Հրաչ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ / Բաժանում

ԲԱԺԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՁԵՎՈՎ

ԱՐՄՄՈՆՈ 2023

1.

ՎԵՐՆԱՇԱՊԻԿԸ

Աչքերդ սրբիր, քեզ հավաքիր, դու ուժեղ կին ես, Սոֆա: Աշխարհում էնքան վատ բաներ են կատարվում, որ մարդ լսում ու սահմռկում է, մարդ կարդում ու զարմանում է՝ մի՞թե ադամորդին ընդունակ է նման բանի: Բայց պարզվում է՝ ընդունակ է, պարզվում է՝ մարդուց սարսափելի գազան չկա աշխարհում: Աչքերդ սրբիր, քեզ հետ կատարվածը այս աշխարհի համար ոչ սարսափելի է, ոչ էլ տարօրինակ ու զարմանալի: Ազատի համա՞ր ես լալիս: Իզո՜ւր: Էլի պահարանից հանել ես իրեն շատ սազող վերնաշապիկն ու հիշե՞լ ես նրան: Հիշել ես ու լացդ գալի՞ս է: Խե՜ղճ աղջիկ: Արդեն երեք երեխայի մայր ես, մի քանի տարի հետո տղադ բանակ կգնա, աղջիկներդ կամուսնանան, իսկ դու էլի նույն միամիտն ես մնացել, նույն հավատարիմ  դյուրահավատը: Ախր բոլորը կարծում են, թե դու խելք չունես ու քեզ թելադրում են, սովորեցնում՝ ինչպես ապրես: Ազատին կարոտում ես: Հիշո՞ւմ ես այն օրը, երբ առաջին անգամ տեսար նրան: Նիհար, դեղին մաշկով, լայն ճակատով, մազերի կեսը թափած: Մատները՝ բարակ ու դեղին, կյանքում որևէ գործ չարած մատները դողում էին հուզմունքից: Եվ վերնաշապիկի վերևի կոճակների արանքից դուրս պրծած կրծքի մազափունջն է աչքերիդ առաջ: Առաջին միտքդ եղավ բռնել ու մի լավ քաշել էդ մազափունջը: Ճիշտ է, հետո քեզ դուր գալու համար Ազատը սափրվելիս խնամքով ու հավասար կտրում էր կրծքի երկար մազերը՝ կոկորդի վրա հավասար մազագիծ սարքելով, բայց միևնույն է, դա քեզ նյարդայնացնում էր: Իսկ առաջին օրը, երբ խոսեցիր հետը, զարմացած ու նեղացած մորդ ասացիր. «Կակազ է»: «Ս-Սոֆա»,- ասել էր քեզ ու դու վիրավորվել էիր: «Կակազ է,- ծիծաղել էր մայրդ,- հո դասատու չէ՞, որ էրեխեքը վրան ծիծաղեն,- աշխատավոր տղա է, քաղաքի տղա: Թող անունդ կակազելով տա, դրա մեջ ի՞նչ կա: Եթե ինքը քեզ սիրի ու դու՝ իրեն, կակազությունը չես նկատի»:

Նրա ծնողներին քո տեղը առևտրական Անետն էր ասել, գովել էր քեզ, ձեր ընտանիքը ու նրանք վեր էին կացել, եկել ձեր տուն: Խոսել էին, պատմել իրենց մասին, չունեցածն ունեցածի տեղ էին ներկայացրել, մեկին տաս ավելացրել Ազատի շնորհները: Նրա նախնիները ձեր գյուղից էին եղել: Պապը փորփրել էր հիշողությունը, հիշել նրա պապին. «Լավ ժողովուրդ են»,- ասել էր, ծխամորճի մրոտ անցքի մեջ նոր պապիրոս մտցնելով: «Մերը հասկացող կնիկ է երևում»,- ասել էր տատը և գլխաշորն ավելի պինդ էր կապել, որ գլխացավը մի քիչ թուլանա: «Սիրուն տղա է,- ասել էր մայրը,- ասա քո բախտը սիրուն լինի»:

Իսկ հայրը լռել էր: Թե ի՞նչ էր մտածել, ոչ ոք չէր իմացել: Նայել էր տխուր, մի բան կորցնողի հիասթափությամբ, ուզել էր գրկել, պաչել իր թշերը, բայց իրեն զսպել էր:  Ինչքան չլինի՝ տղամարդ է: Համ էլ հոր ներկայությամբ ինքը ի՞նչ խոսի:

Նշանդրեք էին արել, հետո հարսանիք: Տարել էին քաղաք ու…

Հիշո՞ւմ ես, քո առաջին հիասթափությունը, Սոֆա աղջիկ, թե չես հիշում, հիշեցնեմ: Տարան հարսնաիքից հետո ու մտցրին տուն: Տուն, քո շինողի տունը շինվի, ի՞նչ տուն՝ մի սենյակ, առաջը՝ մի պստի պատշգամբ ու հողե հատակ: «Է՞ս է ձեր տունը»,- հարցրեցիր Ազատին ու Ազատը կակազեց. «Դ-դու տան հ-հե՞տ ես ամուսնանում, թ-թե՞ իմ»: «Քեզ հետ եմ ամուսնանում,- մտքումդ ասացիր դու,- բայց լավ կլիներ, որ գոնե մեր սենյակն ունենայինք, ինչքան չլինի՝ քսանմեկերորդ դարն է»: Մտածեցիր, բայց չխոսեցիր: Տան տեսարժան վայրը դռան դրանդին էր, որի վրա դանակով խազեր էին արած: «Ազատիս մանկությունն է,- ասաց Ժաննան,- նշել եմ, թե ոնց է մեծացել»: Հետո դրա կողքին նաև Նարեկի մեծանալու գծերը քաշվեցին, բայց էդ օրը մտքիդ մեջ ձեռ առար. «Բա Անտենա Մուշեղի մեկ ու կես մետրանոց բոյը ինչի՞ չեք նշել»: Կեսրարիդ մասին մտածեցիր ձեռ առնելով:

Սկզբում ամեն բան գեղեցիկ էր թվում քեզ: Գարնանը ծառի ճյուղին ճռվողող սարյակը, նոր-նոր ծաղիկը բացել փորձող ծիրանենին ու նրա բնի մոտ ժամանակից շուտ ծաղկած գնարբ ծաղիկը և կրծքիդ տակ իր խաղն սկսած առաջնեկդ: Այդ ժամանակ չէիր նկատում սկեսրոջդ թեք հայացքը և ֆշշոցը չէիր լսում. «Կորած-մոլորած գյուղից բերեցինք… Բայց քաղաքի բան չէ, ձեռից բան չի գալիս, հետն էլ՝ լեզվանի»:

Մի անգամ լսեցիր ու կիսաձայն հակադարձեցիր. «Գյուղից, կասես ձերը պալատ էր: Մեր տունը երկու հարկանի էր, ջեռուցումով ու պարկետով, գոնե կուշտ փորով հաց էինք ուտում ու չէինք հաշվում պատառները: Քաղաք, կասես ամեն օր օպերա եք գնում ու սիմֆոնիկ համերգ  լսում»:

Ժաննան չխոսեց, բայց երբ Ազատը տուն եկավ, երկու ժամ փսփսաց ականջին: Ի՞նչ էր ասում, չգիտեմ: Ազատը լսեց, լսեց ու հետո հարձակվեց վրաս. «Ո-ո՜նց թե դու իմ մ-մորը պ-պատասխան տաս, ո-ո-ո-նց թե, դու ասես՝ ձեր հատակը հողե է, ո՜նց թե անուն դնես մեր ունեցածին»: «Ես անուն չեմ դնում, ասում եմ՝ ինչ կա»,- ասացի Ազատին ու նա սկսեց ծեծել ինձ: Ես հղի էի: Նա խփում էր, ես ամեն կերպ պահպանում էի ինձ, որ հարվածը փորիս չդիպչի: Հետո փոշմանել էի դրա համար: Պիտի թողնեի, որ փորիս խփեր ու…

Ախչի, պապանձվիր, ախր էդ ժամանակ փորիդ մեջ Նարեկդ էր: Ճիշտ է, հիմի մենակ տատին է լսում, բայց ախր առանց նրա քո աշխարհն ինչի՞ նման կլիներ: Սև ու մութ կլիներ, ախր: Որ արևը դուրս է գալիս, մտքումդ ասում ես. «Քո առաջին շողերը Նարեկիս ու աղջիկներիս վրա թող ընկնեն»: Հա, ուրեմն ծեծեց ու նայեց մորը: Մայրը էդ ընթացքում մի բերան չասավ, թե՝ այ տղա, մի խփի, հղի կին ծեծելը տղամարդու համար քաջություն չէ: Չասաց, գլուխը կախ գործ էր անում իբր: Իբր՝ ես մարդու ու կնոջ հարաբերություններին չեմ խառնվում: Հո եղունգի ու մատի արանքը մտած փուշ չե՞մ:

Ես լացեցի ամբողջ գիշեր: Լացեցի, քանի որ խելք չունեի: Էնքան մարմինս չէր ցավում, ինչքան վիրավորված էի, էնքան Ազատի հարվածներից չէի նեղվել, ինչքան մորը դուր գալու նրա ձգտումից: Առավոտյան վեր կացա, գնացի գյուղ: Մերոնք տեսան, զարմացան՝ ինչի՞ եմ մենակ, ինչի՞ եմ եկել էս ժամանակ, ինչի՞… Պատմեցի լաց լինելով, սիրտս դատարկեցի: Պապս  նոր ծխախոտ դրեց ծխամորճի մեջ ու ասաց. «Աշխարհով մեկ խայտառակ էղանք… Որ ճամփով եկել ես, էն ճամփով ետ գնա: Մեր տանը հաց կեր, ջուր խմիր, հանգստացիր ու գնա ձեր տուն»: «Վո՜ւյ քոռանամ,- ասաց տատս, ձգեց գլխաշորի ծայրերը, որ քունքերը ցավից չպայթեն,- մարդի մեծ, վարդի ծեծ, բան չկա: Ցերեկը ծեծել է, գիշերը խաթրդ կառնի, բալա ջան»: «Աչքերս դուրս գան»,- տնքաց մայրս ու մտքինը մինչև վերջ չարտահայտեց:

Իսկ հայրս լուռ նայում էր ինձ, ուզում էր զսպել աչքերից ցայտող արցունքն ու չէր կարողանում: Երկար, ճաքճքած ցուցամատներով սրբում էր աչքերից ցայտող արցունքն ու չէր ուզում ցույց տալ, թե սիրտը թույլ ու փափուկ է ու ինձ հասցրած ամեն հարված իր սրտին  է դիպել: Համ էլ հոր ու մոր ներկայությամբ ինքն ի՞նչ խոսեր:

Մնացի մի քանի ժամ ու գնացի: Մինչև ծեծելը Ազատին սիրում էի կարծես թե, բայց դրանից հետո իմ սիրո մեջ մի սառը երակ մտավ: Ամեն անգամ, երբ գրկում ու ականջիս շշնջում էր. «Ս-Ս- Սոֆա»,- առաջվա նման չէր փշաքաղվում մարմինս: Էդ ձգվող «Ս»-երը սիրտս սառեցնող քամու նման էին: Ինձ թվում էր, թե ամեն քայլափոխի Ժաննան իմ ու Ազատի մեջտեղում է: Միշտ կար, անկախ նրանից՝ տանն էր, թե դրսում, անկախ նրանից՝ աշխատանքի էր գնացած լինում, թե չէ: Նույնիսկ գիշերները ինձ թվում էր, թե նա իմ ու Ազատի միջև է ու քանի գնում, ինքը մեծանում, շատանում ու տիրական էր դառնում:

Ազատը սուրճի բովման արտադրամասում էր աշխատում և վրայից սուրճի հոտ գալու փոխարեն աղանձած ցորենի հոտ էր գալիս: Ո՞վ գիտե, սուրճին բոված ցորեն էին խառնում ու էդ հոտը Ազատից անպակաս էր: Ցորենի հոտը վատ չէ, եթե ամեն օր չի գալիս… Ես փորձում էի ամեն կերպ կտրել, վերացնել այդ հոտը, բայց չէի կարողնում: Այդ հոտն այնքան ուժեղ ու տիրական էր, որ աշխարհի և ոչ մի օծանելիք չէր կարող չեզոքացնել այն: Երբ Ազատն ինքն իրեն լավ էր զգում ու մի քիչ՝ ավելի տղամարդ, ինձ լակոտ էր ասում: Իբր սիրում էր. «Լ-լագո՜դ»: Սկզբում վիրավորվում էի, հետո սկսեցի բանի տեղ չդնել: Հասկացա, որ ուզում է մորը դուր գալ՝ իբր ինձ երես չի տալիս, բայց մորից աննկատ այդ բառի մեջ սեր էր դնում նաև, որ ես լավ զգայի իբր: Հետո սկսեց մորն ու ինձ համոզել. «Գ-գնամ Ռուսաստան, շատ փ-փո՜ղ աշխատեմ ու բերեմ, տունը նորոգենք, նոր սենյակ ավելացնենք, բ-բաքսի դնենք»: Ես բան չասացի, քանի որ որոշողը ես չէի: Հայրը լռեց սովորականի նման, իսկ Ժանան ծնկները ծեծեց. «Քոռանամ ես, քոռանամ, կնիկդ ա՞ ականջդ լցրել»: Ես չխոսեցի, իսկ Ազատն էլի աքլորացավ ու մի քանի անհամ հայհոյանք նետեց իմ կողմը՝ իբր կինն ո՞վ է, որ ինձ բան ասի:

Գնաց ու ես երկրորդ անգամ հղի էի էլի: Ծննդաբերեցի առանց իր ներկայության: Ասենք, ինքն ինչ կարևոր էր՝ Ժաննան կար, հերիք էր: «Գյուղից բերեցինք,- ծննդատան նախասրահում ասում էր բոլորին,- բայց թե կաթ չունի: Լեզվանի է, շատ լեզվանի: Հետո էլ ասում են՝ գյուղի աղջիկները…»: Ասում էր այնպես, ասես, գյուղից ոչ թե հարս էր բերել, այլ կաթնատու կով…. Սպասասրահում ոմանք չլսելու էին տալիս, մյուսները խորհուրդ էին տալիս, որ ծննդկան կնոջն էս ու էն կերակուրը տան կաթն ավելացնելու համար: Երեխային տուն բերեցինք, հետո մայրը զանգեց տղային ու հայտնեց, որ աղջիկ է ունեցել, իսկ Ազատը Ռուսաստանից խոսեց ու ասաց. «Լագոդ, բա ինձ նման տղին պալո՞ժ է, որ աղջիկ ես ունեցել»:

• Մի մտածի, բալա ջան,- մխիթարեց մայրը,- տղից տղա է ծնվում, լավ տղից՝ աղջիկ:

Ազատի գնալու առաջին տարիներին ես էլի կարոտում էի նրան: Մի վերնաշապիկ ուներ՝ կապույտ ջինսից էր, մոդայիկ ու սազում էր իրեն: Երբ հանկարծ տեղ էինք գնում, ես ստիպում, խնդրում էի, որ էդ վերնաշապիկը հագնի: Երբ առաջին անգամ գնաց Ռուսաստան, շորերի հետ էդ վերնաշապիկը չդրեցի: Պահեցի: Ասեմ՝ չծիծաղեք: Երբ շատ էի կարոտում ու երբ բոլորը քնած էին լինում, երբ  Ժաննան մշշացնում էր, իսկ Մուշեղը խռռացնում, ես վեր էի կենում տեղիցս, ծածկում էի երեխաներին ու թաքուն հանում էի վերնաշապիկը: Հոտ էի քաշում ու ասես լսում էի Ազատի կակազը. «Լ-լագո՜դ»:

Ազատը երբեք էլ կարգին փող չբերեց, բերածը ծախսում էր ու էլի գնում: Մի կերպ հատակը տախտակեցինք, տունը մի թեթև վերանորոգեցինք, բայց Ժաննան չթողեց, որ դռան դրանդին փոխենք. «Ազատիս ու Նարեկիս մանկությունը էս տնից չպիտի ջնջվի»,- ասաց:

 Այդ տարի նոր տարվա շեմին եկավ: Եկավ գլխին մորթե գլխարկ, հագին նոփ-նոր կոստյում, որ մի քիչ ճմրթվել էր ինքնաթիռում ու սպասասրահներում: Եկավ, կարոտածի պես գրկեց ու կարոտի հետ ցավ տվեց: Ով գիտե, ի՞նչ փչացածի հետ էր եղել ու կպցրեց: Ու փոխանակ ներողություն խնդրեր, փոխանակ ամաչեր, մոր թելն էր թելում. «Իմ էրեխեն մաքուր է,- ասում էր սկեսուրը,- դու էդ ցավն աղջիկ ժամանակից ունեիր»: Գիտեր, որ սուտ է ասածը, բժշկության օրենքներին դեմ: Գիտեր, որ հարսի անվան հետ է խաղում, բայց ասում էր: Հետո Ազատը բժշկի գնաց: Բժիշկը նաև իրեն էր կանչել: Բուժվեցին… Չխոսեց, լռեց, շարունակեցին ապրել, բայց սրտի մեջ մի նոր խոց եղավ մնաց Ազատի էդ վարմունքը: Սխալվելը էլի ոչինչ: Տղամարդ է, ասենք չի դիմացել ու շնացել է, բա իր անունն ինչի՞ էր արատավորում: Ինչի՞ մորը մի բերան չէր ասում, թե. «Այ մեր, էս հարսի անվան հետ մի խաղա, մեղավորը ես եմ»:

Էդ օրերին առաջին անգամ մտքովն անցավ բաժանվել սկեսուրից ու սկեսրայրից, հեռանալ, գնալ առանձին ապրել: Թող իրենք իրենց համար լինեն ու ինքը՝ իր: Կապրի իր երեխաների հետ, Ազատը տարվա մեջ մի քանի օրով կամ մի ամսով կգա… Բայց Ազատը դեմ եղավ. «Ո՞նց թե, ես իմ ծնողներից բաժան ո՞նց ապրեմ»: Ասում էր այնպես, ասես ամեն օր ծնողնեի հետ էր ապրում, ասես նրանց հոգսը քաշողն ինքն էր: Նաև կեսրարը համոզեց: Կեսրարին Անտենա Մուշեղ էին ասում: Կարճ ու կլոր, չխոսկան: Հացը կուտեր՝ կպառկեր, առավոտյան վեր կկենար, իր գործին կգնար ու չէր խոսի. «Ժաննան գիտի, ես ի՞նչ ասեմ»: Իսկ էս անգամ համոզեց. «Ախչիկ ջան, լաց մի էղի, տուն է, տնութուն, ամեն բան էլ կպատահի: Մեզ ու քեզ խայտառակ մի անի»:

Հաջորդ տարի ծնվեց երկրորդ աղջիկս ու անունը Ժաննա դրեցին՝ սկեսրոջս պատվին: Մինչև հիմի ամեն անգամ Ժաննա անունը տալուց առաջ իմ փայփայած անունն եմ տալիս մտքումս. «Էլե՜ն»: Մի անգամ մոռացա ու բարձրաձայն Էլեն ասացի: «Էդ ո՞ւմ հետ ես, աղջի,- աչքերը բվի պես կյորացրեց սկեսուրս,- դու Ժաննա անունը տալ չես ուզում ու Էլեն ես ասո՞ւմ: Չեղանք-չեղանք, քո կթվորուհի մոր չափ է՞լ չեղանք»: Ես լեզուս կծեցի: Ինչի՞ս էր պետք ախր:

Հիմի իմ կյանքում ամեն բան հեռակա է: Ես էդ հեռակա ասածը չեմ սիրում: Հեռակա սեր, հեռակա հայրենիք, հեռակա եսիմինչ գուցե և լինի, բայց հեռակա ընտանիք ու հեռակա կյանք չի լինի:

Նոր տարին առաջ էլ էի սիրում, բայց Ազատի Ռուսաստան գնալու առաջին տարիներին ինձ համար ավելի սիրելի դարձավ: Ազատը գալիս էր, ցերեկները մոր ներկայությամբ կոպտում էր ինձ, իսկ գիշերները ականջիս շշնջում էր. «Ս-Սոֆա՜»: Ես սկզբում փշաքաղվում էի նրա շշունջից, բայց հետո, տարիների հետ զգում էի, որ ինչ-որ սառնություն է մտել նրա շշունջի մեջ: Հա, սիրում էի նոր տարին և մտքիս մեջ ինձ ձեռ էի առնում, հիշելով առաջին դասարանի մեր դասատու ընկեր Մաթևոսյանին, որ մեզ նոր տարվա երգ էր սովորեցնում.

Ուշ կուգաս, շուտ կերթաս,

Բարով ջան-ջան նոր տարի…

Ժաննային ամեն ինչ կներեի, բայց էս մեկը… Նարեկիս իմ դեմ հանեց, թե ինչ էր ասել գաղտնի, երեխան սկսեց սառչել ինձանից, սկսեց քթով խոսել հետս: Ախր չէի էլ աշխատում, տնից դուրս չէի գալիս, իմ մասին ի՞նչ կար ասելու: Էդ հետո, երբ էրեխեքը մեծացան ու նաև կարիքը մեծացավ, իսկ Ազատի ուղարկած փողը քչացավ, սկսեցի աշխատել: Էն էլ մեր տան մոտի կարի արտադրամասում: Ազատը փողն  ուղարկում էր մոր անունով ու մայրը ծախսում էր ինչքան ուզեր և ինչպես ուզեր: Երբ սկսեցի աշխատել, ասես մի քիչ լույս եկավ աչքերիս: Առաջին մի քանի ամիսը փողը  բերում, կեսրարիս էի տալիս: Գիտեի, նա պիտի կնոջը տար, բայց ձեռքս չէր գնում, որ Ժաննային փող տայի: Մուշեղն առնում, նայում էր փողին, հետո մեկնում էր Ժաննային. «Առ, պահի, ախչի»: «Քեզ են տվել, դու էլ պահիր»,- փնչացնում էր Ժաննան: 

Իսկ իմ սերը սառչում էր տարին տարվա վրա: Խանդը, վիրավորանքը ամեն ինչ իրար էր խառնվում սրտիս մեջ ու կամաց-կամաց վերածվում անտարբերության: Իսկ կարի արտադրամասի Աբոն ամեն օր ծարավ հայացքով նայում է ինձ ու երբ մոտս մարդ չի լինում, շշնջում է. «Ախր շատ սիրուն ես, է՜, Սոֆա ջան, ափսոս չե՞ս: Ախր քո նման սիրունին փայփայել ու սիրել  է պետք, ախր… Ափսոս ես, ինչի՞ անսեր թառամես»: «Կարող ա և ափսոս եմ,- ասում եմ ամեն անգամ,- բայց քեզ համար չեմ հաստատ: Ես ամուսին ունեմ»: Ի՞նչ անեմ, հո Արոյի հետ անունս չեմ հանի:

Ազատի վրա հույս չունեմ, լավ գիտեմ, որ մեր մեջ էն գլխից ինչ-որ բան այն չի եղել, բայց ախր երեխայի տեր եմ: Նարեկի մասին չեմ մտածում, Նարեկը տղա է, բայց ախր աղջիկներն են մեղք: Մեծացել են, գեղեցկացել, շուտով հարսնացու կդառնան:  Սիրուն են, երկուսն էլ՝ շատ սիրուն: Բայց սիրունությունն ո՞ւմ է պետք, ասա մարդու բախտը սիրուն լինի, թե չէ, սիրունի երեսին փլավ չեն ուտում:

Մի հիասթավիր, Սոֆա, լաց մի լինի: Հետո ի՞նչ, որ Ազատը Ռուսաստանում ընտանիք ունի ու երկու երեխա: Դու հաստատ չգիտեիր, բայց ենթադրում էիր, չէ՞: Հո դու անգետ-անգիտակ չե՞ս: Դու այդքան տարվա կին ես ու տարբերում ես մի ամբողջ սեզոն անկին մնացած ամուսնու սերը  ընտանիք ունեցող մարդու սիրուց: Ազատը սկզբում երբ գալիս էր, տարվա մեծ մասը անկին ապրած տղամարդու պես էր, իսկ հիմա՝ լիացած, հոգնած տղամարդու: Դու հասկանում էիր, բայց քեզ չհասկացողի տեղ  էիր դնում:  Անցած տարի  նրա ընկեր Սերոբը բերանից թռցրեց: Պատահաբար, թե դիտմամբ, ի՞նչ կարևոր է. «Դու էստեղ քեզ կոտորում ես,- ասաց,- իսկ Ազատը քեֆ է քաշում Լյուբայի հետ: Էրկու երեխա ունեն արդեն»:

Այդ ժամանակ, ճիշտ է, ձայն չհանեցիր, բայց սրտիդ մեջ կարծես ինչ-որ լար կտրվեց ու միանգամից ծերացար: Դու վաղուց գիտեիր, չէ՞, որ քո բախտն էդպես պիտի լինի: Դու սպասում էիր, որ ասպետը պիտի գա սպիտակ ձի հեծած, բայց քո բաժինը կակազ Ազատն էր ու որպես օժիտ՝ սկեսուրդ, իր խածակի բնավորությամբ:

Մի լա, Սոֆա աղջիկ, մի լա, քո սիրտը վաղուց է կոփվել, քո սիրտը վաղուց է մոխրացել ու հիմա մոխրի մեջ առկայծող կեծերն էլ են մարել: Գնա, ապահարզան տուր, թղթով բաժանվիր, թող Ազատ կոչեցյալը թեկուզ երկու-երեք տարի ալիմենտ վճարի: Լաց մի լինի, Սոֆա աղջիկ, լաց մի լինի:  Գիտեմ, վերջին կայծը երեկ մարեց, երբ նորից հանեցիր Ազատի կապույտ վերնաշապիկը, գիշերով լաց եղար վրան, ինչպես մեռելի վրա լաց կլինեիր,  հոտ քաշեցիր, բայց նավթալինի ու հնության հոտից բացի ուրիշ ոչինչ չզգացիր: Ձեռքերդ թուլացան, նայեցիր բացակա հայացքով, հետո հանդարտ ու անշտապ այն վառարանի մեջ գցեցիր: 

Լաց մի լինի, Սոֆա աղջիկ, լաց մի լինի, մարդկանց աշխարհում ավելի սարսափելի բաներ են կատարվում:

2.

ԴԱՌՆԱՄ, ԶՈՂՈՐՄԻ ՏԻ ՏԱ՜Մ…

Ազատ, դու Անտենա Մուշեղի տղան ես, բայց իսկի նրան չես քաշել: Ո՛չ  քո բարեկամին ես ճանաչում, ո՛չ թշնամուդ, ո՛չ քո լավն ես հասկանում, ո՛չ վատը: Հորդ Անտենա էին ասում, իբր՝ գետնի վրա եղածից ավելի շատ գետնի տակն է: Իբր՝ նա մնացած մարդկանցից տարբերվում է նրանով, որ խորամանկ է, իր լավն ու վատն իմացող: Իսկ դու ամբողջ օրը  բանում ես ու գլուխ պահել չգիտես: Հիշո՞ւմ ես,  փոքր ժամանակ հերդ խրատում էր. «Ճարպիկ եղիր, քո լավն ու վատը հասկացիր, միտքդ աշխատեցրու այնպես, որ մինչ ուրիշը մի բան մտածի, դու նրա մտածածն արդեն հասկացած լինես»: Խրատելը խրատում էր, բայց դու… Դու նրան չքաշեցիր: Որ կարճահասակությունը չժառանգեցիր՝ լավ էր, բայց գոնե մի քիչ նրա խորամանկությունից բաժին ունենայիր, հա: Կյանքդ աշխատանք եղավ: Երբ առաջին տարին Ռուսաստան եկար, ձեր դասարանցի Վրեժի բանվորը եղար: Վրեժ, դու Վրեժ: Դասարանի ամենածույլ աշակերտն էր: Դպրոցում նրան միայն գրադարանավարուհին էր գովում. «Ավագյան Վրեժի նման գիրք պահող չկա,- ասում էր,- մաս-մաքուր, ասես տպարանից նոր հանած լինեն»: Ախր Վրեժը գոնե մի անգամ գիրք չէր բացում:  Իսկ դու կարդում  ու կարդում էիր:

Վրեժն ուրեմն դպրոցից ստացած իր վրեժը հանում էր քեզ տանջելով: «Ազատ, ցե՛խ»,- ասում էր տաս րոպեն մեկ, ասում էր՝ պետք լիներ, թե չէ, հետո ստիպում էր, որ շաղախըը մաղես: «Ցեխի մեջ քարի կտոր չպիտի լինի, կոշտ չպիտի լինի,- ասում էր քմիծիծաղով,- պիտի մաղես, որ պատին հանգիստ ու լավ նստի»: Դու նրա բոլոր հրահանգները կատարում էիր լուռ ու տխուր: Հոգնում էիր, բայց ամենավատը ձեռքերիդ կոշտուկներն էին: Բարակ ու անսովոր մատներդ չէին դիմանում, բահի կոթը հարում էր բարակ մաշկդ: Նախ բուշտ էր առաջանում, հետո էդ բուշտը պայթում էր ու մրմուռը տալիս էր սրտիդ: Ոչինչ չէր օգնում, նույնիսկ՝ ձեռնոցը ու ամբողջ օրը ձեռքերդ մրմռում էին:  Իսկ Վրեժը ծիծաղում էր. «Բա՜, դու գիտեիր կյանքը գրքերի մե՞ջ է»: Իսկ դու համբերում էիր. «Սոֆայիս համար եմ անում ու Նարեկիս, հորս ու մորս համար»,- մտածում էիր տխուր:

Կարոտում էիր ընտանիքիդ: Մտքիդ մեջ զօր ու գիշեր Սոֆան էր, նոր ծնված Նարեկդ: Իսկ Վրեժը ձեռ էր առնում, որ «լևի» չես գնում: «Այ տղա, տղամարդ ես, մի անգամ էլ ուրիշ կնկա համը տես: Քո կնիկը կա ու կա»: 

Ու տուն գալու նախօրեին ծանոթացրեց մի աղջկա հետ: Եկա ու կնոջս վարակեցի: Հետո… Հետո, մինչև հիմա չեմ մոռացել Սոֆայի արտասուքը, որ հոսում էր այտերի վրայով ու կաթում կրծքին: Էդքան արցունք որտեղի՞ց դրան, այ մարդ: Ուզում էի գրկել, ներողություն խնդրել, բայց մայրս… Հետո հասկացա, որ Վրեժը իմացել է էդ աղջկա հիվանդ լինելը, բայց դիտմամբ է արել: Էդ էր ու էդ, էլ նրա հետ չաշխատեցի: Էս տարիների ընթացքում ինչ գործ ասես, որ չեմ արել.  է՛լ ասֆալտ, է՛լ կաֆել, է՛լ… Փողոց էլ եմ ավլել: Բայց հիմի ապակու գործ եմ անում: Հա, սարատակցի Մակարը լուսամուտներ է տեղադրում նորակառույց շենքերում ու ես ապակի եմ կրում: Լուսամուտների ապակիներն, ասենք, երկրորդ հարկից հասցնում եմ վեցերորդ հարկ, կամ հինգերորդ հարկից՝ տասներորդ հարկ: Շարում եմ հատուկ արկղի մեջ, շալակում ու հանում եմ վերև: Ծանր գործ է, շա՜տ ծանր, բայց Մակարը չի խաբում, տալիս է խոստացած գումարը: 

Երբեք էլ չեմ մտածել, թե իմ կյանքի նպատակն ապակի կրելն է լինելու: Ասենք, ո՞ր մի խելացի մարդը նման երազանք կունենա: Երազում էի օդաչու դառնալ, դպրոցում լավ էի սովորում: Բայց հետո հիվանդացա: Ամեն բան շնից սկսվեց: Մի անգամ, երբ մթնով տուն էի գալիս, հարևանի տան անկյունից հաչոցով վրա պրծավ ու թռավ վրաս: Վախեցա: Երկու ամիս խոսել չկարողացա, ապրում էի իրականության ու մղձավանջի միջև, հաճախ այնպիսի բաներ էի տեսնում, որ սահմռկում էի… Աչքիս  ինչ ասես երևում էր: Բժշկությունն ինչ փորձ  ասես արեց վրաս, բայց ինձ բուժողը մի պառավ եղավ: Թե ի՞նչ արեց, չգիտեմ, բայց սկսեցի կամաց-կամաց խոսել: Խոսեցի, բայց կակազ մնացի: Էլ սովորելու, օդաչու դառնալու մասին խոսք լինել չէր կարող: Առողջությունս այլևս օդաչուի առողջություն չէր: Իմ կակազության գաղտնիքը մինչև հիմա էլ չեմ ասել Սոֆային, ոչ էլ պատմել եմ իմ հիվանդության մասին: Պատմեմ, որ ի՞նչ, մանավանդ, որ հիմա առողջ եմ:

Սոֆա, Սոֆա… Մայրս ասաց՝ գյուղից աղջիկ բերենք: Նախ՝ քաղաքի աղջկա պես աչքերը բացված չեն լինի, հետո էլ՝ չի իմանա, որ դու հիվանդ ես եղել: Ու բերեցինք: Սոֆաս ախր շա՜տ սիրուն էր: Ինքը սիրուն, ընտանիքը լավը, բայց ժլատ: Հո իզուր չէ, որ իրենց գյուղում նրա պապին «Օձ խուզող Անդո» են ասում: Ժլատ են՝ ինչքան ասես ու աշխատող՝ իրենցից դուրս: Աշխատեն, ստեղծեն, բայց չուտեն, չծախսեն: Մայրս  մտածում էր, թե Սոֆան լավ օժիտ կբերի, բայց… Ասենք եթե բերեր էլ, որտե՞ղ պիտի դնեինք: Թե մորս ուզելով լիներ՝ օձ խուզող Անդոն իր տան տակ անիվներ պիտի դներ ու բերեր մեզ: Իսկ Անդոն՝ ժլատ… Ու մայրս պապի ժլատության համար Սոֆային էր պատժում:

Ես հենց սկզբից սրտով չսիրեցի Սոֆային: Հենց առաջին օրերից իմ ու նրա միջև ասես մի բարակ ու անտեսանելի պատնեշ կար: Ապակու նման մի բան՝  նայում ես, թափանցիկ է, բայց բաժանող է: Ասես ապակե բարակ պատ էր:  Մենք իրար հետ էինք, բայց իրարից անջատ: Ուրեմն իմ ու Սոֆայի միջև էդ  անտեսանելի, էդ թափանցիկ արգելքը կար ու մինչև վերջ չէինք կարողանում ձուլվել իրար: Ախր ամուսինն ու կինը պիտի մեկ դառնան, չէ՞, պիտի արգելք չլինի նրանց  միջև, բայց մեր միջև էդ արգելքը կար: Ես ամեն գիշեր ասես նվաճում էի նրան: Դա սկզբում հաճույք էր պատճառում ինձ, իսկ հետո արդեն հոգնեցրեց: Գիտեմ, ամեն կին մի ամրոց է, բայց Սոֆան այլ ամրոց էր: Շատ անառ ու պինդ ամրոց էր Սոֆան: Ե՛վ սիրում էի նրան, և՛ չէ: Ես այդ զգացումը նույնիսկ ինձ բացատրել չեմ կարող: Ես ոչ փիլիսոփա եմ, ոչ հոգեբան, որ կարողանամ բացատրել, ես ընդամենը հասարակ բանվոր եմ: Ինձ հունից հանում էր, երբ իմ սիրուն պատասխանում էր իր խորհրդավոր, հանդուրժող ժպիտով: Ցույց չէի տալիս, բան չէի ասում, բայց ամեն անգամ, երբ նա ժպտում էր այդպես, ես սառչում էի: Լինում էին պահեր, որ ուզում էի հարվածել նրա դեմքին: Այն դեմքին, որը մի րոպե առաջ սիրում էի, որի համար խենթանում էի: Չգիտեմ, մինչև հիմա էլ չեմ հասկացել, թե դա ի՞նչ զգացողություն էր: Ո՞վ գիտե, գուցե թե իմ հիվանդության ու մղձավանջների մի արտահայտությունն էլ դա՞ էր:

Եկա օտարություն, որ աշխատեմ, շատ փող վաստակեմ ու կարողանամ մեր փոքրիկ տունը գոնե մի քիչ ընդարձակել, գոնե հողե հատակը տախտակել, գոնե մեզ համար ամուսնական մի սենյակ ստեղծել, բայց… Աշխատեցի, քիչ չաշխատեցի: Տարի եղավ, որ լավ էլ փող վաստակեցի, բայց այդպես էլ էդ փողը չհավաքվեց, գումար չդարձավ: Կամ ծախսերն էին շատ, կամ մայրս ու կինս խնայող չէին: 

Երկու տարի առաջ էր, մի գիշեր արթնացա ու հանկարծ այնպես կարոտեցի Սոֆային որ… Խելագարվելու բան էր: Հասկացա, որ կին եմ ուզում: Ես իմ կյանքում երբեք այդպես չեմ կարոտել կին արարածին: Այդ գիշեր քնել չկարողացա, իմ ամբողջ կյանքը վերուդիր արեցի ու չհասկացա՝ էսպես էլի ինչքա՞ն: Կարգին չուտեմ, չխմեմ, կնոջ փայփայանքից ու խնամքից զուրկ մնամ, երեխաներիցս կարոտ մնամ, ես եփեմ, ես աման լվանամ, իմ շորերը կարկատեմ, ապրեմ մի քողտիկում ու… Մինչև ե՞րբ: Այդ օրերին  էր, որ տեսա  Լյուբային: Սովորական ռուս կին էր, բայց տեսա ու ասես կայծակ խփեց ինձ: Ո՞վ գիտե, շատ էի կարոտել Սոֆային, ո՞վ գիտե, մարմինս իրենն էր ուզում ու Լյուբան աչքիս հուրի փերի թվաց: Մեր շենքում էր աշխատում: Մաքրում, լվանում էր լուսամուտները, սենյակներն էր կարգի բերում հանձնելուց առաջ: Սկզբում անցնում էր կողքովս ու ժպտում: Ես ամաչում էի խոսել, ախր հայերեն կարգին խոսել չեմ կարողանում, էլ ո՞ւր մնաց՝ ռուսերեն: Դե արի, հիմի էլ ռուսերեն կակազի: Ամեն անգամ տեսնելիս սիրտս արագ բաբախում էր ու քիչ էր մնում բեռս վեր դնեի, սիրտս հանգստացնեի: Թվում էր, ուր որ է, սիրտս կանգ կառնի: Առաջինն ինքը խոսեց: Հետո սկսեցինք մտերմություն անել իրար հետ:  

…Դա պատահեց, երբ նոր տարուց հետո Հայաստանից ետ եկա: Մակարը մի սենյակ էր տվել կիսակառույց այդ շենքում ու յոլա էի գնում: Ապրելու տեղի համար փող չէի տալիս, ձեռքի հետ էլ պահակություն էի անում: Տաք էր, փչովի ներքնակ ունեի ու մի հաստ ծածկոց: Շոր չէի հանում, կարգին անկողին չկար: Չիմացա՝ որտեղ մրսեցի: Կեսօրին մոտ ոսկորներս սկսեցին ջարդվել, հետո  ջերմություն տվեց վրաս: Ջերմաչափ չունեի, բայց ես իմ ջերմելն զգում եմ, երբ սկսում եմ դողացնել: Դողացնում էի սարսափելի, ատամներս իրար էի խփում այնպես, որ չխկչխկոցն ուղեղիս մեջ արձագանքում էր հազար ելևէջով: Ասենք, դա սովորական ջերմություն չէր, երևի հին հիվանդությունս էլի գլուխ էր բարձրացրել: Մենակ էի: Ես էի ու ես, ուրիշ ոչ ոք չկար: Երբ տանն եմ լինում ու ջերմում եմ, աշխատում եմ ինձ զսպել, ատամներս այդքան ուժեղ չխփել իրար, իսկ այստեղ… Այստեղ ոչ ոք չէր անհանգստանա իմ ջերմելուց, ոչ ոք չէր վախենա: Ուրեմն սկսեցի դողացնել, հետո մղձավանջ սկսվեց: Վաղուց մղձավանջ չէի ունեցել ու չգիտեմ, թե ինչո՞ւ հենց այդ պատկերը եկավ: Երեխա էի,  հայրս եկել էր մի կաղ մարդու հետ, որի անունն Աղո էր: Նստել էին մեր միակ սենյակում ու մայրս սեղան էր դրել: Գինի էին խմում ու Աղոն կարդում էր ինչ-որ բան: Այն ժամանակ չգիտեի՝ ինչ: Հայրս երևի սիրում էր նրա կարդալը: Ինքը լավ կարդալ չէր կարողանում, ինքը որմնադիր էր, բայց ուզում էր լսել Սասնա ծռերն ու Աղոյին էր բերել, որ կարդար: Իսկ Աղոն կարդում էր վանկերը ձգելով. «Դառնամ, զողորմի՜ տի տա՜մ Խանդութ խաթունի՜ն»…

Այդ «տի տամ»-ը մի տեսակ խորհրդավոր ու զարմանալի էր հնչում իմ ականջին, ես չէի հասկանում նրա կարդացածը: Երեխա էի, մտել էի սեղանի տակ ու խաղում էի սեղանից ընկած լիմոնադի շշի կափարիչով: Չէի հասկանում՝ ինչ է նշանակում «Զողորմի տի տա՜մ» ու խաղում էի: Երբևէ չէի հիշել այդ պատկերը, այդ բառերը չէի հիշել, Աղո անունով մարդուն չէի հիշել, իսկ հիմա ամբողջ գիշեր նրա երկար կոկորդի վրա վեր ու վար անող ադամախնձորն էր աչքիս առաջ ու ականջներիս մեջ՝ տարաշխարհիկ  խուլ ու մութ ձայնը. «Դառնամ, զողորմի տի տա՜մ էն թլոլ Դավթի՜ն»: Ես ուզում էի այդ ձայնը կտրել, հեռացնել իմ ականջներից, ուզում էի ջնջել, վերացնել Աղոյի պատկերը, ուզում էի խեղդել նրա  շարժուն ադամախնձորը՝ աչքիս առջևից հեռացնելու համար, բայց չէի կարողանում: Ուզում էի ձեռքը ականջին դրած, կլանված լսող հորս պատկերը ջնջել մղձավանջիս միջից ու էլի չէի կարողանում: Տեսնում էի սեղանի տակ խաղացող երեխային, գիտեի, որ ես եմ, բայց ուզում էի, որ նա էլ չլիներ ու չէի կարողանում: Ես իմ կյանքում ուրիշ նման մղձավանջային գիշեր չեմ ունեցել: Թե որքան եմ տառապել, չգիտեմ, բայց երբ սթափվեցի, հասկացա, որ ցերեկ է, վրաս թեքված կինը Լյուբան է և իմ գլուխը նրա ծնկին է:  Այդպես մնացել էի երեք օր, մինչև Լյուբան եկել ու ինձ գտել էր զառանցանքի մեջ:

Մղձավանջիս մեջ չկար Սոֆան, Սոֆան մեղավոր չէր մղձավանջի համար, իմ հիվանդանալու համար էլ մեղավոր չէր, բայց չհասկացա ինչու, սթափվելուց հետո նրա պատկերն ավելի աղոտացավ ու առանց այն էլ սառած սերս ընդհանրապես   վերացավ: Մարդը կարող է երկու կին ունենալ, տղամարդը կարող է երկու կնոջ հետ լինել, բայց երկուսին միաժամանակ սիրել չի կարող հաստատ: Ու Լյուբան Սոֆային հանեց սրտիս միջից: Չգիտեմ, եթե հեռու չլինեի Սոֆայից, կսիրեի՞ նրան: Հաստատ կապրեի նրա հետ սովորույթի ուժով, կապրեի երեխաների համար, կապրեի, որպեսզի հարևանները չբամբասեն, որպեսզի… Կամ ոչ մի բան էլ չէի մտածի, կապրեի, ինչպես հազար-հազարավորներն են ապրում: Իսկ հիմա՞: Հիմա Լյուբայի հետ եմ ապրում: Երկու երեխա կա: Երկուսին էլ սիրում եմ հավասարապես, չնայած մեկի հայրն եմ ես: Հայաստանի երեխաներիս նույնպես սիրում եմ, բայց ուրիշ է, երբ տեսնում ես երեխայի մեծանալը, տեսնում ես նրա ամեն քայլափոխը և ուրիշ է, երբ հեռու ես: Չգիտեմ, չգիտեմ:

Ես էլ չիմացա՝ ոնց տեղափոխվեցի նրա մոտ: Լյուբան մի աղջիկ ուներ, մի տարի անց ծնվեց մեր համատեղ երեխան: Տղա էր ու անունը Անտոն դրեցի: Կուզեի Մուշեղ դնել, բայց Մուշեղ անունը նախ ռուսերեն չէր հնչի, հետո էլ մինչև իմ կակազ լեզվով արտասանեի, հոգիս բերանս կգար: Հայի ազգանուն էլ չեմ տվել: Իմ  Չիլինգարյան ազգանունը օտարության մեջ նրա կյանքն ավելի կդժվարացներ: Անտոն Իվանով: Ե՛վ հեշտ է, և՛ սովորական, ոչ ոքից չտարբերվող:

Այս տարվա տարեմուտին նորից Հայաստան գնացի: Մնացի մի քանի օր ու սիրտս նեղվեց: Ինչի՞ց: Ամեն ինչից: Սոֆայի ցուցադրական ուշադրությունից, մորս բողոքներից, հորս լուռ դժգոհությունից: Ես յոթ օր մնացի մեր տանը, հայրս յոթ բառ չփոխանակեց հետս, հետո տնքաց. «Աղջկա վատը չկա, հարսի լավը, տղա ջան»,- ասաց ու նորից մտավ իր լռության մեջ: Իսկ Ռուսաստան գալուցս առաջ պառկած տեղից վրա նստեց ու հարցրեց. «Ազատ, որ գնում ես, բա էս ռումբն ինչի՞ ես թողնում: Բա որ պայթի, ո՞վ պիտի պատասխան տա»: «Ի՜նչ ռումբ»,- հարցրեցի զարմացած: «Սոֆան»,- ասաց, էլի պառկեց ու ծածկոցը քաշեց գլխին: Չբողոքեց, չդժգոհեց, չհայհոյեց… Լռեց, լռեց, լռեց: Իսկ ես հասկացա, որ այլևս չեմ կարող մնալ սեփական տանը: Ամեն ինչ օտար էր, կարծես թե ամեն բան կարգին էր, բայց սեր չկար, ամեն ինչ ձևական էր: Հայրական տանից հիմա միայն դռան դրանդին է մի քիչ սիրտս փափկացնում: Երբ հիշում եմ, սիրտս մի քիչ փափկում է, թե չէ մնացած ամեն ինչ օտար է:

Լյուբան հայ չէ՞: Հետո՞ ինչ: Մարդ է, սրտիս մոտ է ու վերջ: Ինչքա՞ն կապրեմ նրա հետ, չգիտեմ:  Ես ապակի եմ բարձրացնում բարձրահարկ շենքի մի հարկից մյուսը, փոքրիկ, էժան կռան եմ: Աշխատում եմ առանց ինձ խնայելու ու ոչ ոք ականջիս չի շշնջում, թե. «Գիտե՞ս, ասում են կարի արտադրամասի Աբոն աչք ունի կնոջդ վրա»: 

Վերջին գալուս մեր տանը խմում էինք ու իմ մանկության ընկեր Սերոբը շշնջաց ականջիս: Սոֆան սեղան էր դրել, ճեփ-ճերմակ սփռոց էր գցել սեղանին, միս էր տապակել, նկարազարդ ու գեղեցիկ ափսեներ էր դրել մեր առաջ, իսկ Սերոբն օգտվում էր էդ սեղանից, մեկ-մեկ հայացք էր գցում Սոֆայի փափուկ տեղերին ու իբր իմ լավն ուզելով ասում էր շշուկով. «Ասում են…»: Ես այն ժամանակ չասացի, թե քեզ ի՞նչ, քո ի՞նչ գործն է, կամ դրա նման ինչ-որ բան…

 Ես Սոֆայի առաջ շատ մեղքեր ունեմ, բայց այդ մեկն էլ գումարվեց: Այդ օրերին սկսեցի ինձնից զզվել, բայց համբերությանս բաժակը լցվեց, երբ Սոֆան ինձ մոտ չթողեց. «Գնա ռուսիդ մոտ»,- ասաց նույն հանդուժող ժպտալով: Լավ կլիներ, եթե զայրանար, ասենք՝ ափսեն գլխիս տար, լաց լիներ, բայց նա ժպտում էր ամեն անգամ ու խույս էր տալիս ինձնից: Դա ի՞նչ է նշանակում: Նշանակում է անտարբեր է իմ նկատմամբ: Նշանակում է, եթե Սերոբի ասածը ճշմարիտ էլ չէ, ճշմարտությունից հեռու  չէ:

 Մտածում եմ մտածում ու հասկանում, որ մեր սերը չկա, մեռել է վաղուց ու ուզում եմ Աղոյի նման երկարացնելով ասել. «Դառնամ, զողորմի՜ տի տամ, մեր հանգած սիրուն»….