ԵՐԿՐՈՐԴ ԿՏԱԿԸ / Կարինե ԽՈԴԻԿՅԱՆ
Մոնոդրամա երկու մենախոսող անձերով
ԱՎԱԳ ՔՈՒՅՐ
ԿՐՏՍԵՐ ՔՈՒՅՐ
Երկատված բեմի մեջտեղում մութ, դատարկ, դրվագազարդ փայտե շրջանակ է: Բեմի աջ կողմը Ավագ քրոջ տարածքն է` պարզ, առանց պաճուճանքի: Ձախը Կրտսեր քրոջինն է` մոմե ծաղիկներով, ժապավեններով զարդարված: Շրջանակի մեջ Մոր թվացյալ դիմանկարն է:
ԱՎԱԳ ՔՈՒՅՐ — (ներս է մտնում, զննում չորս կողմը, դանդաղ մոտենում է շրջանակին: Երկար նայում է սև դատարկությանը, պայուսակից հանում է մոմակալը, դնում շրջանակին մոտ, կրակվառիչով վառում է մոմը: Ծխում է): Ես եկա: Ես այստեղ եմ: Երդվել էի մոռանալ այս տան ճամփան: Երդումս դրժեցի: Մեղավորը ես չեմ: Տասը տարի է անցել, մոռացել էի… ամեն ինչ: Մինչև անցած երկուշաբթի, երբ զանգեց մեր ընտանեկան փաստաբանն ու ասաց… Դու լա՜վ գիտես` ինչ ասաց: Դեռ տասը տարի առաջ գիտեիր, թե նա ինչ է ասելու անցած երկուշաբթի… (Շոյում է շրջանակի սև խավարը:) Ինձ դուր է գալիս այս լուսանկարը: Պատճառը նմանությունը չէ: Երբ մարդը չկա, նմանություն ասածը կորցնում է իմաստը: Պարզապես այստեղ քեզ տեսնում եմ` ինչպես կուզենայի, որ լինեիր… (Վերջին բառի հետ ջղային հանգցնում է մոմը: Մոտենում է բեմեզրի աթոռին, նստում` թիկունքով դեպի դիմանկարը: Հանգցնում է սիգարետը, ակնդետ նայում է դահլիճին:) Անցած երկուշաբթի զանգեց փաստաբանը: Դեռ անկողնում էի, առաջին սուրճն էի խմում: (Պայուսակից հանում է ընկալուչը, տեսարան խաղում:) Ալո՞… ինչպե՞ս, լավ չլսեցի… դո՞ւք: Ինչո՞ւ եք ինձ հիշել: Ո՛չ, ես ոչինչ չեմ ուզում հիշել, ես ընդհանրապես չեմ հիշում: Այո, բայց դա ինձ չի վերաբերում: Կտա՞կ… Ներեցեք, ի՞նչ կտակի մասին է խոսքը: Եվս մե՞կը: Չեմ հասկանում: Ոչ, գալ չեմ կարող: Այո, հրաժարվում եմ: Լավ, չեմ ընդհատի, խոսեք: (Դադարից հետո:) Կմտածեմ… Բայց չեմ խոստանում: (Ընկալուչը դնում է պայուսակը: Սև խավարին:) Եթե ճշմարիտ է, որ մեռածները հետևում են մեզ, այդ պահին քեզ լավ պիտի զգայիր` տեսնելով իմ շփոթությունը: Ով էլ լիներ` կշփոթվեր. միայն դու կարող էիր երկու կտակ թողնել: Երբ առաջին կտակդ փաստաբանը կարդաց, մտքովս չանցավ, որ կա նաև երկրորդը, որի վրա քո հստակ ձեռագրով գրված կլինի. ՛՛Բացել յոթ տարի հետո, մահվանս օրը՛՛: (Մատնացույց անելով կողքի խավարը, և ամեն անգամ, խոսելով Կրտսեր քրոջ մասին, իրեն բնորոշ շարժումով ցույց է տալլու ՛՛կողքի խավարը՛՛ Նույնը անելու է Կրտսերը:) Նրա մտքով կարող էր չանցնել, բայց ե՞ս… (Կտրուկ մոտենում է սև խավարին, հանգցնում է մոմը:) Դու ասում էիր, չէ՞, որ ես քո կրկնությունն եմ, բայց ոչ` շարունակությունը: Ուշացած հարցնեմ` ինչո՞ւ էիր այդպես ասում, դրանք նույն բանը չե՞ն… Գուցե չէիր կարող ներել, որովհետև ինձ նայելով քե՞զ էիր տեսնում: (Մատնացույց անելով կողքի խավարը:) Նրան կարողանում էիր ներել: Իսկ քո մտքով չէ՞ր անցնում, որ նա էլ քեզ նման չէր, պարզապես կարողանում էր դա թաքցնել: (Կռվարար:) Նա հիմա էլ խելոք է վարվում` աչքիս չի երևում: Դու գիտե՞ս, այստեղ գալու առաջին ու միակ պայմանը նրան չհանդիպելն է: Երբ զանգեցի մեր փաստաբանին ու ասացի պայմանիս մասին, նա միայն կմկմաց. ՛՛Բայց… նա ձեր քույրն՛՛: Կարծես չգիտեմ, որ նա իմ քույրն է: Է՛ր: Ու նաև այս տան միակ տիրուհին է… իսկ գուցե պահա՞կը: Ինձ չի՛ հետաքրքրում: Ես կես ժամով եմ եկել, երկրորդ կտակդ կարդալուց անմիջապես հետո կգնամ` առանց նրան տեսնելու: Ավելին չպահանջե՛ս: Իմ փոխարեն դու նույնը կանեիր: Հավատացած եմ: Չէ՞ որ ես քո կրկնությունն եմ: Բայց ոչ` քո շարունակությունը: (Այլ տոնով:) Մո՞մն ինչու հանգցրի… (Պայուսակից ևս մի մոմակալ է հանում, վառում մոմերը: Աթոռը մոտեցնում է շրջանակին, հարմար տեղավորվում է:)
Փաստաբանը ուշանում է: Գուցե զրուցե՞նք: Եղանակը քեզ չի հետաքրքրի: Ուրեմն` իմ մասին: Ես լավ եմ, շա՜տ լավ եմ: Ինձ հաջողվեց այն, ինչ չի հաջողվում շատերին` օտար միջավայրում իմ տեղը նվաճեցի: Գեղեցկությունս դեռ օգտագործվում է, իսկ ես օգտագործում եմ բոլորին` անխտիր: Վատ չի ստացվում: Կարևորը` ինձ դուր է գալիս: Միայն թե գիշերները չեմ քնում: Անքնություն չունեմ, պարզապես չեմ քնում: Կռահեցիր` ինչու: Այո, շարունակում եմ երազ տեսնել: Հիշում ես, չէ՞… (Աստիճանաբար ձայնը բորբոքուն է դառնում:) Ամեն գիշեր, անընդմեջ, երազներ էի տեսնում` արթնանում էի, ջուր խմում, քնում ու տեսնում կիսատ երազիս շարունակությունը: Ամեն առավոտ անկողնում անհամբեր քեզ էի սպասում, որ նստես կողքս, բռնես ձեռքս ու ես շնչակտուր պատմեմ դրանք` հերթականությունը խառնելով… հիշո՞ւմ ես, մամ: (Դադարից հետո, դաժանացաժ:) Իհարկե, հիշում ես: Չէ՞ որ առաջինը դու իմացար, որ աղջկական իմ երազներում տղամարդ հայտնվեց: Տես, չեմ ասում` առաջին սեր, որովհետև իմը սեր չէր: Դու հասկացար դա, բայց տագնապդ թաքցրած` շարունակեցիր լսել առավոտվա իմ խոստովանությունները: Այո, խոստովանությունները: Նրա հայտնվելուց հետո քեզ երազ չէի պատմում, ես խոստովանում էի… Գուցե դա՞ էր պատճառը, որ եկեղեցի գնալու կարիք չէի զգում: Մա՜յր, դու ինձնից վանեցիր եկեղեցին, իսկ ինքդ` առանց ապաշխարանք տալու, դատավճիռ կարդացիր: Դո՛ւ, դո՜ւ… (Ցրիվ է տալիս մոմերը:) Ինչպե՞ս կարողացար… Բայց ինչո՞ւ եմ զարմանում, չէ՞ որ հենց այսօր` մահիցդ յոթ տարի հետո, երկրորդ կտակդ խայծ դարձրած, թեկուզ կես ժամով, բայց ինձ բերեցիր այստեղ: (Չարացած:) Ի՞նչ է գրված այդ կտակի մեջ, որն ինձ համար մեռյալների աշխարհից ուղարկված նամակ է, ոչ ավելին: Ե՞րբ ես գրել` առաջին կտակից առա՞ջ, թե՞ հետո, մահվանիցդ մեկ ամի՞ս, թե՞ մեկ տարի առաջ: Էլ ի՞նչ կարող ես ասել, չէ՞ որ տասը տարի առաջ ասացիր մի բան, որից ցնցվեց եթե ոչ այս տունը, իմ ու քրոջս հոգին` հաստատ… Վախն է ինձ այստեղ բերել, լսո՞ւմ ես, միայն վա՛խը: Ոչ որդիական պարտքը, ոչ կանացի հետաքրքրասիրությունը, այլ վախը: Էլ ի՞նչ կարող ես ասել, եթե տասը տարի առաջ ասել ես ամենաահավորը…
Խավար
Լուսավորվում է բեմի մյուս կեսը: Կրտսեր քույրը խնամքով սրբում է կես-շրջանակը:
ԿՐՏՍԵՐ ՔՈՒՅՐ — Մեղրամոմը սրտովս է` կաղնե շրջանակը լավ է փայլեցնում: (Զննում է սև խավարը:) Գիտե՞ս, այս լուսանկարը չեմ սիրում: Ոչ թե` որ նման չէ քեզ… մեռածների համար միևնույն է, իսկ ողջերի պետքն էլ չէ: Պարզապես այստեղ ե՛ս շատ եմ նման քեզ: Այդպես էլ չիմացա` արհամարհո՞ւմ էիր ինձ: Դու երբեք չես թաքցրել, որ սիրում ես ուժեղ, ինքնավստահ մարդկանց, տանել չես կարող թուլամորթներին: Յոթ տարի է` չկաս, յոթ տարի է` այս տանը մենակ եմ` քո լուսանկարի հետ: Բայց ինչո՞ւ յոթ, ես տասը տարի մենակ եմ այս տանը: Այն օրվանից, երբ նա (մատնացույց անելով կողքի խավարը) հեռացավ, երդվելով այլևս ոտք չդնել հայրական տուն, իսկ դու փակվեցիր այս սենյակում, անգամ այգի դուրս չէիր գալիս: Երեք տարի մեր սենյակներում օդը քնած էր` լուսամուտները չէինք բացում, հյուր չէինք ընդունում: Այնպիսի լռություն էր, որ մի քանի սենյակներով բաժանված` իրար շնչառությունն էինք լսում: Մի օր մտա քո սենյակն ու տեսա քեզ` կարծես քնած լինեիր, ու երբ փակեցի աչքերդ, կամաց ասացի` հիմա կապրեմ: Գիտե՞ս, հիմա էլ համոզված եմ, որ բառերս լսեցիր, թեև բժշկի ասելով` կեսգիշերին էիր մահացել: Դու լսեցիր իմ բառերը, ու եթե ճշմարիտ է, որ մեռածները երկնքից հետևում են մեզ, ժպտացիր միայն քե՛զ հատուկ ժպիտով: Դու լա՜վ գիտեիր, որ ոչինչ չի փոխվելու, ամեն ինչ կմնա նույնը, ու ես մենակ կմնամ` այս պատերի մեջ: Ինձ լա՜վ էիր ճանաչում, ասում էիր` դու իմ շարունակությունն ես, բայց ոչ` կրկնությունը: (Ինչ-որ բան հիշելով:) Ախ, հա… սպասիր… (Գրպանից հանում է նոր մոմե ծաղիկներ, ամրացնում է շրջանակին:) Տեր հայրը տվեց: Հիշեց, որ քո մահվան օրն է: Ամեն օրվա պես եկեղեցում համարյա մարդ չկար, իսկ ես ամենապարտաճանաչ հավատացյալն եմ: Չէ՜, ասածս այն չէ, թե իմ պարտաճանաչությունն է ստիպել սուրբ հորը չմոռանալ մահվանդ օրը… Ի վերջո, քո շնորհիվ գտա եկեղեցու ճամփան: (Սկսում է շրջանակի վրայի առարկաների տեղերը փոխել:)
Մամ, դու գիտեի՞ր, որ ես երազներ էի տեսնում` ամեն գիշեր, անընդմեջ: Արթնանում էի, ջուր էի խմում, քնում ու տեսնում էի կիսատ մնացած երազիս շարունակությունը: Ես այնպես էի ուզում դրանք պատմել քեզ` հերթականությունը խառնելով, շնչակտուր լինելով, որ դու բացատրես դրանց իմաստը, գուշակես նշանները… Ամեն առավոտ սրտատրոփ սպասում էի, որ կմտնես սենյակս, կնստես կողքս, կբռնես ձեռքս, ու ես կպատմե՜մ, կպատմե՜մ… (Դադար: Այլ տոնով:) Բայց դու բացում էիր դուռն ու ասում` ՛՛Օրն սկսվել է, իսկ դու դեռ չգիտես՛՛: Կատակո՜ւմ էիր… Որովհետև ինձ լուրջ չէիր ընդունում: Դու ինձ երբե՛ք լուրջ չես ընդունել: Ես միշտ եղել եմ նրա՛ (ցույց տալով կողքի խավարը) ստվերը: Ու երբ եկավ օրը, մտքովդ անգամ չանցավ, որ իմ երազները փոխվել եմ, նրանց մեջ տղամարդ է հայտնվել: Ոչ, դա առաջին սեր չէր, այլ` տղամարդ: Այո՛, այո՛, իմ առաջին սերը չապրած` երազիս մեջ տեղ տվեցի տղամարդուն: Իսկ դու… չուզեցի՜ր տեսնել: Իսկ երբ չտեսնելն այլևս անհնար էր, դու… (Սթափվելով` նայում է կողքի խավարին:) Հա՜… նա այստեղ է: Նա, ով տասը տարի առաջ երդվեց այստեղ չվերադառնալ, իսկ մահվանդ օրը հեռագիր ուղարկեց. ՛՛Ինձ չկանչեք՛՛: Ընդամենը երկու բառ:
Նա այստեղ է, բայց ի՛նքը չի եկել: Նրան վա՛խն է բերել: Որովհետև ո՛չ որդիական պարտքը, ո՛չ անգամ կանացի հետաքրքրասիությունը չէին կարող նրան ստիպել, որ դրժի խոստումը: Դու նրան լա՜վ էիր ճանաչում: Ինչքան ինձ չէիր ճանաչում, այնքան գիտեիր նրան, դու նրա խոստովանությունների վկան էիր, իսկ ես… Իմ երազները լսող չկար, ինձ շուրջկալած լռությունից փրկվելու համար ստիպված եկեղեցու ճամփան գտա: (Նոր բերած ծաղիկների թերթիկները պոկում, շաղ է տալիս սենյակում:) Իմ երազների մասին գոնե մեկին պիտի ասեի՞: Ու ես դրանք պատմում էի եկեղեցու որմնանկարներին ու վառվող մոմերի ստվերներին:
Գիտե՞ս, ի՛նչ ես արել: Դու մեզնից մեկին դարձրիր անաստված, մյուսին` աստվածավախ: Ու երկուսս էլ հավասարապես չենք վախենում ոչ Աստծուց, ոչ սատանայից:
Ասացի` սատանա՞… (Մոտենում է կողքի խավարին, ականջը հպում պատին:) Ի՞նչ է անում այնտեղ, երևի վախի ճանկերի մեջ կուչ է եկել աթոռին ու սպասում է փաստաբանին: Մեր ընտանեկան փաստաբանին… Այդ խեղճուկրակին եթե խոսեցնեն` ինչե՜ր կպատմի: Ոչ միայն մեր ընտանիքի մասին: Այս քաղաքում ամեն ընտանիք խնամքով թաքցնում է իր պատիվն ու անպատվությունը` որպես միջնորդ ընտրելով ընտանիքի բժշկին ու փաստաբանին: (Վերադառնալով սև շրջանակի մոտ:) Մա՛մ, ի՞նչ ես գրել կտակիդ մեջ: Երկրո՛րդ կտակիդ մեջ: Առաջինում հավասար բաժանել էիր ունեցվածքը. տունը` ինձ, դրամագլուխը` նրան: Ի՜նչ ճիշտ էիր դասավորել. նա այս տան մեջ կխենթանար: Ես օտարության մեջ կկործանվեի: Իսկ այսպես` ապրում ենք: Կարծես վատ չենք ապրում, թեև տասը տարի է` իրար չենք տեսել: Որովհետև տասը տարի իրար չենք տեսել: Այս տարիներին ինչքա՜ն եմ մտածել` նա ինչպե՞ս տարավ հարվածը: Ինքնավստահ, գոռոզ, շփացած գեղեցկուհին ի՞նչ զգաց` հրաժարվելով իր տղամարդուց:
Մե՛ր տղամարդուց:
Մե՜ր տղամարդը…
Մե՞ր…
Մամ, հիշո՞ւմ ես այն օրը, երբ նա առաջին անգամ եկավ մեր տուն: Կիրակի էր, կեսօրին մոտ: Պատրաստվում էինք թեյ խմել: Հայրիկի մահից մեկ տարի էր անցել, և առաջին անգամ ճերմակ սփռոց էինք փռել սեղանին: Հայրիկի մահվան ու երկարած ձմռան ստվերներն այդ օրը կարծես վերջնականապես լքել էին մեզ ու մենք երեքով` դու, քույրս, ես, վերադառնում էինք սովորական կյանքին: Դու սեղանին էիր շարում մուրաբայի պնակները, ես սրբում էի թեյի բաժակները, քույրս կտրում էր կարկանդակը:
Խավար
ԱՎԱԳ ՔՈՒՅՐ — Հիշո՞ւմ ես, այդ օրը դարակից հանեցիր ճերմակ սփռոցը, ու սրբիչների տակից երևաց հայրիկի ատրճանակը: Դու ատրճանակը հրեցիր դարակի խորքն ու ժպտացիր: Այդպես կարող էիր ժպտալ միայն դու: Մի պահ թվաց` ամեն ինչ կլինի նախկինի պես, և ինչպես ամեն կիրակի, դուռը կբացվի ու ներս կմտնի հայրիկը: Ու մենք չորսով սեղան կնստենք: Բայց… նա ներս մտավ: (Հուշերին տրված:) Ներկայացավ ու սպասողական լռեց: Իսկ մենք… (Մատնացույց անելով կողքի խավարը:) Նա համրացել էր: Դու թեյ լցրիր բաժակներն ու հայացքդ հառեցիր անորոշ կետի: Ես անմիջապես հասկացա, որ այդ գիշեր ու մնացած բոլոր գիշերները նրան եմ տեսնելու երազում:
Խավար
ԿՐՏՍԵՐ ՔՈՒՅՐ — Ինչքան որ անսպասելի էր դռան զանգը, նույնքան ցանկալի էր: Երկարատև միայնությունից հետո նա մեր առաջին հյուրն էր: Ներկայացավ` հայրիկի ընկերոջ որդին, հեռուներից եկել էր աշխատելու մեր քաղաքում: Այցելության պատճա՞ռը… եկել էր ծնողների անունից ցավակցելու: Ու նաև ասելու, որ պատրաստ է օգնել մեզ` երեք թույլ, անպաշտպան կանանց:
Օգնել մեզ` երեք թույլ, անպաշտպան կանանց: Եվ այդ բառերն ասելիս երևի հավատում էր, որ սենյակում երեք թույլ ու անպաշտպան կանայք են: Ու չգիտեր, որ մեզ հետ էր ապրելու իր կյանքի վերջին երեք ամիսները:
Խավար
ԱՎԱԳ ՔՈՒՅՐ — Բայց մինչև դու կասեիր ամենաահավորը` մենք պիտի ապրեինք երեք ամիս, այն կիրակի օրվանից, երբ հայրիկի մահից հետո առաջին անգամ թեյի սեղանին սպիտակ սփռոց էինք փռել: Մենք` անտղամարդ տանը ապրող երեք թույլ, անպաշտպան կանայք: Հիշո՞ւմ ես, դա այն օրն էր, երբ դարակից հանեցիր ճերմակ սփռոցը, ու երևաց հայրիկի ատրճանակը:
Դու ատրճանակը հրեցիր դարակի խորքն ու ժպտացիր: Այդպես կարող էիր ժպտալ միայն դու: Մի պահ թվաց` ամեն ինչ կլինի առաջվա նման, և ինչպես ամեն կիրակի, դուռը կբացվի ու ներս կմտնի հայրիկը: Ու մենք չորսով սեղան կնստենք: Բայց… նա ներս մտավ: (Հուշերին տրված:) Ես անմիջապես հասկացա, որ այդ գիշեր ու մնացած բոլոր գիշերները նրան եմ տեսնելու երազում:
Հաջորդ առավոտ պատմեցի երազս, ու դու չզարմացար, չէ՞… Դու գիտեիր, որ պատմելու եմ նրա մասին: Թե ինչպես մտավ հյուրասենյակ, մոտեցավ ճերմակ սփռոցով սեղանին ու գրպանից հանած թաշկինակի հետ ճերմակ փոշին լցրեց սփռոցին: Դու կամաց հարցրիր. ՛՛Ա՞ղ է՛՛՛… պատասխանը լսելով` ժպտացիր քո՛ ժպիտով:
Նա եկավ հաջորդ կիրակի, հետո` շաբաթը երկու անգամ: Ամիսը չանցած` ամեն օր ճաշում էր մեր տանը: Հայրիկի ընկերոջ որդին էր` քաղաքը հասցրել էր այդքանը իմանալ: Սկզբի համար դա բավական էր, ու քաղաքը դեռ լռում էր: Իսկ տղամարդու հոտը նորից տեր էր դառնում մեր տանը:
Ես միանգամից հասկացա, որ նա իմն է լինելու: Համոզված եմ` հասկացար, թե ինչու չեմ ասում` առաջին սերը: Այլ` իմ տղամարդը: (Մոտենում է, շոյում խավարը: Կարծես նվիրական գաղտնիք է հայտնում:) Հայրիկը երկա՜ր մահացավ: Վեց տարի: Անկողնուն գամված: Իմ ու (ցույց տալով կողքի խավարը) նրա լավագույն տարիներն անցան մեր տանը սավառնող մահվան թևերի տակ: Մենք երկուսով տանուլ տվեցինք մեր առաջին սիրո ժամանակը, հանդիպում-ժամադրությունները հասակակից տղաների հետ, թաքուն համբույրները… Ես քսան, քույրս` տասինը տարեկան էր, երբ հայրիկը մահացավ: Եվս մեկ տարի` սևերի ու փակ դռների մեջ: Կորստի ծանրության տակ կքացած: Բայց նաև թեթևության զգացումով, որը փորձում էինք թաքցնել ոչ այնքան իրարից, որքան ինքներս մեզնից… Իսկ մահվան ներկայությունն ավելի է սրում կյանքի տենչը: Մենք այդ տարիների ու սև սգի մեջ խնամքով հասունացրել էիրք մեր սիրո ու մարմնի ծարավը: Նա լիներ, թե մեկ ուրիշը… Լսո՞ւմ ես, քո երկու աղջիկներն էլ ընտրելու էին նրան, ով առաջինը կմտներ անտղամարդ տունդդ ու իրեն պաշտպան կհամարեր երեք թույլ, անպաշտպան կանանց: Ինչպիսի՜ ինքնավստահություն` երեք թույլ, անպաշտպան կանանց…
Խավար
ԿՐՏՍԵՐ ՔՈՒՅՐ — (թեյի սեղան է սպասքադրում): Ուր որ է` կժամանի փաստաբանը: Այնպես է վարժվել մեր մուրաբաներին, որ կասկած ունեմ, թե միայն դրանց սիրուն է ինձ հիշում: Նա էլ էր սիրում մեր մուրաբաները, հիշո՞ւմ ես, ինչպես էր գովում դրանց նուրբ համը:
Ես միանգամից հասկացա, որ նա (ցույց տալով կողքի խավարը) հրապուրվեց: Բավական էր նայել նրա փայլող աչքերին ու սև զգեստի տակ կատվի ճարպկություն ստացած մարմնին: Ես համոզված էի, այդ տղամարդը գալու է նաև հաջորդ կիրակի, հետո` շաբաթը երկու անգամ, ու ամիսը չի անցնի` ամեն օր կգա ճաշելու մեզ հետ: Ես դեմ չէի, որովհետև ատում էի երեք սգավոր կանանց մեր միությունը: Ես ապրել էի ուզում, երեխայի՝ նման: Ի՞նչ անենք, որ քսան տարեկան էի: Հորս հիվանդությունը ստիպեզ մեզ վեց տարի հագնել գորշ զգեստներ, չուրախանալ: Հայրս` քաղաքի դատախազը, անգամ անկողնուն գամված, քաղաքին սարսափախառն հարգանք էր պարտադրում, մեզ` իր հիվանդության կարևորությունը: Մենք պատվով կատարեցինք մեր պարտքը, Աստված է վկա: Եթե ոչ Աստված, գոնե քաղաքը կվկայի, որ վեց տարի հոգատար խնամեցինք նաև հայրիկի հիվանդությունը, մի ամբողջ տարի սուգ պահեցինք ու… Մենք սովորական կյանքին վերադառնալու իրավունքը նվաճե՛լ էինք: Ու քաղաքը դա գիտեր, թե չէ հեռուներից եկած անծանոթ տղամարդու ամենօրյա այցելություններն անտղամարդ ընտանիքին չտեսնելու չէ՛ր տա: Ասենք, խստաբարո դատախազն էլ, անգամ հանդերձյալ կյանքից, դեռ ազդեցություն ուներ մեր ճահճացած քաղաքի վրա…
Առաջին օրվա լուռ պայմանավորվածության համաձայն նա (ցույց տալով կողքի խավարը) խաղի գլխավոր դերակատարն էր: Ես ու դու չէինք խանգարելու նրանց: Բայց թե ե՞րբ սկսեցի հետևել այդ երկուսին` չգիտեմ: Ինչո՞ւ էի նրանց հետևում` չը-գի-տե՛մ:
Ամեն օր կրճատվում էր նրանց բաժանող տարածությունը: Նրանք նաև ինձ էին պարտական այն առիթների համար, երբ մնում էին երկուսով: Սկզբում զրուցում էին, հետո անցան մտերմիկ փսփսոցի, հետո… դռան ետևում ոչինչ չէր լսվում: Նրանք ԼՌՈՒՄ էին:
Այդ լռությունն էլ մի օր ինձ սթափեցրեց. ինքս ինձ խոստովանեցի, որ ոչ թե երկուսին եմ հետևել, այլ իմ տղամարդուն: Խավարումն անցավ, մի վայրկյան առաջ ես քույր էի, հիմա` իմ տղամարդու համար ամեն ինչի պատրաստ… չգիտեմ` ով: Նրանք դռան ետևում ԼՌՈՒՄ էին, իսկ ես շուրթերս արյունլվիկ կրծում էի, որ չճչամ աշխարհով մեկ` ՛՛Թո’ղ նրան, նա ի՛մն է՛՛… Ի՛մն է, ի՛մը… Ես բարձրացա սենյակս ու սպասեցի: Կեսգիշերից առաջ նա գնում էր, ու ես լսում էի, թե ինչպես է բացվում ու փակվում քրոջս սենյակի դուռը: Այդ գիշեր էլ, ընթրիքից հետո, դու փակվեցիր քո սենյակում: Կեսգիշերից առաջ լսվեց այգու դուռը ճռռոցը, բայց… քրոջս սենյակի դուռը ոչ բացվեց ու ոչ էլ փակվեց: Ինչքա՞ն ժամանակ անցավ, մնչև հասկացա, որ նրանք երկուսով են գնացել: Ե՞րբ վերադարձավ` չիմացա, գլուխս թաքցրել էի բարձի տակ, որ մայրս չլսեր հեծկլտոցս…
Առավոտյան սովորականի նման նախաճաշի նստեցինք: Նրա դեմքին անցած գիշերվա հետքն իսկ չկար: Նայեցի նրա անխռով դեմքին, և առաջին անգամ խանդը բզկտեց հոգիս: Ես հասկացա, որ այդ տղամարդու համար պատրաստ եմ ամեն ինչի: Որովհետև ամեն ինչի պատճառած ցավը ոչինչ է սիրտս կտրտող խանդի ցավից: Իսկ դու լուռ էիր, շա՜տ կասկածելի լուռ էիր: Միայն նախաճաշի ավարտին հասկացա` ինչու: Դու ինձ առաջարկեցիր գնալ ծովափ` քրոջդ մոտ: Դու ի՞նչ մտածեցիր, երբ ես, առանց վայրկյան իսկ մտածելու, կտրուկ մերժեցի: Արդեն գիտեի՞ր, կռահո՞ւմ էիր… Այդպես էլ չհամարձակվեցի հարցնել, նույնիսկ երբ այս տանը երկուսս էինք մնացել ու սենյակներով բաժանված` իրար շնչառությունն էինք լսում:
Արտաքուստ ոչինչ չէր փոխվել մեր տանը: Մինչև այն օրը, երբ նախասրահում, իբր պատահաբար, նա բռնեց իմ ձեռքը: Ինձ կորցրած` փորձեցի ետ քաշվել, իսկ նա մյուս ձեռքով շոյեց դեմքս` տարիների հեռուներից վերադարձած տիրոջ նման:
Այդ օրվանից խուսափում էի աղջկադ հետ հանդիպելուց: Դա շատ դժվար էր. նույն տանն էինք ապրում, կողք-կողքի… Ավելի ծանր էր, երբ աղջկադ տղամարդը ինձ հետ հանդիպելու առիթ էր փնտրում: Դու դեռ փորձում էիր ինչ-որ բան անել, աղետի դեմն առնել: Հիմա եմ հասկանում, թե ինչպես ես տառապել` տեսնելով կրքից խորովվող քո աղջիկներին, հանգուցյալ խստաբարո դատախազի բարեպաշտ դուստրերին…
Աղջիկդ դարձավ նրա սիրուհին: Քաղաքը դեռ չգիտեր, բայց դու գիտեիր, դու հենց սկզբից գիտեիր, որ այդպես է լինելու: Ի՞նչ ուժ կար մեջդ, որ այդ առավոտ սովորականի նման թեյ լցրիր նրա բաժակը, իսկ ինձ առաջարկեցիր մեկնել քրոջդ մոտ: Իբր` ծովային օդը բարեբեր կլինի ինձ համար: Երբ հրաժարվեցի` կոպիտ, թշնամաբար, դու անգամ հայացքով չսաստեցիր, արդեն գիտեի՞ր, թե ինչ է լինելու: Զգո՞ւմ էիր մոտեցող աղետի շունչը: Այո՞, գիտեի՞ր, զգո՞ւմ էիր… Ինչո՞ւ այս հարցերը քեզ չտվեցի երեք տարի ձգվող մեր լռության մեջ…
Գիտեի՞ր, որ գալու է այն օրը: Տարօրինակ պատահականությամբ` նորից կիրակի, կեսօրին… Նա ինձ մենակ բռնացրեց այգում և առաջարկեց կեսգիշերին գնալ իր հետ… ինչպես քույրս: Ես արդարանալու բան չունեմ: Ոչ այն օրը, ոչ էլ հիմա: Արեցի, ինչ չէի կարող չանել: Ես համաձայնվեցի: Վայրկյան իսկ չվարանեցի: Այդ պահին էլ հիշեցի նրա խոսքերը` ես պատրաստ եմ պաշտպանել ձեզ` երեք թույլ, անպաշտպան կանանց:
Խավար
ԱՎԱԳ ՔՈՒՅՐ — Ի՞նչ կլիներ կյանքն առանց պատահականությունների: Երևի` ոչինչ: Պատահականությունն է առաջ տանում կյանքը: Կամ` նրա պատրանքը: Հետաքրքիր պատահականությամբ էլի կիրակի էր, կեսօր, երբ տեսա երկուսին: Դավադիրների էին նման: Նրանք պայմանավորվում էին կեսգիշերից հետո հանդիպելու մասին: Այդ ամենն արդեն եղել էր, նո՛ւյն այգում, նո՛ւյն կերպ, միայն թե երեք ամիս առաջ, ինձ հետ:
Ես կարողացա լռել: Չորսով թեյ խմեցինք: Հետո իմ տղամարդը գնաց, խոստացավ վերադառնալ ճաշին: Մնացինք երեքով` երեք թույլ, անպաշտպան կանայք: Ես ասացի. (խավարից այն կողմ գտնվող քրոջը) ՛Բարեպաշտ ընտանիքի աղջիկը, որ օրիորդ է կոչվում, գիշերը ժամադրության չի գնում, այն էլ մեկի հետ, ով իրենը չէ ու չի լինելու… Այդ օրիորդ կոչեցյալը պոռնիկից էլ վատն է… Պոռնիկը գոնե չի կեղծում, իսկ դու… դո՛ւ…՛՛: (Նետվում է դեպի անտես պատն ու բռունցքներով խփում:)
Խավար
ԿՐՏՍԵՐ ՔՈՒՅՐ — Երբ երեքով մնացինք, ես ասացի. (խավարից այն կողմ գտնվող քրոջը) ՛՛Ավելի մեծ պոռնկություն է, երբ տանը չգիշերողը բարոյականության քարոզ է կարդում: Նա խոստացել է ամուսնանալ, ինձ հետ, եկեղեցում, ինչպես վայել է պարկեշտ օրիորդին: Իսկ դու ընդամենը նրա սիրուհին ես, դու… դո՛ւ…՛՛:
Հարձակվեցինք իրար վրա… զզվելի էր: Դու կարողացար մեզ մենակ թողնել, դու չգոռացիր, չփորձեցիր մեզ բաժանել, գոնե մազերս պոկեիր, անիծեիր… ինչպես կվարվեր ցանկացած մայր: Բայց դու ուրիշ էիր: Անգամ այդ պահին դու չմոռացար, որ խստաբարո դատախազի կինն ես: Համոզված եմ, երբ դուրս եկար սենյակից, դեմքիդ միայն քեզ հատուկ ժպիտն էր…
Խավար
ԱՎԱԳ ՔՈՒՅՐ — Ճաշին չեկավ: Ինչո՞ւ… մինչև հիմա ինձ մութ մնաց: (Խավարից այն կողմ գտնվող քրոջը:) Դո՞ւ էիր զանգել… քեզնից հեռու չէ: Ասել` սպասում էի, նշանակում է` ոչինչ չասել: Բայց նա այդպես էլ չեկավ:
Մենք փակվել էինք մեր սենյակներում: Մութն ընկնելուն պես սկսեցի հավաքել իրերս: Համոզված էի, որ կեսգիշերից առաջ կբացվի այգու դուռը, կգա իմ տղամարդն ու կտանի իր հետ: Նա մի շաբաթով գնալու էր ծնողների մոտ: Գնացքը մեկնում էր լուսադեմին:
Խավար
ԿՐՏՍԵՐ ՔՈՒՅՐ — Վերջապես դուռը ճռռաց, բայց իմ կողքի դուռը չէր: Մայր, դո՛ւ գնացիր: Ո՞ւր գնացիր… Ժամերն անցնում էին, իսկ դու չկայիր: Մենք սպասում էինք` ամեն մեկս իր սենյակում դարան մտած: Դու եկար լուսադեմին: Մենք միաժամանակ իջանք հյուրասենյակ: Կիսախավար էր, դեմքդ չտեսա, բայց հիշում եմ ձեռքերդ` մեկը մյուսի վրա` բռունցքներ դարձած: Դու շատ հանգիստ ասացիր, որ նա այլևս մեր տուն չի գա:
Խավար
ԱՎԱԳ ՔՈՒՅՐ — Հետո ես գոռում էի ցավից, ես չէի կարող չգոռալ… Նա (մատնացույց է անում կողքի խավարը) կպել էր դռանը, եղունգներն էր կրծում ու տեսքն այնպիսին էր, որ համակերպվել է, ընդունել է քո վճիռը: Բայց ո՛չ ես… նա ի՛նձ էր պատկանում, ես նրան չէի զիջի ոչ մեկին: Դու լուռ սպասում էիր: Ինչի՞… Ու ես քարշ տալով բերեցի ծածկոցի մեջ հավաքած իրերս: Ես դեռ կարող էի հասնել գնացքին: Եթե միայն հասնեի… գոնե միասին կլինեինք: Այդ գնացքը ռելսերից դուրս էր եկել: Այրված վագոններից դուրս բերված ածխացած դիակներից մեկն էլ նրանն էր… Ես նրա հետ կլինեի, եթե դու այդ ժամանակ… դու հիշում ես, չէ՞, ինչ ասացիր… Ճամփաս չփակեցիր, դուռը չկողպեցիր, ընդամենը ասացիր…
Խավար
ԿՐՏՍԵՐ ՔՈՒՅՐ — Դու ընդամենը ասացիր. ՛՛Այդ տղամարդը ոչ մեկիդ չի սիրում: Նա սիրելու ընդունակ չէ:՛՛ Ապացո՜ւյց,- ոռնաց քույրս: ՛՛Ապացո՞ւյց… Նա պառկել է մեկիդ հետ, նույնը խոստացել է մյուսիդ, իսկ քիչ առաջ ինձ հետ էր…՛՛:
ԻՄ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿՏԱԿԸ
Բացել յոթ տարի հետո, մահվանս օրը
Ես զանգեցի նրան ու ասացի` պիտի հանդիպենք: Ասաց, որ մոտը կին կա, կարող է գալ կեսգիշերից ոչ շուտ: Եթե դա չասեր, ես չէի հիշի ձեր հոր ատրճանակի մասին: Հարցրի` կատա՞կ է: Նա ծիծաղեց: Եթե չծիծաղեր, ինչո՞ւ պիտի ինձ հետ վերցնեի ատրճանակը: Նա չէր ուզում կիսատ թողնել հաճույքը` այդպես էլ ասաց: Սկսեցի խնդրել, համոզել նրան, անգամ լաց եղա: Ե՛ս… Հանդիպեցինք կամրջի վրա: Առաջարկեցի ամուսնանալ ավագ դստերս հետ ու հեռանալ քաղաքից: Պատասխանեց, որ բացառված է: Պարզապես սիրում է ուրախացնել միայնակ կանանց… Եվ չի կարող միաժամանակ ամուսնանալ երկու քրոջ հետ, եթե անգամ քաղաքում նրանք բարեպաշտ օրիորդների համարում ունեն: Իր սրամտության վրա հիացած` լիաթոք ծիծաղեց: Կեսգիշերը վաղուց էր անցել, մոտակայքում մարդ չկար, ատրճանակի կրակոցը լսող չեղավ: Երբ ընկավ կամրջից` օգնության կանչող ճիչն էլ լսող չեղավ: Երկար մնացի այնտեղ, որովհետև հավատում եմ, որ մեռնող մարդու հոգին մի քանի ժամ սավառնում է այդ տեղում: Նրա մահվան ստվերին հասկացրի, որ այլ ելք չունեի: Նա կործանել էր ավագիս, կործանելու էր կրտսերիս: Ու հետո` քաղաքը… Ի՞նչ կասեր քաղաքը` իմանալով խստաբարո դատախազի ընտանիքի այս պատմությունը:
Երբ վերադառնում էի, գիտեի անելիքս` պիտի խոստովանեի, որ սպանել եմ նրան ու սպասեի ձեր դատավճռին:
Եկաք, կանգնեցիք իրար կողք ու հանկարծ տեսա, թե ինչքան նման եք` նույն հայացքով էիք նայում ինձ, ու երկուսիդ հայացքի մեջ նրա սերն էր: Ես հասկացա, որ սիրո ամենակուլ կիրքն է ձեզ տիրել ու դարձել ճակատագիր: Դա էր պատճառը, որ ես… չէ, չվախեցա, բայց չհամարձակվեցի միանգամիս ասել կրակոցի մասին: Ասացի, որ նա այլևս չի գա այստեղ:
Ու երբ մեկդ քարշ տալով բերեց կապած իրերը, իսկ մյուսդ, պատին կպած, սկսեց կրծել եղունգները, ես հասկացա, որ նա ինձ հաղթեց, նա հիմա կորուսյալ դրախտ էր ձեզ համար:
Ես հասկացա, որ իմ մաքրամաքուր աղջիկներն իրենց չպարպված մարմինների մոլեգնությամբ պիտի շարունակեն սիրել նրան ու նրանից փրկություն չպիտի՛ ունենան: Պիտի փնտրեն նրան ու չգտնեն իրենք իրենց: Ու ես մեղք վերցրի վրաս, մեռածին դարձրի իմ հանցակիցը… Միայն այդպես կարող էի սպանել նրան ձեր մեջ:
Ձեզնից մեկն ընդմիշտ լքեց հայրական տունը, նրա ճակատագիրն էր` նա ծնվել էր սիրո ու տղամարդկանց համար: Իսկ մյուսը… դու չէիր դիմանա, ինքդ էիր գտել եկեղեցու ճամփան, քո ճակատագիրն էր` դու ծնված ես հավատի ու մարդկանց համար:
Երբ մեղք գործեցի իմ ու մեռածի հանդեպ, դեռ համոզված չէի, որ ճիշտ եմ վարվում: Ես ընդամենը փրկում էի զավակներիս ու ընտանիքիս անունը: Բայց երբ հաջորդ օրն իմացա, որ գնացքը վթարի է ենթարկվել ու մոխրացած դիակների մեջ անհնար է ճանաչել որևէ մեկին, հասկացա, որ Աստված էր իմ կողքին: Կամ` սատանան: Կարևոր չէ, ես ընդամենը ճիշտ էի գուշակել նրանցից մեկի կամքը:
Յոթ տարի հետո կկարդաք այս խոստովանությունը, ու եթե ավագ դուստրս հեռուներում գտել է իրեն, դեռ օգտագործվում է նրա գեղեցկությունը, իսկ ինքն օգտագործում է բոլորին անխտիր, իսկ կրտսերս եկեղեցու ամենապարտաճանաչ հավտացյալն է ու սուրբ հայրը նրա շնորհիվ հիշում է իմ մահվան օրը, ուրեմն իզուր չեմ գրել երկրորդ կտակս:
…Ես դուրս եկա տնից կեսգիշերին ու լուսադեմին վերադառնալով` կորցրի երկուսիդ: Ու որպեսզի չճչամ ցավից ու կարոտից, ձեռքերս բռունցքած կծկել էի ծնկներիս` ատրճանակի վերջին պարկուճը քունքիս չպարպելու համար: Չարեցի միայն մի պատճառով` քաղաքը չպիտի՛ իմանար երեք ամիսների և այդ գիշերվա մասին…
Ես գիտեի, որ մեռնելու եմ մենակության մեջ` սենյակումս փակված, և ավագ դուստրս չի գա թաղումիս, իսկ կրտսերս միայն քրիստոնեական գթասրտությանը հավատարիմ մնալով կկատարի թաղմանս արարողությունը: Ես այնքան լավ գիտեմ երկուսիդ` մեկդ իմ կրկնությունն է, մյուսդ` իմ շարունակությունը, որ համոզված եմ` անգամ իմ սահմռկելի դավաճանությունը միանգամից չի մարի ձեր սերն ու կիրքը: Դուք դեռ պիտի վառվեք ու մոխրանաք` գոնե յոթ տարի: Ու ես գրեցի երկրորդ կտակս, աղոթելով, որ յոթ տարի հետո դուք կհասկանաք ու կներեք ձեր մորը: Երկուսո՛վ: Ու մասին կգաք ինձ այցի: Ես դրան շատ եմ սպասել` տասը տարի…
Ձեզ սիրող մայր, քաղաքի դատախազի այրի
2001
