ՀԱՐՈԼԴ ՓԻՆԹԵՐ / ԻՆՉՊԵՍ ԳՐԵԼ ՊԻԵՍ

Արվեստ, ճշմարտություն ու քաղաքականություն:
(Նոբելյան դասախոսություն, 2005, Հատված)

1958 թվականին գրել եմ. ՛՛Իրականի ու անիրականի միջև խիստ տարբերություն չկա, ինչպես չկա տարբերություն ճշմարիտի ու կեղծի միջև: Ամենևին էլ պարտադիր չէ, որ ինչ-որ մի բան կա՛մ ճշմարիտ լինի, կա՛մ կեղծ,- այն կարող է լինել և՛ ճշմարիտ, և՛ կեղծ միաժամանակ՛՛: Մինչև օրս էլ կարծում եմ, որ այս դրույթը իմաստից զուրկ չէ ու կիրառելի է արվեստի օգնությամբ իրականության ուսումնասիրության գործընթացում: Որպես գրող համաձայն եմ դրան, բայց որպես քաղաքացի՝ ոչ: Որպես քաղաքացի ես պարտավոր եմ հարցնել. ՛՛Ի՞նչ է ճշմարիտն ու ինչն է կեղծը՛՛: Դրամատիկական արվեստում ճշմարիտը մշտապես սպրդում է, ու երբեք չեք իմանա՝ ձեզ հաջողվե՞ց գտնել այն: Բայց դուք անպայման կփնտրեք: Որոնումն ինքնին խթանում է էությանը հասնելու ցանկությունը: Մեր խնդիրը՝ որոնումն է:
Մեկ անգամ չէ, որ խավարում գայթում, բախվում եք ճշմարիտին, պատահում է, ձեր դիմաց առկայծում է կերպար կամ ուրվագիծ՝ ասես ճշմարտություն հիշեցնող, թեև, որպես կանոն, դուք նույնիսկ դա չեք ընկալում: Սակայն զուտ ճշմարտությունն այն է, որ դրամատիկական արվեստում երբեք մեկ ճշմարտություն գոյություն չունի: Դրանք շատ են: Մի ճշմարտությունը մարտահրավեր է նետում մյուսին, նրանք վանում են իրար, արտացոլում իրար, անտեսում են, զայրացնում ու կուրացնում են մեկը մյուսին: Երբեմն թվում է, որ դուք բռնել եք ճշմարիտն ու մի ակնթարթ սեղմել բռունցքի մեջ, բայց նա անհետանում է՝ սահելով ձեր մատների արանքով:
Ինձ հաճախ են հարցնում՝ ինչպես են ծնվում իմ պիեսները: Բայց ես չեմ կարող բացատրել: Ինչպես երբեք չեմ կարող պատմել, թե ինչի մասին են դրանք: Թերևս պատասխանեմ՝ դա այն է, ինչ կատարվել է: Մարդիկ այդպես ասել են: Այդպես վարվել են:
Պիեսների մեծ մասը ծնվել է տողից, բառից կամ պատկերից: Սովորաբար պատկերը հաջորդում է բառին: Բերեմ երկու օրինակ. հանկարծ, չգիտես որտեղից, միտքս եկան երկու տող, ամեն մեկին հետևեց պատկերը, իսկ նրանց արդեն հետևեցի ես:
Խոսքս ՛՛Վերադարձ տուն՛՛ և ՛՛Հին ժամանակներ՛՛ պիեսների մասին է: ՛՛Վերադարձ տուն՛՛ պիեսի առաջին տողն էր՝- ՛՛Ո՞ւր ես դրել մկրատը՛՛: ՛՛Հին ժամանակների՛՛ առաջին տողը՝ ՛՛Սև՛՛: Երկու դեպքում էլ ուրիշ ինֆորմացիա չեմ ունեցել:
Առաջին պիեսում մի մարդ փնտրում է մկրատն ու հարցնում՝- ուր է այն կորել,- մյուսին, ում կասկածում է մկրատը գողանալու մեջ: Բայց, չգիտեմ ինչու, ես արդեն գիտեի, որ երկրորդին մկրատ պետք չէր, հարցն էլ չլսելու տվեց: ՛՛Սև՛՛ բառը ինձ պատկերվեց ինչ-որ մեկի, հնարավոր է՝ կանացի մազերի նկարագրությամբ, ու բառը հնչեց որպես պատասխան: Երկու դեպքում էլ զգացի, որ պետք է ուսումնասիրեմ՝ ինչ է կատարվելու: Ընկալումս տեսողական էր՝ շատ դանդաղ, ինչպես կինոյում, անցում ստվերից լույսին:
Ընդհանրապես սկզբում հերոսներիս նշում եմ տառերով՝ A, B, C: Պիեսում, որը հետո դարձավ ՛՛Վերադարձ տուն՛՛, ես տեսա, ինչպես մի մարդ մտնում է դատարկ սենյակն ու իր հարցն է տալիս մյուսին՝ ավելի ջահելին, որը նստել է անճոռնի բազմոցին ու ձիարշավի արդյունքների մասին է կարդում լրագրում: Ես մտածեցի, որ A-ն հայրն է: B-ն՝ նրա որդին, բայց ապացույցներ չունեի: Սակայն շատ արագ իմ ենթադրությունը հաստատվեց, երբ Բ-ն (հետագայում Լենի դարձավ) ասաց A-ին (հետագայում Մաքս դարձավ). ՛՛Պա, դեմ չե՞ս, եթե թեման փոխեմ: Ուզում եմ քեզ մի բան հարցնել: Ճաշի հաշվով: Ինչպե՞ս դա կոչել: Ճաշը, որ մենք կերանք: Ինչո՞ւ քեզ համար շուն չես գնում: Դու շան խոհարար ես: Ազնվորեն: Եփում ես, ասես շների ոհմակի համար՛՛: Եթե B-ն զրուցակցին ասում է ՛՛պա՛՛, բնական է եզրակացնել, որ մեր առջև հայր ու որդի են: Ակնհայտ է, որ A-ն կարող է ճաշ եփել, բայց B-ն բավականին վատ կարծիքի է նրա խոհարարական ունակությունների մասին: Սա նշանակո՞ւմ է, որ Բ-ն մայր չունի: Դա ինձ հայտնի չէր: Բայց ինչպես ինքս ինձ ասացի այն ժամանակ, սկզբում մենք երբեք չգիտենք, թե ինչ կլինի վերջում:
՛՛Սև՛՛-ը: Մեծ պատուհան: Երեկոյան երկինք: A տղամարդը (հետագայում՝ Դիլի) և B կինը (հետագայում՝ Քեյթ) նստած գինի են խմում: ՛՛Գե՞ր թե՞ նիհար՛՛,- հարցնում է տղամարդը: Ո՞ւմ մասին են նրանք խոսում: Բայց հետո տեսնում եմ պատուհանի մոտ կանգնած C կնոջը (հետագայում` Աննա) ուրիշ լուսավորության ներքո, մեջքով նրանց կանգնած, սև մազերով:
Դա զարմանալի պահ է՝ պահ, երբ ծնվում են պերսոնաժները, որոնք քիչ առաջ գոյություն չունեին: Դրան հետևում է ինչ-որ ընդհատվող, անորոշ, հալյուցինացիայի նմանվող մի բան, թեև երբեմն սրընթաց՝ ինչպես հեղեղը: Հեղինակը գտնվում է տարօրինակ վիճակում: Այն իմաստով, որ պերսոնաժները հիացած չեն նրանով: Հերոսները դիմադրում են, նրանց հետ դժվար է ապրել, նրանց անհնար է որոշարկել:
Եվ, իհարկե, նրանց չի կարելի թելադրել սեփական կամքը: Որոշակի իմաստով դուք նրանց հետ անվերջ խաղ եք խաղում՝ մուկ ու կատու, պահմտոցի: Ու վերջապես հայտնաբերում եք, որ ձեր դիմաց մարդիկ են՝ միս ու արյունից, մարդիկ՝ սեփական ցանկություններով ու զգացմունքներով, որոնք կազմված են այն բաղադրիչներից, որոնք ի վիճակի չեք փոխել, վերաձևել կամ աղճատել:
Այսպիսով, արվեստում լեզուն դառնում է ավելի քան կասկածելի ֆենոմեն՝ սորուն ավազ, բատուտ, սառցակալած ջրափոս, և ցանկացած պահի կարող է գնալ հեղինակի ոտքերի տակից:
Բայց, ինչպես ասացի, ճշմարտության որոնումները երբեք չեն դադարում: Դրանք չի կարելի հետաձգել, թողնել վաղվան: Ստիպված ես որոնել հենց այդ տեղում, հենց այդ պահին: