական ճառը լսելուց հետո: Մինչդեռ թվում էր` քույրս մեկընդմիշտ հանձնվել էր ու համակերպվել: Նա փարվում էր ինձ, կիսվում իր գաղտնիքներով ու դիտարկումներով: Նրան ամբողջ հոգով սիրում էի, բայց երբեմն, հիմարության կամ երիտասարդության բերումով, ծիծաղում էի վրան, ծաղրանմանում իր արձագանքները մորս նկատողություններին. «Հա՛, մայրի՛կ: Եղա՛վ, մայրի՛կ: Իհա՛րկե, մայրի՛կ»: «Ինչպե՞ս ես կարողանում դա հանդուրժել,- ասում էի․- էլ ուրիշ բառեր չգիտե՞ս»: Քույրս համաձայնում էր ինձ հետ, բայց ոչ ավելին: Ընդունել էր Տան բոլոր կանոնները: Նա սիրալիր, նրբազգաց աղջիկ էր: Ճիշտ է, ամեն դեպքում անխղճորեն խաբում էր: Իմանալով, որ ցանկացած արարքի, ցանկացած քայլի համար, որ մորս դուր չի գա, իրեն պատժելու են, ժամանակի ընթացքում իր մեջ զարգացրեց ստելու կարողությունը և ջրից չոր դուրս գալու վարպետություն մշակեց: Բացի այդ, ձեռք բերեց ապակենման հայացք, որով լսում էր բոլոր ճառերն ու խրատները` չմոռանալով, սակայն, կրկնել. «Այո՛, մայրի՛կ: Եղա՛վ, մայրի՛կ»: Իսկ իրականում վաղուց այդ ամենը մեկ էր նրա համար: Սովորում էր մի կերպ. ճիշտ է, շատ էր կարդում ու կարդում էր կլանված: Սիրում էր պլաններ կազմել. սովորելու է համալսարանում, լեզուներ է ուսումնասիրելու, թարգմանություններ է անելու… Այդ ամենը մնաց անկատար, չնայած համալսարանական ծրագիրը հազիվհազ ավարտեց: Իսկ եղբայրս շատ շահեկան վիճակում էր. իր մասին շատ էին հոգ տանում, մատների արանքով էին նայում նրա թեթև ու ոչ այնքան անմեղ չարություններին. թրև էր գալիս որտեղ և ում հետ ցանկանում էր, տուն էր գալիս այն ժամանակ, երբ քեֆը տար, ինչն իմ դեպքում մշտապես քննադատվում էր, իսկ քրոջս մասին առհասարակ խոսք չկար: Մորս այդ տեսակ հանդուրժողականությունը ես բացատրում եմ ոչ միայն նրանով, որ եղբայրս ընտանիքի սիրելին էր. մայրս իր ողջ եռանդը ծախսել էր իմ ու քրոջս վրա, և այդ պատճառով այն այլևս չէր բավականացնում տան փոքրի համար: Չմոռանանք նաև, որ այդ ժամանակ մայրս արդեն ոմն ասպիրանտի անհայտ ընկերուհին չէր, այլ` ողջ աշխարհով մեկ հայտնի ակադեմիկոսի տիկին: Դա նրա համար ավելացրեց պարտականությունները, և դրանցից առաջինը նույնն էր` պաշտպանել Տունը, կարգուկանոն պահպանել Տանը, այդ մեծ, դեռևս շողշողացող, փայլող և կարծես արդուկված Տանը: Դա, ինչպես և նախկինում, մնում էր մորս թուլությունն ու ուժը: Այժմ նա ապակեղեն էր հավաքում.․ թանկարժեք ծաղկամանները, ամաններն ու շտոֆները` սպասքապահարաններում Տունն առանձնացնում էին նրբաճաշակությամբ: Գալիս էին հյուրեր, երբեմն` բարձրաստիճան, ու բոլորը հիանում էին մորս գեղեցկությամբ, քաղաքավարությամբ, խոհանոցով.․ նա արտակարգ էր պատրաստում: Ոչ իսկույն, բայց բոլորին էլ պարզ էր դառնում` ինչպիսի երկաթյա կամք է թաքնված այդ կործանիչ կանացիության ետևում: Մինչ այժմ Տան դրվածքը, նիստուկացը, կապերն արտաքին աշխարհի հետ դրված էին մորս վրա: Ու հաճախ էր լինում, որ մի նոր մարդ, ընդամենը մի անգամ լինելով Տանը, այլևս այնտեղ չէր հայտնվում, քանի որ մորս դուր չէր եկել: Եվ մեր ընկերները, եղբորս ու քրոջս ընկերները մեզ հազվադեպ էին այցելում, չնայած յուրաքանչյուրս մեր սենյակն ունեինք ու ապրում էինք ծնողներից գրեթե առանձնացած` բաժանված երկար միջանցքներով. ո՛չ բարձր երաժշտությունը, ո՛չ մեր ձայնը բացարձակապես չէին անհանգստացնում նրանց: Օտարության բարակ սառույցն իմ ու մորս միջև օրեցօր հաստանում էր: Ինձ հանգիստ չէին տալիս նրա հրամանները, անհաղթահարելի ցանկությունը` միջամտել իմ բոլոր գործերին ու խնդիրներին, բացառապես ամեն ինչ իմանալ իմ կյանքի մասին և ազդել նրա ընթացքի վրա: «Գուցե ես ճիշտ չեմ, բայց ես ձեր մայրն եմ»: Իսկ դա նշանակում էր` պետք է ենթարկվել առանց քննարկումների: Սակայն, տարօրինակ բան, Տանը, այնուամենայնիվ, սառնություն չկար. ապրում էինք խաղաղ, գրեթե միշտ միասին էինք ճաշում մեր` արևի շողերից փայլող հյուրասենյակում: Այդ ժամանակ ես արդեն հանդիպում էի մի եթերային Էակի հետ, որը վարպետորեն դաշնամուր էր նվագում ու ֆրանսերեն սովորում: Թեև տարօրինակ է, բայց մայրս հավանել էր այդ Էակին, ու ես հետզհետե զգում էի մորս ըմբռնող հայացքը: Բայց մենք ավարտում էինք ինստիտուտը, մոտենում էր աշխատանքի բաշխման պահը, իսկ ես դեռ չէի շտապում կողմնորոշվել, և այդպիսով այդ Էակը, չանսալով ո՛չ իմ երդումներին, ո՛չ կառուցողական առաջարկներին, մի օր նստեց տաքսի, որի դիմապակու վրա մանուշակագույն տիկնիկ կար, ու նետվեց մոտակա զագսը` իմ համակուրսեցու հետ: Շատ ծանր էի տանում, բայց դա երկար չտևեց. ի զարմանս ինձ` պարզվեց, որ կյանքը շարունակվում է, որ աշխարհը լի է երկար ոտքեր ունեցող աղջիկներով` պատրաստ քեզ հետ լինելու դժվար պահին, և ոչ միայն հոգեպես: Ու ես անձնազոհաբար նետվեցի նրանց հյուրընկալ գիրկը: Մայրիկը, իրեն հատուկ վճռականությամբ, այստեղ նույնպես փորձեց ուղղորդել իմ ընտրության մեջ, բայց շուտով հասկացավ. անգամ իր համար էր դժվար մրցել այնպիսի ուժի հետ, ինչպիսին էր իդեալի որոնումը: Ինչ խոսք, ծնողներս արդեն երիտասարդ չէին, անիծված ժամանակը իրենն անում էր: Իսկ ես արդեն աշխատում էի և ամիսը երկու անգամ, ստորագրելով ռոճկացուցակը, լսում էի կախարդական բառերը` «Գումարը` տառերով, խնդրում եմ»: Շատ արագ պարզվեց, որ հարևան ամբիոնում, անգլիական լեզվաբանության զոհասեղանի վրա, այրվում է հիասքանչ ու անկախ մի կին: Նաև պարզվեց, որ իմ հայացքները` թե ինչպիսին պետք է լինի կինը, շատ բաներում համընկնում են իր նախկին ամուսնու հայացքների հետ, ումից նա այդ ժամանակ հազիվ էր պրծել: Եվ մի օր նրան Տուն հրավիրեցի: Սեղանի շուրջ հյուրեր էին նստած. շատերը իրենց հետ երեխաներին էլ էին բերել: Իմպրովիզացիոն համերգի մասին միտքն ասես ինքն իրեն ծագեց, և ահա պատանեկան անմիջականությամբ, խրախուսող ծափերի ներքո, հուզմունքից կարմրատակած մոտենում էին երաժշտական գործիքին ու քաջաբար թնդացնում «Էլֆերի պարը» կամ «Թուրքական մարշը», շարունակում է՛լ ավելի վստահ ելույթ ունենալ` երջանկացած իրենց առաքելությունից: Ընկերուհիս մի քանի դիտողություն արեց` ոչ վիրավորական, բայց հիացմունքի այդ մթնոլորտում` անհարկի: Բացի այդ, նա մե՛կ իրեն հավաքած էր նստում, մե՛կ էլ շատ ազատորեն խաչում էր իր արևակեզ ոտքերը, ասես` մարտահրավեր: Իսկ իրականում, ինչպես իմացա, մեր փայլող հյուրասենյակում, որը լուսավորված էր, ինչպես նկարահանումների համար նախատեսված տաղավարը, նա պարզել էր, որ իր տուֆլիներից մեկը ճաք էր տվել` կարի ուղղությամբ, ինչը փորձում էր թաքցնել: Մայրս, իհարկե, բարեհամբույր էր նրա նկատմամբ, բայց սեղմված շրթունքներից հասկանում էի, որ ընկերուհիս հավանության չի արժանացել: Չնայած դա ինձ քիչ էր անհանգստացնում, ավելին` միայն զվարճացնում էր: Համոզված էի ինքս իմ մեջ, նաև համոզված էի զգացմունքներիս մեջ: Կատարվե՛ց, կատարվե՛ց: Այդ երեկո, երբ ճանապարհում էի ընտրյալիս, առաջարկեցի միավորել մեր ճակատագրերը: Առաջարկն ընդունվեց բարեհաճորեն: «Կատակում ես, ի՞նչ է»,- ախ արեց մայրս, երբ հայտարարեցի որոշմանս մասին: Այդ ժամանակ արդեն գտնվել էին բազմաթիվ բարի կամեցողներ. լրտեսական տեղեկությունները չափից ավելի էին, և վճիռը քննարկման ենթակա չէր` ես ճակատագրական սխալ եմ գործում: Կանչվեց հայրս, լսեց մորս, ցավակցական կերպով գլխով արեց, բայց այնումենայնիվ նկատեց, որ այս դեպքում վերջին խոսքը իմը պիտի լինի: «Եվ ի՞նչ, նա մե՞զ հետ պետք է ապրի»,- հարցրեց մայրս: Ես նրան հանգստացրի: «Շնորհավորում եմ,- ասաց մայրս,- թեև շնորհավորելու բան չկա»: Հարսանիքին իմ ամբողջ ազգուտակից եկավ միայն տատիկս: Նա արդեն «Կազբեկ» չէր ծխում, միայն նայում էր բոլորիս` ինձ, կնոջս, իմ ընկերներին, նայում էր թախծոտ ու խորթ քնքշանքով: Տատիկը գինի խմեց, մի քանի հին ռոմանսներ երգեց` արժանանալով հյուրերի հիացմունքին: Նույնիսկ տաքսու մեջ էր դնդնացնում, երբ տուն էի տանում. նա արդեն առանձին էր ապրում: Ծնողներիս հազարից մեկ էինք այցելում, պահպանվում էր անտարբեր չեզոքություն, բայց ամեն անգամ զգում էի մորս շվարած հայացքը: Նա այդպես էլ չկարողացավ հասկանալ` ինչո՞ւ, ինչի՞ համար նրա կամքին հակառակ վարվեցի: Հորս հետ հարաբերությունները մնացին նախկինի պես: (Դադար:) Այսպես… Իսկ ինչի՞ համար է այս ամենը: Մի՞թե նորից տարան` հասցրին հեռու: Այս հիշողությունները… Դրանցից ի՞նչ օգուտ… (Նայելով ժամացույցին:) Աստվա՛ծ իմ, ոնց է թռչում ժամանակը: Ինձ հետ ի՞նչ է կատարվում… Ինչի՞ վրա կանգ առա… Հա՛… կանադացին, ժամանակ ծախսելով աղավնիների վրա, ձեղնահարկում «Ինտուրիստ» բացեց ու զգաց, որ իր մոտ ամեն ինչ ավելի վատ է… Հա՛… (Դադար:) Չէ՛: Շփոթեցի: Ձեղնահարկում նկարիչն է, իսկ այդ… Ի՞նչ է պատահել նրա հետ… Արդեն կազդուրվե՞լ է: Ես ուղղակի անհանգստանում եմ` նա ո՞նց է: Լավ, հիմա մենք նրա հետ հարցերն արագորեն կլուծենք: (Դադար:) Իրոք, նրա հետ ինչ-որ բան այն չէ… Հիվանդանոցում մահացավ` հետքն էլ չմնաց: Չնայած` չէ՛, մեղք է: Նա էլ մարդ է: Դեռ ավելին` Նատաշան սպասում է նրան: Երեքտեղանոց տեսաժապավենով, որ որդին` ժիր մի տղա, արդեն մասերի էր բաժանել: «Հմուտ ձեռքեր» խմբակում: Իսկ ի՞նչ նա կասի ամուսնուն: Ի՞նչ: Որտեղի՞ց հայտնվեց տեսամագնիտոֆոնը: Ձեռնոցները գողացան, իսկ տեսամագնիտոֆոնը գտավ: Ա՜յդ էր մնացել, որ նրա համար գլուխս ցավի: Թող ինքն էլ իր ամուսնու հետ հարցերը լուծի: Ո՛չ, այդպես չի կարելի: Միա՛յն տրամաբանություն: Ամեն ինչ պետք է կշռադատված լինի: Առանց արգելքների: Որ ոչ մի շուն չհաչա: Ոչ մի քննադատ ծպտուն չհանի: Չնայած իրենք շատ չեն էլ ուզի: Ոտից գլուխ թավալ կտան, ինչ էլ որ գրես: Ա՛յ քեզ մասնագիտություն: Սովորեցնո՛ւմ են, սովորեցնո՛ւմ են, ինչ էլ անես: Բայց դե, Աստված նրանց հետ, իսկ նրա ամուսինն ի՞նչ կասի: Ա՜, ամուսինը… մեկնել է: Կես տարով: Աֆրիկա: Նա մանրէաբան է, իսկ այնտեղ համաճարակ է: Դրա համար էլ ուղարկել են: Ման է գալիս ճահիճներով, կռվում է մալարիայի դեմ` դիմակը երեսին: Իսկ հետո վարակվում է տուլյարեմիայով, կամ կծում է մոծակը, ու նա մահանում է: Չնայած, չէ՛, շատ մռայլ է: Սա մեռավ, նա… Ի՞նչ է նա՛ անելու այժմ: Դե ինչ, այս մեկին վերակենդանացնենք: Կանադացին առողջանում է: Բժիշկները երկար, բայց անիմաստ պայքարում էին նրա կյանքի համար, իսկ հետո նրան ի վերջո գտան հայրենակիցները դեսպանատան միջոցով ու կես օրում ուշքի բերեցին: Երեկոյան արդեն նստած էր բանակցությունների սեղանի շուրջ` պայմանով, որ եթե այն հիվանդանոցը, որտեղ պառկած էր, քանդեն, իսկ բժիշկներից խլեն դիպլոմները, նա անշահախնդրորեն կկառուցի երեք նոր հիվանդանոց` բոլոր սարքավորումներով: Այդպես էլ որոշեցին: Գլխավոր բժիշկը ոտուձեռ էր ընկել, Աստծո անունով էր երդվում, որ կվերադարձնի բոլոր կաշառքները` վիրահատությունների և տրամադրված հիվանդասենյակների համար, սակայն կանադացին անդրդվելի էր: Եվ ահա, կիսամեռ, ասես թևեր առած, շրջում է քաղաքով, նրան փնտրում: Բայց որտե՞ղ: Եվ հանկարծ կռահում է: Հրաշալի կանխատեսում: Չորրորդ օրը գտնում է նրան, գտնում է արծաթագույն խեկաձկան հերթում. չէ՞ որ Հանքափորի օրն է, առանց դրա չի լինի: Նետվում է նրա մոտ. նա արդեն հազիվ է ոտքի վրա կանգնում, ձեռքերի վրա է առնում և փորձում տանել իր «Պորշե»-ի մոտ, բայց նա ջղաձգորեն կառչել է իրենից առաջ կանգնած տատիկից, գոչում է. «Չէ՛: Միայն ո՛չ սա»: Դե, նրան կարելի է հասկանալ. ընդամենը չորս ժամ է մնացել հերթում կանգնելու: Բաց թողնելով տատիկին` նրանք ուղևորվում են դեպի «Պորշե»-ն, որից այդ ընթացքում արդեն պոկել են լուսարձակները, հանել անվադողերն ու ապակեմաքրիչները… Սա նույնպես խնդիր է, պետք է հիշել: Չեն կարող գնալ: Չնայած պետք էլ չէ, որ գնան. մինչ կիջներ երեկոն, նրանք սավառնում էին քաղաքի վերևում` դեռ մայր չմտած արևի ճառագայթների ներքո, ինչպես Շագալի մոտ է, մանավանդ որ փողոցներն ու մայթերը, ինչպես միշտ, փորփրված են, շուրջբոլորը հողակույտեր են, կտրված խողովակներ ու շինարարական աղբ: Խողովակներից ջուր է հոսում: Այդ ընթացքում նրանք որոշում են ամուսնանալ: Իհարկե, այդ կինը նրա մոտ` Կանադա չի գնա, դա միանշանակ է, նա շատ է սիրում իր հայրենիքը, իր չքավոր, բայց հոգևոր տեսակետից` ամենահարուստ հայրենիքը: Անգամ եթե գնա, ապա մեկ կամ երկու օրով` հաղորդակցվելու մշակութային արժեքներին, շրջելու թանգարաններով, ավելի մոտիկից ծանոթանալու դրանց հակադրություններին: Եվ նորից նրանք բացում են համարի, արդեն ցավալիորեն ծանոթ հյուրանոցի այն համարի դուռը, որն իրենց գցում է քնքուշ ու սենտիմենտալ հիշողությունների գիրկը: Բայց հիմա ամեն ինչ այլ կերպ կլինի: (Դադար:) Այդպես է մտածում գրականության մեջ բոլորովին տգետ մեկը, ինտրիգի և ֆաբուլայի ստեղծման մեջ անկարող ողորմելին: Նրանք բացում են դուռը: Հա՛-հա՛-հա՛: Համարում` ճամպրուկների կույտի վրա, նստած է կինը` իր կինը: Եկել է աղավնյակը, կարոտել, որոշել է անակնկալ մատուցել: Լռությունը ձգվում է հինգ րոպե: Այստեղ ես նկարագրում եմ զգացմունքների ծանր գամման, դեմքերի արտահայտությունները, կոպերի նյարդային կծկումները, ջղաձգորեն թուք կուլ տալը, սրտի արագ բաբախումը, դիստոնիան. դե հասկանալի է: Իսկ հետո՞, հետո՞: Այս ընթացքում նրա կինը Մերձբալթիկայում մենեջերական դասընթացներ է ավարտել և դրանով, կարծես, քանդել այն պատը, որն իրենց բաժանում էր: Բացի այդ` նա պլաստիկ վիրահատություն է կատարել և Նատաշայի աղջիկը կարող է համարվել` այնքան երիտասարդացել է, իսկ գլխավորը` ամուսնուն հիշեցնում է ամուսնական պայմանագրի մասին, որ բացարձակապես նրա մտքից թռել էր, ըստ որի` ամուսնական դավաճանության դեպքում ամուսնու անշարժ ու շարժական գույքի իննսուն տոկոսն անցնում է իրեն: Ու Նատաշան հասկանում է, որ հասարակության այսպիսի տգեղ ու դաժան օրենքների դեմ ինքն անզոր է: «Մնաս բարով»,- անարյուն շրթունքներով շշնջում է և ինքն իրեն կորցրած, թևաթափ ու ուժասպառ` զառանցում հյուրանոցի երկար միջանցքում, որը լի է գաղտնի նկարահանող սարքերով: Ահա նրա ձեռքը կարեկցաբար սեղմում է ժամանակից շուտ խորշոմած հերթապահը, տխրում է ծեր, բազմափորձ շվեյցարը` հորեղբայր Կոլյան, ինչպես նրան անվանում էին օրգանի աշխատողները, կագեբեի հայտնի աշխատակիցը` կտրվելով գիշերային դիտակետից` կնոջ առջև պատվի բռնելով: Կասկածից դուրս է` այս բոլոր կարեկից մարդիկ իրեն այլևս տեսադաշտից չեն կորցնում: Եվ կրկին գիշերային քաղաքը… Եգիպտական մթություն… Զարհուրելի լռությունը խախտում է ապակիների զնգզնգոցը` տանկերի տոնական շքերթին են պատրաստվում: Ահա Նատաշայի քնքուշ կազմվածքը լուսավորում են մե՛րթ մի շարասյան լուսարձակները, մե՛րթ` մյուս… Իսկ հետո նա ձուլվում է խավարին… Ու ոչ մի նույնանման վերջաբան: Ու Կաբիրիայի ոչ մի ժպիտ: Նուրբ հարց է առաջանում` ի՞նչ է սպասվում նրան: (Եղածից ցնցված, ապա` խաղաղված:) Ո՛ւխ… Ոնց որ թե գտա… Դե, իսկ հիմա` գործի՛: Ընդարձակե՛նք, այն ծանրակշի՛ռ դարձնենք: Արցունքներով, արցունքներո՛վ, իհարկե, բայց` երկրորդ, երրորդ պլանում: Այսպե՜ս… որպեսզի կանայք գրքի էջերը չթրջեն արցունքներով, իսկ գրադարանավարները հրաժարվեն գիրքն ընդունելուց: Ուղղակի, որ երկար թախծոտ հառաչեն, իսկ տղամարդիկ խորհեն, որ չեն կարողանում բարձր գնահատել նրանց: Հա՛, սա բարոյակա՛ն գրականություն է: Հետո ի՞նչ: Հենց մեր ժամանակներում է բարոյականության ընդհանուր անկումը, հասարակության դարավոր բարքերի վերացման համար այդպիսի՛ գրականություն է անհրաժեշտ: Խի՛ստ է անհրաժեշտ: Մի փոքր սենտիմենտալ է, սակայն հոգ չէ: Մի՞թե արցունքները չեն մաքրում հոգին: Մանկան մեկ արցունքը մի՞թե չի մաքրում: Այստեղ վատ չէր լինի նաև ինչ-որ թևավոր խոսք ասել: Օրինակ` «Մինչև ե՞րբ, Կատալինա…», կամ` «Փարիզն արժե պատարագին», կամ, վատթարագույն դեպքում` «Չնայած կարծում եմ` Կարթագենը պետք է կործանվի»: Էլի վատ չէ: Հը՛մ… (Կեցվածք ընդունելով:) «Չնայած կարծում եմ…»: Գրո՛ղը տանի, ինչպիսի դերասան եմ կորցրել իմ մեջ: Բայց սա` նույնպես եղել է: Նապոլեո՞նն է, ինչ է: Ամեն ինչ եղել է: Ամեն թևավոր բան թռել-հեռացել է: Ի դեպ, ահա՛, մի՞թե խնդիր չէ` մեկը գրում, գրում է ամբողջ կյանքում, աշխատում, ջանում, վեր հանում բառային հանքից հազարավոր բառեր. էլի ես չեմ ասել, ափսոս, չի հեռանում գրամեքենայի մոտից, և` ոչինչ: Դատարկություն է: Ինչպես ոչ ոք քեզ չի իմացել, այնպես էլ հիմա չի իմանում: Իսկ ուրիշն այսպես իմիջիայլոց ինչ-որ բան է դուրս տալիս, և խնդրեմ` ժառանգների երախտապարտ հիշողությունն ապահովված է: Ցավալի է: Իսկ եթե մտածե՞լ, իսկ եթե փոփոխե՞լ: Իսկ նույն միտքը ձևակերպել այլ բառային կաղապարո՞վ: Այնպես, որ ոչ ոք գլխի չընկնի: Միայն դու կիմանաս, ու էլ ոչ ոք: «Չնայած կարծում եմ…»: Բերդիչևը պետք է որ կործանված լինի: Բարբաջա՞նք է: Բերդիչևն ի՞նչ կապ ունի: Ու ինչի՞ համար: Եվ, ընդհանրապես, հրեատյացությունն ի՞նչ է տալիս: Ո՞ւմ է պետք: Չգիտեմ, կարող է և մեկին պետք գալ, իսկ ինձ հաստատ` չէ: Ի դեպ, նույնպես թեմա է: Նա արիստոկրատ կին է, իսկ տղամարդը` հրեա: Բայց նա բանակի հրամանատար է: Թեև թուխ դեմքով տղամարդ է: Նրան արտասահմանում աշխատանքի են նշանակում: Կինը որոշում է գնալ նրա հետ: Ամեն ինչ թողած` տուն-տեղ, հարազատներին, մտերիմներին, ընկերներին, կենցաղային իդեալական պայմանները: Իսկ համհարզը` այդ սրիկան, նախանձում է նրանց անմարդկային բախտին ու որոշում… (Հիշեց: Տխրամած:) Ահա թե ուր հասա: Այդպես էլ է պատահում: «Օթելլո՜»: (Զայրացած:) Հետո ի՞նչ: Ամեն ինչ եղավ: Ոչինչ էլ չեղավ: Կարդում են, հառաչում, արցունք թափում, սրտները բռնում: Իսկ ո՞ւր է նորույթը: Նա նրան է սիրում, նա էլ` նրան — էլ ո՞վ դիմանար, ա՛յ քեզ զարմանք: Կամ` նա ուրիշ է: Կամ էլ` մյուսը: Դե չէ՛, գնա՛ բանիդ, առանց խղճի խայթի կթում են ու կթում: Կթում են ու կթում… Նայած, թե ոնց նայենք հարցին: Այլ բան է` տաղանդի կարողությունը, խորաթափանցությունը, ստեղծագործական ուժը… Դրանցով ես չեմ զբաղվում… Բայց թեման, թեման… Սյուժեն. հա՛, դա իմ խոցելի տեղն է: Իսկ ահա կերպարների մշակումը, պսիխոլոգիզմը. այստեղ կտեսնենք` ով ով է: Գրողը տանի, ինչքան լավ է նկարիչների համար. փխրուն մի ճյուղ են դնում բաժակի մեջ, թե` տրամադրություն չունեն, ու նկարում իրենց քեֆին: Կա՛մ լուսամուտագոգի վրա, կա՛մ տաղավարում: Կա՛մ այգաբացին, կա՛մ վերջալույսին: Կա՛մ շուրջդ աշուն է, կա՛մ գարուն: Կձանձրանա՞` կվերցնի նույն ճյուղը, կդնի ծաղկամանի մեջ կամ ուրիշ տեղ: Եվ ինչո՞ւ ես նկարիչ չեմ: Կես օրում քսան նկար կնկարեի: Կոմպոզիտո՞ր: Առավոտյան արթնացար, երեկվանից վրադ հալ չկա, գլուխդ ցավում է, սողում ես դաշնամուրի մոտ, ու` պա-բա-բա-բա-ա՜,- և ամբողջ աշխարհը մեջբերում է… Ո՛չ, այսպես դատել, անշուշտ, չի կարելի: Պարզունակ է: Ամո՛թ է: Այսպիսի դատողությունները վայել չեն իսկական ստեղծագործողին, նվաստացուցիչ են… Հարկավոր է հարգել մյուս արվեստների ներկայացուցիչների մասնագիտությունը: Եվ այսպես. սեր… Ի դեպ, այնտեղ ո՞նց է իրեն զգում իմ նկարիչը: Չէ՞ որ ժանգոտած խողովակով, ինչն ամբողջովին զրկված է նորմալ տեսքից, կյանքը վտանգելով` իր մոտ էր սողում ընտրյալը: Իսկ նա ոչինչ չգիտի: Այդ ժամանակ նա կանգնած էր բաց պատուհանի մոտ և նշան էր բռնել հերթական աղավնուն: Ու հանկարծ ինչ-որ մեկի ձեռքը հայտնվեց ուղիղ նրա քթի դիմաց` բռնելով քիվից, ապա հայտնվում է հենց ինքը: Իսկ նկարը, ի դեպ, նոր չէ, տունը վաղուց վերանորոգված չէ, ինչպես մարզի մյուս բնակարանները, պատերը ճաքած են, տանիքն այրում է, բնակիչները մեկ անգամ չէ, որ բողոքել են, իսկ քիվն ուր որ է` կպոկվի: Սկզբում նա ցնցվում է, իսկ հետո ավելի ուշադիր նայում նրա` սարսափից այլայլված ու իր հանդեպ սիրով լի դեմքին, և նրան թվում է` իր առջև ակնթարթային տեսիլք է, իսկական գեղեցկության հանճար… Իսկ հետո հանկարծ գլխի է ընկնում`․ա՛յ քեզ բան, նա հենց Ինքն է: Ի՛նքը: Նետվում է դեպի նա, անշահախնդիր օգնության ձեռք մեկնում, քաշում դեպի իրեն: Եվ հանկարծ ինչ-որ անբացատրելի, անդրկողմյան առեղծվածային ուժ… Ի դեպ, միստիկան հիմա պահանջարկ ունի: Բոլոր այդ գուշակությունները, ափսեները, հայելիները, մոմը, հորոսկոպը… կարող է բավականին հաջող բան ստացվել: Սակայն դա` հետո, իսկ այժմ միստիկական ուժը այդ կնոջը նետում է նրա գիրկը: Իսկ նա մազակալել է, սափրված չէ, չլողացած, նիհարած, միայն աչքերում կրակ կա, անմար, անշեջ կրակ, որում մինչև մոխիր դառնալն այրվում են մարդկության լավագույն զավակները, գաղափարի իրական զոհերը, որոնք նվիրվել էին մարդկանց ծառայելու գործին: Նրա մեջ մեծ քնքշանք է արթնանում: Կնոջ, քրոջ, մոր քնքշանք: Հա՛, կնոջ: Նա այդ պահին զգում է, որ պատրաստ է մայր դառնալ: Եվ հանկարծ նրա հայացքն ընկնում է հենց նոր ավարտված կտավին: Այո՛, այո՛, այդ տեսարանը հստակ իմ առջև է հառնում. կիսախավար ձեղնահարկը, ծակ կտուրը, որի միջով ժամանակ առ ժամանակ սառն աշնան արևի ճառագայթները ներթափանցում են, և մի շողն ընկնում է հենց կտավի վրա` տալով նրան անկրկնելի երանգներ,․ այն կարծես ներսից է լուսավորվում, ասես կախարդանք է: Օ՜, այդ գույները: Ներկերն ինքն անձամբ է պատրաստում, ինչպես հին վարպետները, չվստահելով տեղական արտադրությանը, սանդի մեջ ծեծում է, խառնում, նկարում ձվի դեղնուցով. դա կոմպոզիցիա է, վրձնախազք, ռակուրս: Դա գրունտ է: Չէ՛, ո՛չ մի գրունտ: Նա նկարում է տախտակի վրա: Սրբապատկերներ: Բայց մեկ է` նա ցնցված է: Կյանքում երբևէ նման բան չէր տեսել: Դե, ոչ ոք ամբողջ աշխարհում չի տեսել նման բան: Ու չի էլ տեսնի, որովհետև հոսանքագծերի անսարքության պատճառով ձեղնահարկը կայրվի տան հետ միասին: Կրակը կտարածվի դեպի մոտակա երկաթուղային կայարան, որտեղ կան նավթի ցիստեռններ և ֆոսֆատի գործարան: Ամբողջ թույնը կլցվի երկրում մնացած վերջին գեղեցիկ գետը, որտեղ դեռևս թառափի տեսակներ են ապրում: Բարեբախտաբար, զոհեր չեն լինի: Էլեկտրիկին, որի պատճառով տեղի է ունեցել հրդեհը, կզրկեն ամսական պարգևավճարից: Բայց դա` հետո, երկրորդ մասում, իսկ հիմա… Նա սրտատրոփ ու ակնածանքով ծնկի է իջնում նկարի դիմաց, ձեռքերը սեղմում կրծքին…․ ի դեպ, նա գեղեցիկ կուրծք ունի և այժմ կիսամերկ է — դե, իհարկե, փորձիր խողովակով բարձրանալ յոթերորդ հարկ — և նրան է հառում արտասվալից աչքերը: Այդ պահին պատրաստ է ամեն ինչի: Մոռանալով իր այցի նպատակը` կինը թռնում է նրա վրա… Ի՜նչ անհամբերն եմ ես. նա հանդարտ բարձրանում է, ամոթխած մոտենում և գլուխը դնում է նրա ուսին: Ամեն ինչ որոշվեց հաշված վայրկյանների ընթացքում: Թող լինի այդպես: Դա ճակատագրի նախանշում է: Նրանք կանցնեն իրենց ոչ երկար կյանքի մնացած մասը ձեռք ձեռքի տված, ուս ուսի, միասին: Ավելի լավ է մի քանի տարի հանճարի հետ, քան ամբողջ կյանքն ինչ-որ հիմարի հետ, որը չի տարբերում վաղ Դյուրերին ուշ Սեզանից: Եվ այդ պահին պատուհանագոգին ծլվլում է աղունիկների զույգը, գրողը տանի, ինչպիսի՛ խորհրդանիշ: Նա մի կողմ է քաշվում այդ կնոջից, իսկ վերջինս, իմանալով տղամարդու սիրելի սովորությունները, սարսափով նայում է, թե ինչ է լինելու հետո: Իսկ նա կյանքում առաջին անգամ մի բուռ ցորեն է վերցնում ու նետում աղավնիներին: Եվ արևի շողը, որն օրվա ընթացքում երկրորդ անգամ հանկարծակի թափանցել է հարևան կոքսի կոմբինատի ծխնելույզների ծխի միջով, լուսավորում է նրա յուրօրինակ բարեհոգի, հաճելի դեմքը: (Դադար:) Սա կյա՛նք է, կյա՛նք, ոչ թե սվսվոց, ոչ մի կեղծ ռոմանտիկ թոթովանք: Եվ ամեն բան հասկանալի է առանց ավելորդ բառերի: Հանճարեղ է: (Դադար:) Բայց ոչ ավելին: (Դադար:) Իսկ եթե անկեղծ, ձեռքը սրտին դրած… անիմաստ բան է: Կատարյալ անկապություն` ավելին չասելու համար: Ի՞նչ է ինձ հետ կատարվում, ի վերջո: Ո՞ւր եմ գլորվում: Կամ արդեն գլորվել եմ, և էլ տեղ չկա: Ի՞նչ է, մի՞թե այլևս ոչինչ չեմ կարող հորինել: Ոչ մի արժանի բա՞ն: Բայց հնարավոր չէ: Մինչև այժմ հորինում էի, ու հանկարծ, ա՛խ, էլ չե՞մ կարող: Իսկ եթե — վե՞րջ: Ո՛չ մի տող, ո՛չ մի միտք: Սա ի՞նչ է, վե՞րջն է, թե՞ ճգնաժամ: Իսկ ուժս դեռ տեղն է, դեռ կարող եմ… Չէ՞ որ մի ժամանակ գրում էի: (Պաթոսով:) Մեծ համբավ ունեի: Լավ, գուցե և համբավ չունեի, բայց որոշակի շրջանակներում, այսպես ասած, բավականին հայտնի էի: Չէ՞ որ հաճելի բաներ ունեի, անկեղծ, միայն իմը… Ինչպե՞ս դուրս գամ այս անդունդից: Ներոնի ժամանակներում մի բանաստեղծ էր ապրում, որը վատ բանաստեղծություններ էր գրում: Կեսարն ասաց` սպանե՛ք նրա հորը: Երբ դրանից հետո բանաստեղծը չսկսեց ավելի լավ գրել, Ներոնը հրամայեց` իսկ այժմ սպանեք նաև նրան: Չէ՞ որ ինձ մոտ էլ են եղել վատ ժամանակներ, ես մտածում եմ այդ մասին. դրանք դեռևս իմ մեջ են: Ի՞նչ է ստացվում. ամեն ինչ վաճառքի՞ հանել: Անգամ անհարմար է: Խիստ անձնական իրեր… ինչի՞ համար: Իսկ եթե այստե՞ղ էլ ոչինչ չստացվի: Այդ դեպքում գրի՛ր կանադացու մասին, ձեղնահարկի մասին, գեղեցկուհի Էտայի մասին: Կգնե՛ն, ծերո՛ւկ: Ամեն ընթերցողին` մեկական գրող: Ո՛չ, բավական է, բավական է կրկնել ուրիշ մարդկանց բառերը, ուրիշ մարդկանց մտքերը, չէ՞ որ իմ մեջ պե՛տք է լինի ինչ-որ բան` միայն ի՛նձ պատկանող: Սեփական ուրախությունները, սեփական տանջանքները… Կարծում եմ` դրանցից էլ կսկսենք, ի՞նչ կասես: Փորձել կարելի է: (Հիմարի ձայնով:) Լսե՛ք: Լսե՛ք հիանալիորեն տխուր մի պատմություն, որ պատմել է բոլոր իրադարձությունների ականատեսն ու մասնակիցը, և եթե ուզում եք, ինքներդ ձեզ համար հետևություններ արեք: (Սովորական ձայնով:) Եվ այսպես, զանգեց քույրս… Չէ հա, ի՞նչ քույր, նրանից դա սպասելի չէ. երեք տարի առաջ մի անգամ ինձ տեսավ փողոցում, անցավ մյուս մայթը` հանկարծ իրեն չկանգնեցնեմ: Զանգեց եղբորս կինը: Այն Տնից արդեն մի քանի տարի ինձ ոչ ոք չէր զանգել, այդ պատճառով անմիջապես վատ հոտ առա: «Մաման հիվանդանոցում է»,- ասաց նա: «Ի՞նչ է եղել նրան»: Իսկ ծանր նախազգացումն արդեն համակել էր ինձ: Այդ վիճակն ինձ ծանոթ էր. նրա հետ բազում տարիներ եմ ապրել: Հայրս դեռ չէր մահացել, տասը տարեկան էի, հիշում եմ, գիշերվա կեսին արթնացա հենց այսպիսի զգացումից` վախ նրա կյանքի համար: Գրեթե անմիջապես բռնեցի կնոջս մահճակալից. բիոտոկերս փոխանցվեցին նրան: «Ի՞նչ: Ի՞նչ է պատահել»: «Բան չէ, քնի՛ր»: «Ինչ-որ երա՞զ տեսար»: «Ասում եմ` քնի՛ր»: Ավելի ուշ նա արդեն գիտեր` ինչն ինչոց է, փորձում էր հանգստացնել ինձ, չնայած գիտակցում էր` ապարդյուն. տան մեջ դեռ երկար այս ու այն կողմ եմ անելու, նստելու եմ խոհանոցում, աչքս կպնելու է միայն առավոտյան: Ոչ մի բան ողբերգություն չէր կանխագուշակում: Հայրս առողջ էր, շատ էր աշխատում, իսկ երբ սունկ էր հավաքում, նրան չէի կարողանում հասնել: Անտառում նույնիսկ թվում էր` մեր տարիքները միմյանց հետ փոխել ենք: Իսկ հետո հանկարծ նկատեցի, որ նա կտրուկ նիհարեց, բառացիորեն` աչքերիս առաջ: Ու իմ գիշերային մղձավանջներն ավելի ու ավելի հաճախ էին կրկնվում: Հետո արդեն հորս տարեց մի ընկեր ինձ պատմեց այն, ինչ բոլորը գիտեին: Այնպես պատահեց, որ մի օր նրանք նստած էին ամառանոցում, ու հայրիկը հանկարծ խոստովանեց. «Պրոֆեսորն ասաց` սարսափելի հիվանդություն ունեմ»: Նրա աչքերում արցունքներ տեսա: Բայց նա արագ իրեն հավաքեց ու շարունակեց ինչ-որ վերացական մի զրույց, էլ չլսեց ո՛չ իրեն հանգստացնելու, ո՛չ սփոփանքի խոսքեր… Շատ արագ գնաց այն աշխարհ: Սկզբից նրան վիրահատեցին, թվաց` ապաքինվում է, իսկ հետո, գրեթե իսկույն, երկու շաբաթվա ընթացքում է՛լ ոտքի չկանգնեց: Նրան հսկում էի հիվանդանոցում, նա հիշողությունը կորցրել էր: Երբեմն մտաբերում էր ինձ, խոսում, անգամ կատակում, իսկ հետո նրա հայացքն անսպասելիորեն մարում էր, ասես ներս էր թեքվում կամ անցնում իմ միջով… Հասկանում էի. հայրս ինձ չէր տեսնում, նա այլևս ինձ հետ չէր: Ո՞ւր էր նա այդ ընթացքում: Կամ նրա աներևույթ հայացքն այնտեղ էր, որտեղ նրա խեղճ հոգին պատրաստվում էր թռչե՞լ: Մի անգամ էլ ասես նյարդայնացավ, սկսեց շուրջը զննել, ապա ասաց. «Գնա՛նք»: «Ո՞ւր»,- վախեցա ես: «Ահա էնտեղ փող ունեմ: Հիմա մեքենա վերցնեմ ու տուն գնամ»: «Ախր, քեզ չի կարելի, պա՛պ»: «Գնա՛նք, օգնի՛ր ինձ վեր կենալ»,- ու նստեց: Բռնեցի ուսերից, որ բոլորովին վերջերս այնքան ամուր էին, վերնաշապիկի միջով ափերիս մեջ զգում էի նրա ամեն մի փխրուն ոսկրաշերտը: Կարեկցանք ու ցավ էր ինձ համակել: Այտս սեղմվել էր նրա գլխին, հազիվ զսպեցի հեկեկոցս, չիմանալով` ինչ անել, ինչ ասել, բայց, ախր, պետք է ինչ-որ բան ասեի: Նա ինքը գլուխը հանկարծ դրեց բարձին` ինչ-որ բանի մասին խորհելով: Ինչ-որ բան հիշեց: Հետո ժպտաց. «Հենց նոր տեսա հորս: Մորս էլ… Ու Պյոտր Շևչիկին էլ… Մենք սունկ էինք հավաքում…»: Հասկացա. նա հենց նոր ետ գնաց դեպի մանկություն: «Ի՞նչ է, պա՛պ, տխրե՞լ ես»: «Էլ ավելի տխուր կլիներ, եթե չունենայի քեզ»,- շշնջաց նա` հազիվ շարժելով շուրթերը: Ու մահացավ թեև հիշողությունը կորցրած, բայց սպասածը տեսնելու ակնկալիքով` մեզ բոլորիս: Մենք հերթափոխում էինք իրար, իսկ այս անգամ բոլորս մի տեղ էինք հավաքվել` մայրս, քույրս ու ես, եղբայրս հեռվում էր` ուրիշ երկրում, ու նոր էինք մտել հիվանդասենյակ, սկսեց ահավոր խռխռացնել, նրան ներարկիչով մոտեցավ բուժքույրը, ու այստեղ մայրս կրկին ապշեցրեց ինձ: «Ինչի՞ համար,- բացականչեց նա,- ախր դուք երկարաձգում եք նրա տառապանքները»,- ու փորձեց կասեցնել բուժքրոջ գործողությունը: Ներարկումը չօգնեց, մի քանի վայրկյանից ամեն ինչ ավարտվեց: Ես հեկեկացի: «Մի՛ լացիր,- ասաց մայրս,- չի՛ կարելի»: Ես հայացք գցեցի հորս դեմքին, համբուրեցի ձեռքը… Եղբայրս հուղարկավորությանը եկավ ուղիղ օդանավակայանից: «Փառք Աստծո,- ասաց քույրս,- հասցրիր»: Ու տարօրինակ թվաց ինձ այդ արտահայտությունը: Ինչի՞ համար «փառք Աստծո»: Որ եղբայրս շտապեց այստե՞ղ: Ու ահա, տարիներ անց, շատ տարիներ անց, երբ լսափողի միջից լսեցի կնոջ ձայն, որը հաղորդեց` մայրս հիվանդանոցում է, կրկին ինչ-որ բան` սառնաշունչ ու դաժան, ինչպես սուր սայր, անցավ իմ միջով: Ամեն ինչ հասկացա: «Ի՞նչ է եղել նրան»: «Չգիտե՛մ: Արյան հետ կապված խնդիր կա»: Գնացի հիվանդանոց: Մայրս ինձ դիմավորեց ժպիտով, երկար տարիներ նման բան չէր եղել մեր միջև: «Քեզ ի՞նչ է պատահել, մա՛մ: Ինչո՞ւ ես վիրահատարանում: Քեզ վիրահատելո՞ւ են»: «Չէ՛, էստեղ ծանոթ բժշիկ ունեմ…»: Այդ ամենն ինձ ճշմարտանման չթվաց, բայց երբ ուզում ես հավատալ` հավատում ես: Հետո իմացա, որ վիրահատությունը մեկ ամիս առաջ է եղել, իսկ երկրորդից մայրս հրաժարվել է: Դե, բժիշկն էլ չի ստիպել: Վախենում էին` չդիմանա: «Կբուժե՛նք,- ինձ ասաց պրոֆեսորը,- կբուժե՛նք»: «Այնուամենայնիվ, ի՞նչ է պատահել նրան»: «Ես ձեզ առաջին անգամ եմ տեսնում, հասկացե՛ք…»: «Դե ի՞նչ տարբերություն` առաջին անգամ եք տեսնում, թե մանկուց գիտեք»: «Ոչի՛նչ,- ուղիղ չպատասխանեց նա,- կաթիլային ներարկում ենք անում, վիճակը կբարելավվի` մի կուրս էլ կանենք, կբուժենք»: Դրսում ծառերը սևավուն էին դարձել, բողբոջները դեռ չէին ուռել, բայց մարտյան օդում թևածում էր նոր կյանքի շունչը: «Իսկ գուցե ոչ մի լուրջ բա՞ն,- մտածում էի ես,- ուղղակի մայրս է խնդրել ինձ զանգել, որպեսզի վերջապես տեսնվենք: Հա՛, հա՛, հենց այդպես էլ կա»: Իսկ հիշողությունս ինձ տարավ դեպի անցյալ: Հորս մահից հինգ օր հետո մայրս հանկարծ հայտնեց, թե կարիք չկար, որ կինս գար հուղարկավորությանը. «Ո՞նց նա կարողացավ: Ի՞նչ է, չգիտե՞ր, թե հայրդ իրեն ոնց է վերաբերվում»: Այդ ժամանակվանից սկսած` նրանց հարաբերությունները կնոջս հետ վատթարացել էին: «Չգիտեմ` դու նրան ո՞նց, բայց հայրիկը` բոլորովին այլ կերպ էր վերաբերվում»: «Դա քեզ թվում է: Հայրիկդ փափուկ մարդ էր. չէր ուզում քո ներկայությամբ նրանից խոսել»: Ու նա հիշում ու հիշում էր բոլոր վիրավորանքները, որոնք, ինչպես իրեն էր թվում, հասցրել էր կինս: «Այստեղ մեղավորներ չկան,- պատասխանեցի ես,- երբ մարդիկ իրար չեն ընդունում, անկախ իրենց կամքից, իրար խոցում են»: «Ու չմտածե՛ս,- գոչեց մայրս,- թե ապրելու եք էս տանը»: Ես ապշահար նայեցի նրան. ո՞նց կարող էր նման զրույց բացել հենց այս պահին: «Մնա՛ այստեղ, ինձ այս տունը պետք չէ»,- բղավեցի ես, հագա վերարկուս ու հեռացա հայրական օջախից: Ու էլ չվերադարձա: Միայն գրեցի նրան, որ ոչ մի պահանջ չունեմ բնակարանի համար,․ թող համարեն, որ չկամ: Քույրս անմիջապես դադարեց ինձ հանդիպել, իսկ նախկինում գալիս էր, ժամերով նստում, չաչանակում, պատմում իր երեխայի մասին, իսկ հետո կտրուկ դադարեցրեց ամեն ինչ: Եղբայրս մի որոշ ժամանակ կապ պահեց, հետո նա էլ անհետացավ: Պարզ էր. ինձ հետ շփումն արգելված էր: Ինչպիսի արտակարգ կամք. հարազատ մոր մասին մտածում էի` ասես օտար մարդու մասին: Չփորձեցի կարգավորել մեր հարաբերությունները: Միայն երեք տարի հետո պատահաբար հանդիպեցինք գերեզմանոցում` հայրիկի գերեզմանի մոտ: «Ինչո՞ւ չես գալիս»,- հարցրեց նա: «Ինչո՞ւ գամ: Որպեսզի իմանամ, որ սեփական տանը տեղ չունե՞մ: Ես գլխավերևում տանիք ունեմ»: «Ինչ կոպիտն ես դարձել,- ասաց մայրս, լռեց ու շարունակեց.- Ես հիվանդ եմ…»: «Ի՞նչ է կատարվում քեզ հետ»: Սակայն նա չէր պատասխանում: Ուշադիր նայեցի նրան: Երբեք որևէ մեկը մայրիկին իրական տարիքը չէր տալիս: Միշտ սխալվում էին: Եվ այժմ նա նույնպես այդպիսի տեսք ուներ: «Լա՛վ, մա՛մ, կգա՛մ»: Բայց չգնացի: Ես, ինչպես և առաջ, ապրում էի վիրավորանքը սրտումս… Հիվանդանոցում մեր տեսակցությունից հետո այցելում էի մորս համարյա ամեն օր, սակայն օտարությունը մնում էր.․ ո՛չ ես, ո՛չ նա չէինք կարողանում հաղթահարել անջրպետը: Մի ամիս անց մորս դուրս գրեցին: Առաջին անգամ վերջին տարիների ընթացքում ոտք դրեցի իմ հայրական տան շեմը: Սեղան գցեցինք և նույնիսկ խմեցինք առողջության համար: Մորս շոկի չենթարկելու համար եղբորս հետ նրա սենյակում մի շիշ օղի էինք պահել և ժամանակ առ ժամանակ գնում էինք խմելու, այնպես որ, երկու ժամ անց բավականին բարձր տրամադրություն ունեինք: Վերջում խմեցի մորս կենացը, ամենայն անկեղծությամբ ասացի, որ նա մեզ համար միշտ թագուհի է: Մայրս շողում էր. նայում էր մեզ հիացմունքով. մենք այսքան երկար իրար հետ չէինք հավաքվել: Մի ամիս անց նրան կրկին տարան: Այս դեպքում անգամ հիմարի համար ամեն ինչ պարզ էր: Կրկին բժիշկը անհասկանալի մրմնջում էր, բայց նայում էր աչքերիս մեջ անկեղծ և պատասխանատվությամբ: Ընկերների, ծանոթների և ոչ այնքան ծանոթ մարդկանց երկար շղթայի միջոցով իմացա ախտորոշումը: Մորս մնում էր կես տարուց էլ պակաս կյանք: Եվ սկսվեց վազքը լաբիրինթոսում: Գտա մի հոյակապ բժիշկ, որ բուժում էր ոչ ավանդական մեթոդներով` խոտերի, հյութերի, շփումների միջոցով: Այլաբույժները նրան տանել չէին կարողանում, մանավանդ, երբ ոտքի էր հանում անհույս դատապարտվածներին: «Ձեզ մոտ վերջին փուլն է,- ասաց նա:- Դժվար կլինի: Ոչինչ չեմ կարող խոստանալ»: Իսկ խնդիրն այն էր, որ դեղերի ազդեցությունից քայքայվող ուռուցքից առաջացած թույները տարածվում էին ճառագայթումից անորակ դարձած արյան միջոցով բոլոր օրգանները: Դրանք պայքարում են, բայց և` օրեցօր թուլանում: Ան­հրաժեշտ է դուրս հանել թույները և միաժամանակ շարունակել ներքաշել ուռուցքը: Ինչքան լավ է ընթանում ներքաշումը, այնքան ավելի շատ են լինում թույները, և այնքան ավելի ծանր է լինում նրանց հաղթահարելը լյարդի, սրտի, ենթաստամոքսային ու վահանաձև գեղձերի համար: Ո՛չ սպիտակուցներ, ո՛չ ճարպեր. բանջարեղեն, մրգեր, թարմ հյութեր` շատ-շատ: Ոչ մի պահածո, խոտաբույսերի թուրմեր. ամեն ինչ` խիստ չափաքանակով, կոնկրետ որոշված հերթականությամբ` մեկ ժամից ոչ ավելի ընդմիջումով: Ընկերներս պարկերով տուն են բերել եղինջ, խատուտիկ, ծիծեռնախոտ, ձիագի: Ամբողջը տրորվել է, քամվել, պատրաստվել: Եվ մի ամիս անց ուռուցքը բաժանվեց երկու մասի, հետո ավելի մաս-մաս եղավ: Սկսեց ներծծվել, ապա չորանալ: Սև հատվածն աստիճանաբար նահանջեց, նրա տակ մուգ վարդագույն մաշկ էր: Ուրախացանք, բայց բժշկուհին չէր կիսում մեր ուրախությունը: «Ուռուցքը ոչնչացված է, բայց թույները, թույները… դրանք ավելի վտանգավոր են: Չեք պատկերացնում` ինչ տեղի կունենա հիմա»: Այո՛, ես չէի պատկերացնում: Միայն տեսել էի մորս դեմքը, որը կիսով չափ ծածկված էր փետուրե թաշկինակով. նա նիհարում էր և սառում, իսկ դեմքը գնալով ավելի թանկ էր դառնում ինձ համար: Մենք շատ քիչ բան ասացինք միմյանց, չզղջացինք բաժանման տարիների համար, մի բառ անգամ չփոխանակեցինք մեր բաժանման պատճառի մասին, բայց օրեցօր այն, ինչ կտրվել էր, հանկարծ միացավ ու միացրեց մեզ: Իսկ եղբայրս դժվարության հանդիպեց: Նա չափից ավելի էր սովորել երջանիկ լինել: Առաջին իսկ հնարավորության դեպքում բռնկվում էր, անհետանում իրեն տրված տնից, հեռախոսը վայր չդնելով` լացում ու անիծում էր իր ճակատագիրը: «Կլռե՞ս դու վերջապես,- գրեթե գոռալով ասաց մայրս` լսելով նրանից մի անգամ այդպիսի խոսքեր:- Ինչո՞ւ ես պատմում ամբողջ աշխարհին, որ ես հիվանդ եմ, և թե ինչքան դժվար է քեզ համար»: Նա անում էր այն ամենը, ինչ կախված էր իրենից, բայց մեզ հետ չէր լինում: Թվում էր` առհասարակ չէր հասկանում, թե ինչ էր կատարվում, ինչին էինք գնում: Նա փախչում էր ցանկացած տիպի խոսակցությունից: Մի ուրիշ անգամ էլ վազեց խոհանոց` իր համար գազօջախի վրա մի բան պատրաստելու, և այդ ամենը այն աղմուկի մեջ, որ տիրում էր բնակարանում: Ճիշտ է` պատրաստում էր շատ համեղ: Մոր մոտ չէր հայտնվում: «Ի՞նչ է պատահել նրան,- շշնջում էր մայրս,- չէ՞ որ սիրում էի նրան բոլորից շատ»: Թոշնած քույրս սենյակից սենյակ էր անցնում, գնում ընկերուհիների մոտ, հաճախ պառկում էր` բողոքելով նյարդերից, լյարդից, գլուխ չէր հանում ո՛չ խոտաբույսերից, ո՛չ պրոցեդուրաներից, և… ստացվեց այնպես, որ մորս մոտ մնացի միայն ես: Մայրս էլ այդ ամենին նայում էր ապշած, թե ինչպես եմ սովորել. արդեն կարողանում էի վարվել վիրադանակի ու վիրաբուժական մկրատների, թանզիֆի ու տամպոնների հետ: Արդեն վիրակապեր էի դնում: «Ինչպիսի ձեռքեր ունես,- ասում էր նա:- Ինձ համար այնքան ցավալի է, որ դրանք չեմ զգում: Թվում էր` դու պիտանի չես կյանքի համար. ես քեզ համար միշտ վախեցել եմ: Դու պետք է բժիշկ դառնայիր»: Մեկ այլ իրավիճակում այս ամենն ինձ միանգամայն ծիծաղելի կթվար: «Դե լավ, էլի, մա՛մ, ինձնից ի՞նչ բժիշկ»: «Դու սիրտ ունես,- ասում էր մայրս,- Իրան դա չի կարողանա անել»: «Իրան ձգտում է»: «Իրայի համար վաղուց արդեն ամեն ինչ միևնույնն է»,- պատասխանեց մայրս: Երկու տարի առաջ Իրինան երկրորդ անգամ ամուսնացավ, պատրաստվում էր գնալ ամուսնու մոտ, որ մարզիչ էր և ապրում էր ուրիշ քաղաքում: Մայրս դեմ էր այդ ամուսնությանը: Քույրս զանգեց օդանավակայանից. «Ես գնում եմ»: Լսելով մորս հիվանդության մասին` վերադարձավ: «Ես շուռ կգամ դագաղի մեջ,- ասում էր մայրս,- եթե նա սկսի ապրել այստեղ` հորդ բնակարանում»: Այդ րոպեներին նա առաջվանն էր` անդրդվելի, անհաշտ, իշխանատենչ: Քույրս հանգստացնում էր մորս. ինքն արդեն միայնակ է. բաժանվել է ամուսնուց: Հասկացա, որ սա հմտորեն մտածված բան է: Մի անգամ էլ միջքաղաքային զանգ եկավ,․ քույրս ինչ-որ անհասկանալի բան էր փնթփնթում: «Արևս,- լսեցի ես,- ամեն ինչ կարգին է»: «Ի՞նչն է «կարգին»,- հարցրի ինքս ինձ: Մի անգամ էլ լսեցի մի արտահայտություն` «Չէ՛, արևս, նա էստեղ չի ապրի»: Խոսքն իմ մասին էր: (Դադար:) Մորս վիճակը շատ ծանր էր. նա էլ չէր կանգնում, բայց փորձում էր ղեկավարել տունը: Զորեղ կամք ուներ: Նույնիսկ եղբորս, որ ուտելիք էր պատրաստում խոհանոցում, խորհուրդներ էր տալիս` ցավից ջղաձգվելով: Մի անգամ ինձ ասաց. «Գիտե՞ս` ինչ հիշեցի: Ծիրանենին: Աճել էր Տաշքենդում, էվակուացիայի ժամանակ: Ու ես դեռ բոլորովին մանուկ` հավաքում և ուտում էի ծիրանները: Ամբողջ կյանքում ավելի համով բան չէի կերել»: Այդ ժամանակ երկրորդ ուռուցքն էլ սկսեց աչքի առաջ անհետանալ: Թվաց` երջանիկ ելքն արդեն մոտ է, բոլորիս տրամադրությունը բարձրացավ: Ուշ գիշերին, մայրիկիս վիրակապելուց հետո, բացեցինք թրմօղու շիշը: Եղբայրս ասաց. «Եթե մենք սկսեինք ավելի վաղ` գոնե երկու ամիս առաջ: Հիմա նրա ուժերը շատ սահմանափակ են»: «Եթե բժիշկն այն ժամանակ ամեն ինչ ասեր ինձ, երբ առաջին անգամ նրա մոտ եկա…- նկատեցի ես:- Ինչքան ժամանակ ենք կորցրել»: «Արգելել էր նրան խոսել»,- հանկարծ վրա բերեց եղբայրս: «Այսինքն` ի՞նչ է ստացվում. մայրիկն ամեն ինչ գիտե՞ր»: «Հա՛»: «Դու է՞լ»: «Հա՛»: «Բա ինչի՞ չասացիր ինձ»: Եղբայրս մրթմրթաց.  «Մայրիկն արգելել էր»: «Ու դու լսեցի՞ր նրան»: «Ես միշտ եմ լսում նրան»,- այո՛, այդպես էլ եղել է: Նա գնաց մայրիկի ննջարանը և անմիջապես վերադարձավ: «Քնած է` ինչպես նապաստակը»,- հան­կարծ ասաց նա, և ինձ դուր եկավ այդ համեմատությունը: Մոտեցա կիսաբաց դռանն ու ականջ դրեցի. շնչառությունը համաչափ էր` առողջ մարդու նման: Հանգիստ ու լավ զգացի: «Մի շիշ էլ չդատարկե՞նք մեր մոր պատվին»,- հարցրի եղբորս: «Հա՛, բա ոնց»,- ասաց նա` պատրաստակամորեն վեր կենալով նստած տեղից: «Աստված իմ, ես լավ խմած եմ»: Մենք դատարկեցինք երկրորդ շիշը և դուրս եկանք միջանցք` ծխելու: Նստել ու զրուցում էինք: Գրքերի, կյանքի գաղտնիքների, մահվան և ամեն տեսակ անկապ բաների մասին: Հույս հայտնվեց, և հանկարծ ուրախացանք առաջին անգամ վերջին ամիսների ընթացքում, ու ամեն ինչ թվում էր պարզ, անամպ: Ուզում էի սիրել բոլորին ու վայելել կյանքը: Իսկ առավոտյան մայրիկի վիճակը վատացավ. նա խոսում էր դժվարությամբ, անհասկանալի կերպով, արդեն չէր ուտում, չէր խմում, հրաժարվեց դեղեր ընդունելուց, միայն նայում էր մի կետի, հետո սկսեց ուսումնասիրել սենյակը` կարծես հետևելով ինչ-որ մեկին: Նրա դեմքին հայտնվեց նույն վեր հառված, անբնական հայացքը, որ տեսել էի հորս դեմքին: Երրորդ օրը մահացավ: Ժամանեց բժիշկը, հանձնեց մահվան վկայականը: Եկավ նաև անձրևից թրջված տեղամասային ոստիկանը` գրելու դիարանի ուղեգիրը: Դժգոհեց. «Շաբաթ օրով` այսքան գործ: Սրտայինները շատ են: Մտնում են լոգարան, բացում տաք ջուրն ու մեռնում»: Ես մտա մորս մոտ: Հարևան սենյակում Իրինան զրուցում էր հեռախոսով. լսեցի` «Արև՛ս… այնքան ահավոր է… տանջվեց, արի արագ…»: Ու նորից քնքշորեն. «Արև՛ս…»: Դա երջանիկ կնոջ ձայն էր: Սրբապատկերի տակ, որը մի ժամանակ մորս էի նվիրել, մոմ էր վառվում: Մայրս մահճակալին պառկել էր` ձեռքերը կրծքին դրված: Նայում էի դեմքին ու մտածում, որ ո՛չ տարիները, ո՛չ մահը չիշխեցին նրան: «Ի՛նչ սիրուն է մեր մայրը»,- կամացուկ ասացի ես: «Այո՛,- շշնջաց քույրս:- Ու միշտ է սիրուն եղել: Նա քեզ շատ է սիրել»: Արցունքներին չէի հավատում, խոսքերին` վստահեցի: Ամեն ինչ ճիշտ է, մայրս ինձ սիրում էր: Ամեն դեպքում` վերջին ժամանակները: Մենք պետք է տառապեինք, շատ տառապեինք, որպեսզի իրար հասկանայինք, հասկանայինք նաև` միմյանց համար ինչ նշանակություն ունենք: (Դադար:) Դիարանից երկու անհաճո ու թուխ տղամարդ եկան, մտան մորս ննջասենյակը, մոմլաթ խնդրեցին, փռեցին, հետո ծածկոց, փաթաթեցին դին ու պատրաստվում էին տանել նրան: «Իսկ պատգարա՞կը»,- հարցրի ես: «Մենք էսպես ենք եկել, ձեր աստիճանները նեղ են»: «Ո՛նց թե,- ասացի,- մենք ձեզ կօգնենք. եկեք մարդավայել վարվենք»: Ու համբերատար, ասես գողտուկ, իջանք առաջին հարկ: Դռան մոտ կանգնած էր թանձր, մուգ կանաչ գույնի միկրոավտոբուսը: Զգուշորեն ներս մտցրի պատգարակը: Տղամարդկանցից մեկին փող մեկնեցի: «Վա՛յ, պետք չէ»,- ասաց նա, բայց վերցրեց փողը: Միկրոավտոբուսը շարժվեց: Կանգնեցի անձրևի տակ ու տեսա, թե ինչպես են հեռանում կարմիր լույսերը: Փողոցը դատարկ էր` ո՛չ մարդիկ, ո՛չ մեքենաներ: Չէի ուզում տուն վերադառնալ, չէի ուզում շարժվել, չէի ուզում… ապրել: Ոտքից գլուխ թրջվեցի, անձրևը լցվում էր աչքերս, իսկ ես նայում ու նայում էի այն ուղղությամբ, որտեղ անհետացավ մորս միկրոավտոբուսը: «Գնա՛նք»,- ձեռքով թփթփացրեց եղբայրս: «Գնա՛նք»: (Երկար դադար:) Չքնեցի այդ գիշեր ու խորհում էի. երբևէ երջանիկ եղե՞լ եմ: Ու ի՞նչ է երջանկություն կոչվածը: Աշխատա՞նքը: Ընկերնե՞րը: Թե՞ այն, ինչը հաջողություն ենք անվանում: Ընկերները գնում են, աշխատանքը հյուծում է: Տեսնում ես, որ ավելի վատ ես անում, քան կարող էիր, հաջողությունը կասկածելի է ու վաղանցիկ: Իսկ գուցե երջանկություն է, երբ կանգնում ես մի անծանոթ օդանավակայանում ու նայում նրա աչքերի մեջ, իսկ դրանց մեջ արտացոլվում է քո մոլորաշփոթ դեմքը: Երբ սպասելով վայրէջքին` ամբողջ գիշեր նստում ես ինչ-որ կայարանում` անգամ չտեսնելով ո՛չ կեղտոտ պատերը, ո՛չ խոնավ հատակը, ո՛չ կիսախելագար, հարբած, հաշմանդամ ամուսիններին. չէ՞ որ մի քանի ժամ հետո դու կարող ես տեսնել նրա՛ն: Կամ էլ, երկու ժամ սպասելով ուշացած գնացքին խոնավ կառամատույցի վրա, վագոնի մուտքի մոտ տեսնում ես սիրելի, նիհար ուրվագիծը: Որտե՞ղ է անհետանում այդ ամենը հետագայում: Մաշվում է, ջնջվում… Ե՛վ արցունքները, և՛ վեճերը, և՛ երդումները, և՛ զանգելու արգելքները… իսկ դու ամեն դեպքում էլի զանգում ես` ինչ-որ բանի հույս ունենալով: Հեռախոսը վերցնում է նրա ընկերուհին, և, ձայնից ենթադրելով, լսում ես նրա շշուկով խոսքը. ասում է, որ ընկերուհին փոխանցի` ինքն այդտեղ չէ և չի լինելու, պետք է ինչ-որ բան որոշել, չի կարելի այդպես շարունակել. այս ամենից ինքն արդեն տանջահար է եղել: Այդպես էլ կա, բայց լսափողը դնելով լսում ես, թե ինչպես է քննարկվում ձեր խոսակցությունը, ինչպիսի տարբերակներ են քննարկվում, և ինչ-որ բան քեզ ետ է պահում վերջին և ցանկալի քայլից: Ու վերջապես վրա է հասնում այն ժամը, երբ զայրացած, կատաղած որոշում եք բաժանվել: Իսկ հետո` մի քանի տարի անց, հանդիպում եք, նայում եք իրար` սառը և անկենդան հաճույքով: «Հաճելի էր հանդիպել քեզ»: Որտե՞ղ է ամեն ինչ թռչում, անհետանում: Եվ… պե՞տք էր արդյոք: Եթե այո, ապա ի՞նձ, թե՞ նրան: Իմ ողջ կյանքը մի ծիծաղելի գիրք է, որի ամեն էջում «երջանկություն» բառն է, տեսնում եմ հետքեր, հետքեր, հետքեր… «Դու երջանի՞կ ես»,- հարցրեց կինս: «Հա՛»,- պատասխանեցի` հասկանալով, որ ստում եմ. այդպես եմ ասում միայն նրա համար, որ նա հենց դա՛ է ուզում լսել: «Իսկ ես երջանիկ եմ, գիտե՞ս»,- ասաց նա: Ինձ արդեն այդպես չի ասի: Հապա ի՞նչ է այդ ամենը: Եվ ո՞վ էր երջանիկ. չէ՞ որ ինչ-որ մեկը երջանիկ էր: (Քմծիծաղ է տալիս` վերադառնալով առաջին մասի հնչերանգին:) Հետաքրքիր է հնչում` «Երջանիկ է նա, ով երջանիկ է»: Ինքս մտածեցի այդ արտահայտությունը: Անհրաժեշտ կլինի հիշել: Այդպիսի մտքեր ամեն օր չէ, որ հայտնվում են գլխիդ մեջ… (Հանկարծ ընդհատելով ինքն իրեն:) Ո՛չ, հիշեցի՛: Ես երջանիկ էի, էի… Այն օրը, երբ մայրիկը բերեց մեծ ստվարաթղթե արկղը, մենք այդ ժամանակ չորս հոգով մի սենյակում էինք ապրում, ու սկսեց բացել այն: Ու նրա փոքր-ինչ խորամանկ հայացքից հասկացա: Ինձ մոտ ինչ-որ բան կփոխվի հիմա: Ու չսխալվեցի: Արկղի միջից մայրիկը հանեց մի մեծ, փայլուն կապտագույն լաքով ավտոմեքենա: Ոնց էր սիրտս խփում: Քարացա: Ոնց էի դողում` դեռ չհավատալով, որ դա հրաշք է. ի՛մը, ի՛մը: Ինչպես էի կանգնել` չկարողանալով մի բառ անգամ արտասանել, նույնիսկ չհամարձակվելով ձեռքերս մեկնել այդ գանձին: Իսկ մայրս` իմ ուրախությունից երջանկացած, գեղեցիկ, երիտասարդ, կայտառ, փոխանցեց խաղալիքը հորս, որն սկսեց գործի դնել: Նա հանեց բանալին, բռնելով անիվները` դրեց մեքենան հատակին ու ձեռքը ետ քաշեց: Ինչպես փոխանցել այդ զգացմունքը, այդ հիացմունքը, այդ երջանկությունը: Կապույտ ավտոմեքենա: Նա աղմկում է` պտույտներ գործելով, դիպչելով աթոռների ոտքերին, քիթը կպցնելով բազմոցին. և այդ ժամանակ հայրիկը կամ տատիկը կռանում են, ուղղում, ու այն կրկին գնում է իր նախանշված և երբեք չավարտվող ճանապարհով` մաշված, հին պարկետի վրայով, որի ամեն մի հատվածը լուսավորում է առաստաղից կախված դեղին լամպը, իսկ մայրս, հայրս, տատիկս ժպիտով նայում են. չորսով նստած ենք լուսավոր շրջանակի մեջ, լուսամփոփի ստվերից սևացած, իսկ ավտոմեքենան գնում է ու գնում, մեկից` մյուսին, մեկից` մյուսին. կարծես մի անտեսանելի, բայց հավերժական թել մեզ ձգում է: Իսկ այդ թելը երբեք չի կտրվում, ու մենք միշտ միասին կլինենք, միշտ ու ամենուր, որովհետև այլ կերպ լինել չի կարող: Չորս ամենամտերիմ մարդիկ: Ու մեր կյանքում ամեն ինչ լավ կլինի, ամեն ինչ դեռ առջևում է: Միշտ միասին կլինենք, միշտ միմյանց կժպտանք, երբեք իրարից չե՛նք հեռանա, չե՛նք հիվանդանա, չե՛նք մեռնի անգամ նույն օրը: (Դադար:) Բայց… այնուամենայնիվ… հարկավոր է ջանք թափել… Հա՛, ինչի՞ վրա կանգ առանք…

 Վարագույր

Ռուսերենից թարգմանեց

 ԷԼՖԻՔ ԶՈՀՐԱԲՅԱՆԸ