Էլֆիք ԶՈՀՐԱԲՅԱՆ/ «ՏԻԿԻՆ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ»
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ» ՀԱՆԴԵՍԻ ԱՐԽԻՎ/ ՊԻԵՍՆԵՐ
Էլֆիք ԶՈՀՐԱԲՅԱՆԻ «ՏԻԿԻՆ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ» պիեսը տպագրվել է «Դրամատուրգիա» հանդեսի 2008 թ., թիվ 14-15-ում
Դերասանի արվեստի անցողիկության փաստը բեմի ճշմարիտ ընտրյալներին շատ է մղել լուռ տառապանքի: Սովորական մարդկանց համար որքան գրավիչ, այնքան էլ գուցե տարօրինակ թվան սիրանույշների խոկումները, վերանձնային հարցադրումները, էքսցենտրիկ, հակասական (որ բեմում հետաքրքիր է), ինչպես նաև ինքնակենտրոն կենսաձևը… Անկեղծորեն, ամեն ինչ չէ, որ ինձ ներշնչեց լեգենդար արտիստուհու ապրելու կերպն ու արվեստն ուսումնասիրելիս, սակայն, այդումենայնիվ, նրա կյանքն առիթ տվեց ներկայացնելու… նրբագույնը…
Ամենապրոֆեսիոնալ նկարահանումն անգամ չի կարող կենդանի խաղի հրճվանքը հաղորդել, սա գիտե հատկապես թատրոնի մարդը… Սիրանույշին ներկայացնելու տկար ու անհետք փորձեր եղել են, որ ավելի գնահատելի կլիներ, եթե չլինեին: Գլխավոր խնդրանքս այս պիեսի ապագա դերակատարուհուն հետևյալն է՝ մոնոդրաման չդարձնել «հրապարակային ծիսական լալիք»…
Իսկ ո՞վ կարող է խաղալ այս դերը,- նույն հարցը տվեցին մեր ավագ գրականագետները: Սկզբում երկմտեցի, բայց հետո որոշեցի մեջբերել այդ առողջ և տեղին հարցադրումը: Ով էլ որ լինի, աներեր կամք ու ողջե՛րթ նրան:
Էլֆիք ԶՈՀՐԱԲՅԱՆ
ՏԻԿԻՆ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ
Եգիպտոս: Գերմանական հիվանդանոցի տաղտկալի սենյակը վերադասավորված է թանգարանի պես… հիվանդի կարգադրությամբ:
Մահճակալից դանդաղ իջնում է տիկին Սիրանույշը:
ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ — Ես մահացա 1932 թվականին, հունիսի 10-ին, ուրբաթ օրը, երեկոյան ժամը 8-ին: Հողին հանձնվեցի Եգիպտոսի հայկական գերեզմանատանը, որ արդեն ավազով ու մացառով է պատվել: Եգիպտահայ արտիստները միտք հղացան արձան կանգնեցնել իմ հիշատակին: Կազմակերպված դրամահավաքին մասնակցեցին նաև ուսանողներ: …Կիսանդրիս կերտվեց: Իմ սիրելի հայ զավակներ, որքա՜ն չարչարվեցիք… Այնքան շնորհակալ եմ ձեզ: Սակայն ի՞նչ իմանայիք, որ 2006 թվականին, մի գիշեր կիսանդրիս պետք է անհետանար շիրմիս վրայից…
Երանի՜ նորից ծնվեի, թեկուզ կրկին ապրեի կյանքում կրած բոլոր դժբախտությունները, սոսկումները, միայն թե էլի բեմ բարձրանայի… Ջղերիս քայքայումով, ամեն անգամ առողջությունից մի մաս փրթելով՝ խաղերս տալիս էի իմ սիրելի ժողովրդին, բայց որտե՞ղ պահեի, թաքցնեի դրանք, որ չկորչեին: Թատրոնի արտիստը, ավա՜ղ, միայն իր ժամանակինն է…
Դեռ չեմ կարողանում հաշտվել մահվան գաղափարի հետ, չեմ կարողանում…
Սիրանույշը քրմուհու նման ծալապատիկ նստում է հատակին, սկսում է սուրճ խմելու իր ծիսական «արարողությունը»:
Բժի՛շկ, ես տկար չեմ: Ես ամեն տեսակ տկարության թշնամին եմ… Արդեն բեմ եմ ուզում… Մի քանի օրից հոբելյանս է, ես պետք է պատրաստվեմ: Զուր եք անհանգստանում: Ճիշտ է, ծերացել եմ, չունեմ նախկին աշխուժությունը, բայց մահվան մասին վաղ է մտածել: Դեռ իրավունք չունեմ հանգստանալու:
…Իսկ ծնողներս գոհ չէին, որ դերասանուհի դարձա, տիկնա՛յք և պարոնա՛յք: Պոլսում «թատրոնի աղջիկ» անունը վարկաբեկիչ էր: Կինը չէր կարող ազատ ու համեստ աշխատանքով իր հացը ճարել ու բարոյապես հավասարվել այր մարդուն: Ինչպե՞ս, ուրեմն, երիտասարդ օրիորդը կարող էր բեմ բարձրանալ՝ առանց վարկաբեկվելու: Ծանոթ մարդիկ մեզ տեսնելիս հաճախ թեքում էին գլուխները՝ խուսափելով ողջունելուց: Այդ վիրավորանքը ծանր էր տանել, միայն գեղարվեստի սերն էր մեզ քաջություն տալիս՝ արհամարհելու տգիտությունը: Եթե այդ տխուր օրերին, վիրավորանք ու զրկանք կրելով հանդերձ, հպարտությամբ մեր գլուխը բարձր չպահեինք, այս վսեմ ասպարեզը չէինք կարող ստեղծել մեր հաջորդների համար, և այսօր գեղարվեստի դրոշը չէր ծածանվի հայոց թատրոնի վրա: Մինչ օրս զարմացած եմ, թե ինչու սուլթանն արտասվեց և հինգ ոսկի նվիրեց ինձ, երբ ես՝ շատ փոքրիկ մի աղջնակ, նրա ու պալատականների համար մի կանտիլենա երգեցի՝ «Հովվուհին», ապա «Քեոչեկ» պարեցի: Նույնիսկ հիշում եմ իմ բեմական առաջին նախադասությունը. «Դուն կնի՛կդ նայե, կնի՛կդ»: Երեկվա դերերս այսպես չեմ հիշում: Իսկ հանդիսականն ինչպիսի՜ բուռն ծափերով էր ընդունում մանկահասակ օրիորդիս այդ մեկ տողը… Ա՜խ, այդ ծափերը, ծաղիկները, փառքն ինչպե՜ս կարող են հիպնոսել քեզ և պահել՝ հանց բեմից կախյալ սիրահար:
Կանգնում է:
Մթնում է աչքերիս առաջ: Երբ ետ եմ նայում, տեսնում եմ, որ անձնական կյանքս նմանվեց երկարատև գիշերվա, որին ցերեկն այդպես էլ հաջորդափոխ չարեց, փոխարենը եղան լուսնյակ ու անլուսին գիշերներ: Հոգատար էր ամուսինս՝ երաժիշտ Կարլո Նիքոսիասը: Կարլո, սիրելի՛ս, հասկանում եմ, թե ինչու էիր խանդի հիվանդագին պոռթկումներ ունենում: Ես էի մեղավոր, արվեստն ավելի սիրեցի, քան քեզ. երեկոյան փորձեր, հյուրախաղեր, երկտողով ծաղկեփնջեր, ընծաներ, սիրահարական նամակներ… Ո՞վ լիներ քո փոխարեն, որ անտարբեր ընդուներ ուրիշների երկրպագությունը՝ ուղղված սեփական կնոջը: Քո տանջալի կասկածները սպանում էին ինձ, էլ ինչպե՞ս չհեռանայինք… Ասում են՝ դու չես ամուսնացել: Դա ճի՞շտ է արդյոք, թե ոչ, բայց ես ուզում եմ, որ այդպես լինի… Դու եղար իմ կյանքի առաջին և միակ տղամարդը… Իհարկե, քո կասկածները թունավորում էին նախևառաջ քեզ… Մտածում էիր՝ ինչպե՞ս կարող է դերասանուհին տարփածուներ չունենալ… Բացառություններ լինում են: Թատրոնն իր բարձրության վրա է մնում իր հզոր անհատականությունների շնորհիվ: Միջակ և ցածր դերասանին վիճակված է «սիրով» անարգանք «վայելել». դա է այս արվեստի չգրված դատավճիռը: Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, չէ՞ որ նա մարդու մտքի ու սրտի վրա ամենաշատ ազդողն ու իշխողն է. պատճառը հոգու ագատ սլացքը սանձարձակության վերածելն է… Եթե կյանքում դերասանն այնքան վերահսկեր իր դերը, որքան բեմում, հասարակությունը հեգնաբար չէր նայի նրան: Իհարկե, դերասանը չի կարող մի կյանքով ապրել, ինչպես սովորական մահկանացուն… Մինչդեռ դերասանուհին հոմանուհի չէ և ինքնահսկման սանձը միշտ պետք է իր ձեռքում պահի…
Ինչևէ, Կարլո, քո տիկնոջը կոչում էին «grand dama»: Քաղաքներ կային, որ կռիվ էին տալիս, թե սկզբից որտեղ պիտի ելույթ ունենայի: Մի օր էլ… (ծիծաղում է), ներկայացումից հետո երիտասարդներն ինձ օդ բարձրացրին, ապա արձակեցին ձիերին, իրենք սկսեցին քշել իմ կառքը և «ուռռաներով», «Կեցցե՛ տիկին Սիրանույշը» գոչելով, ծափահարություններով ու հրավառությամբ ուղեկցեցին հյուրանոց: Նորածին շատ հայուհիներ, ի պատիվ ինձ, անվանվում էին Սիրանույշ:
Ինչո՞ւ եմ սկսել հաճախ հիշել անցյալս: Սա վատ նշան է: Աստվա՜ծ իմ, որքա՜ն չքնաղ ծաղիկներ են: Եվ ումի՞ց: (Կարդում է:) Հարություն Ամիրայանի՜ց: Շնորհակալ եմ, պարոն: Նա իմ հոբելյանական հանձնաժողովի անդամներից է և ինքն է ստանձել հիվանդանոցիս ամբողջ ծախքը: Հարություն, մեծարգո բարեկա՛մ, երևի դուք չգիտեք, որ Սիրանույշն ինքն է հաճախ փող բաշխել չունևորներին: Ես նույնիսկ հրաժարվում էի ճաշկերույթից և խնդրում այդ գումարը փոխանցել գաղթականների օգտին: Ես Սիրանո՜ւյշն էի, Սիրանո՜ւյշը… Իսկ մեկ ամիս առաջ բարեկամուհիս պատահաբար տեսավ իմ ճաշի սեղանը. երեք պոմիդոր, հաց, ջուր, աղ: Նրան ասացի, թե իբր ճաշից հետո սիրում եմ մի քանիսն ուտել: Նույնիսկ բժիշկը չի կռահել, որ այստեղ հայտնվելուս պատճառներից մեկն իմ սովալլուկ վիճակն է: Բայց Սիրանույշն ատում է գանգատը, նվնվոցը… Ոչ մեկին թույլ չեմ տա ինձ խղճա կամ կիսաքաղց համարի, ո՛չ-մե՛-կի՛ն: Շատ դառն օրեր եմ տեսել և թանկագին ժողովրդիս ժպիտով եմ մխիթարվել: Շատ հալածանքներ եմ կրել, սակայն քաջալերվել եմ սիրելի հասարակության բուռն ծափերով, տեսել եմ հիվանդ ընկերոջս քաղցած մեռնելիս և չեմ վհատվել, արցունքը նույնքան է հոսել աչքերիցս, որքան ուրախությունը բխել է սրտիցս: Ոչ մի հարված չի կարողացել ինձ շեղել այն ճանապարհից, որ իմ փոթորկալից կյանքի ուղին է եղել: Աննկուն շարունակել եմ առաջ գնալ դեպի իմ բարձր նպատակը, և առաջնորդս է եղել իմ աշխատասիրությունը:
…Աշխարհը կարծես հյուծվել է ինձ պես: Ա՜խ, ծերությո՜ւն, ծերությո՜ւն, ինչպես է հոգիս անհաշտ քեզ հետ: Գուցե քեզ զայրացնում է արարելու իմ եռանդը, ինչպես խաղս՝ նախանձախոց դերասաններին: Կա՞, արդյոք, ավելի գեղեցիկ բան աշխարհում, քան երիտասարդությունը:
Երբ պատկերացնում եմ, որ այլևս չեմ լինի այս ծուռ ու շիտակ աշխարհում, երբ չեմ զգա Սիրո և Փառքի վայելքը, երբ չեմ փարվի իմ անուշ թոռնիկին, այլ հեշտությամբ ու անզորությամբ հող կդառնամ, սիրտս կանգ է առնում, շունչս՝ բռնվում: Սակայն ոգի՛ս, ոգի՛ս չես կարող տանել, Մա՛հ, դու՝ պարտաճանաչ սրիկա:
Մի՞թե ծերությանս պատճառով են մարդիկ փոխվել իմ հանդեպ: Ես սոսկում եմ ժլատ սիրուց… Բայց չէ՞ որ հոգիս նույնն է, ես ձեր նույն Սիրանույշն եմ, ձեր Սառա Բեռնարը, ձեր Երմոլովան, ձեր Ում Գլացումը, ինչպես անվանում եք ինձ: Սակայն, Տե՛ր Աստված, որքա՜ն դժբախտ եմ. որքան էլ ինքս լինեմ իմ փառքի պատճառը, այնուամենայնիվ, ինձ համեմատում են այլ աշխարհահռչակ դերասանների հետ: Ես կամենում եմ հենց միայն իմ անվամբ հիշվել, ոչ թե ուրիշի անունով հեղինակություն ներկայացնել: Ավելի լավ չէ՞ր լինի, որ իմ ժողովրդի մի «Սիրանույշը» լինեի, քան օտարների Սառա Բեռնարը:
…Իսկ Կահիրեի հայկական դերասանախմբի այս նոր սերունդն այնքա՜ն է հոգատար իմ հանդեպ, որ ինձ կարծես չի ուզում ճանաչել… «Սիրանույշը ծերացա՜վ»: Մինչդեռ նրանք, ովքեր ինձնից պակաս տարիք ունեն, հավատացնում եմ ձեզ, ավելի ծեր են, որովհետև դժբախտները ծեր են ծնվել: Իսկ արվեստը չի ծերանում, հասկանո՞ւմ եք, չի ծերանում: Ավա՜ղ, փառք ու հարստություն վայելած մարդու համար առավել ծանր է ընչազուրկ վիճակի մեջ ընկնելը… Իմ ծառաների շնորհիվ ես չեմ զբաղվել նույնիսկ կենցաղով: Արվեստի սիրույն փախա ընտանեկան հարկից, որ այսօր ինձ ծերացա՞ծ անվանեք: Գուցե մեղավոր չեք, սիրելինե՛րս, որովհետև դուք չեք տեսել խաղս, ինչպե՞ս կարող եմ բազմամիլիոն ապրումներիս գոնե մի րոպեն անշարժացնել ու գալիք ժամանակների դատողությանն ապացույց թողնել, ինչպե՞ս…
Չորս տարեկանից արտասանում էի, երգում: (Մի հատված է երգում «Լեբլեբիջի Հոր-հոր աղայից»:) Ձայնս էլ է ինձ դավաճանում: Ես շատ անգամ խաղում եմ իմ առանձնության մեջ և հանկարծ ուշքի գալով տեսնում եմ, որ մենակ եմ տանս կամ պարտեզում և ընկնում եմ հիասթափության մեջ…
Հոբևլյանս մոտենում է, Տե՜ր իմ Աստված, իսկ ես տրվել եմ այս անհրապույր հանգստությանը: Այդ օրը կխաղամ Հովհաննայի հրաժեշտի տեսարանը… (Նայելով հայելու մեջ:) Սիրանո՛ւյշ, կարողացիր վայր չընկնել քո բարձունքից, և… կխոսենք դրանից հետո: Եթե ուժերս ներեին, կներկայացնեի նաև իմ Զեյնաբը: (Հագնում է Զեյնաբի զգեստը, խաղում է Զեյնաբի դերը «Դավաճանություն» պիեսից:)
«Օթա՛ր, գիտե՞ս, ի՛նչ անցավ գլխովս քեզանից հետո: Լսիր և ապա դատիր ինձ: Երբ գազազած պարսիկները տապալելու վրա էին մեր վերջին ամրությունը, կատվի պես մագլցելով քարափների վրայով, որտեղից-որտեղ էր, պատուհանիս հասավ Անանիա Գլախան: Ձեռքին բռնած ուներ մի երեխա: Վսե՜մ գործ սկսեց լուսավորել իմ բովանդակ կյանքը, նա ինձ ուսուցանեց, թե ինչպե՛ս պիտի ապրեմ: …Գլախան ինձ ասաց. «Պարսիկները որոնում են քո որդուն: Նա՛ է ամենից վտանգավորը նրանց համար: Տո՛ւր ինձ որդուդ: Ես նրան կվերադարձնեմ քեզ, երբ հասնի ժամը: Թող իմ որդին զոհ գնա նրա փոխարեն»: Եվ որդուս առավ ու անհետացավ: Իսկ երբ ներս խուժեց հրոսակների խումբը և շրջապատեց ինձ, իմ ձեռքին նրա որդին էր: Մեր դավաճան իշխաններն արքայական զարդեր հագցրին ինձ և ձեռքս տվին մատուցարան, որի վրա դրված էին արդեն նվաճված ամրոցի բանալիները: Թևիցս բռնած՝ հանեցին ինձ դարպասներից դուրս և ստիպեցին, որ ծունկ չոքեմ փոշու մեջ: Իսկ խեղճ երեխային կապկպած դրին առջևս: Եվ նժույգ հեծած՝ մոտեցավ մեզ Սուլեյման թագավորը՝ ինքնագոհ ու արբեցած իր հաղթանակով: Նա նայեց մանկանը, և ձին սմբակն իջեցրեց խղճուկի կրծքին… Օ՜հ, այդ ճիչը…»: (Դադար): «Ասում են՝ երջանկություն չկա աշխարհում: Ո՛չ, Օթա՛ր, կա՛: Քո այդ արտասուքը, որ շողում է կրակված երեսիդ,- դա է իմ երջանկությունը: Քո այդ հայացքը՝ և՛ ահարկու, և՛ լուսավառ, դա՛ է իմ բախտավորությունը: Դո՛ւ, որ փառք ու պատվով շրջապատված՝ դեռ չես մոռացել հայրենիքդ, հապա ինչպե՞ս կարող էին մոռանալ նրան այն թշվառները, որոնք միայն ցավ, միայն երկյուղ ու անարգանք են տեսել կյանքում»:
Սիրանույշի քղանցքը կառչում է կեռից: Առանց շրջվելու խոսում է այնպես, ասես երեխայից խլում են սիրած խաղալիքը:
Բժի՛շկ, խնդրում եմ, թույլ տվեք. ես ավարտում էի Զեյնաբիս խոսքերը: Բա՛ց թողեք: Ա՜, ուրեմն դո՞ւ ես, բարեկամուհի՛ս: Բա՛ց թող, Արմենուհի՛, կատակի ժամանակը չէ, յավրո՛ւմ: Դու բռնել ես թագուհի Զեյնաբի փեշից, և նա քեզ կարող է ուղարկել կառափնարան: Բաց թող: Ի՞՜նչ… (Ծիծաղում է:) Պարո՛ն Հարություն, մեր բարերա՛ր, ուրեմն դո՞ւք եք, իսկ ես սկզբում չկռահեցի… Խնդրում եմ, մի՛ անհանգստացեք, ինձ ավելի առույգ եմ զգում, երբ խաղում եմ: Դե, բաց թողեք, ի սեր Աստծո: (Շրջվում է, ծիծաղում, կեռից հանում է փեշը, ապա՝ Զեյնաբի զգեստը:)
…Երբ Կարլոն խանդի տեսարաններ էր սարքում, հաճախ փորձի էի գալիս պրկված ու նյարդային: Բոլորը խուսափում էին ինձ հանդիպելուց: Գիտեին, որ կհանգստանամ «պայթելուց» հետո: Չէի հանդուրժում, երբ ասածներս չէին ընդունվում որպես օրենք: Գուցե հետո ինձ ինքնակենտրոն անվանեն… Մի օր էլ արտիստ Գևորգ Պետրոսյանն ինձ հակաճառեց փորձի ժամանակ, և ես այնպես շառաչյունով ապտակեցի խեղճին, որ բոլորը քարացան: Նա ձեռք չբարձրացրեց կնոջ վրա, քայլերն ուղղեց բեմից դուրս: Վազեցի, փարվեցի նրան, բյուր անգամ ներողություն հայցեցի և կրծքին փարված հեկեկացի: Իսկական Կատարինա էի:
Հագնելով Կատարինայի զգեստը:
Մոսկվայում Երմոլովայից ստացա ծաղիկներ, Սառա Բեռնարն ինձ նվիրեց ադամանդազարդ շպարատուփ, որն ինքն էր նվեր ստացել Ռումինիայի թագուհի Կարմեն Սիլվիայից: Իսկ ռուսական թատերական աշխարհն ինձ այնպիսի՜ գնահատականներ տվեց, որոնց ինքս չէի սպասում: Երբ վերադարձա հյուրախաղերից, հասարակությունը կտրուկ փոխեց իր դիրքորոշումն իմ հանդեպ… (Քինոտ ծիծաղում է:) Եվ վերջ տրվեցին տեղական գրչակների չարախոսություններին… Միշտ սիրով եմ ընդունել առողջ քննադատությունը՝ մաքուր օդի պես անհրաժեշտ, բայց տանել չեմ կարող անհիմն գովեստները կամ ծանծաղ քննադատությունը: Ո՞ր քննադատը կարող է այնքան հասկանալ, որքան ինքը՝ դերարարը: (Դադար:) Իսկ հիմա… Կատարի՜նա…
Ես ինքս եմ միայն խայտառակվելու:
Հակառակ կամքիս՝
Ինձ հարկադրում են ձեռքս հանձնելու
Մի ցավագարի, մի դաժան մարդու,
Որ շուտ նշանվեց, բայց ձգձգում է ամուսնությունը:
Ես ձեզ ասացի, որ նա ապուշ է,
Կոպիտ վարքի տակ սքողում է իր դժնդակ ծաղրը:
Իրեն զվարթ մարդ հռչակելու համար պատրաստ է հազար
Անգամ նշանվել և հարսանիքի օր նշանակել,
Բարեկամներին խնջույքի կանչել, եկեղեցական ծեսը ծանուցել,
Բայց մտադիր չէ ամուսնանալու:
(Հանկարծ վայր է ընկնում, բայց շարունակում է խաղը:)
Այժմ ամենքը մատով ցույց կտան Կատարինային.
«Գիժ Պետրուչիոյի կնոջը տեսեք,
Պսակի օրն է, իսկ մարդը չկա»:
Կարծես թե այն չէ: Այո՛, իրոք, այն չէ՛… Առաջ ուրի՛շ էր… Ուժերս չեն սպառվել, Մա՛հ: Անկողին էլ ընկնելիս, միևնույն է, մտովի կխաղամ դերերս: Հասարակությունը սպասում է իմ հոբելյանին: Իրավունք չունեմ նրան հուսախաբ անելու: Գնա՛ և տասը տարի հետո արի, աղվորիկս, գնա՛: Ցանկանում ես՝ ծնկներդ գրկեմ ու հեկեկալով աղերսե՞մ: Գնա՛, հրամայո՛ւմ եմ: (Կանգնում է:) …Իսկ ինչպե՞ս չհիշեմ մյուս դերերս. Մարգարիտ Գոթիե՜ն, որի ժամանակ ողջ դահլիճն արտասվում էր և «Բռավո՜, Սիրանո՜ւյշ» գոչում, Օֆելյայի խելագարության տեսարանը, երբ մարդիկ սարսռում ու հուզվում էին, Մագդան, որի համար Մոսկվան ինձ «մեծ» արվեստագետ հռչակեց…
Հետաքրքիր էր նաև պատերազմի օրերին: Մի կողմից պայթում են ռումբերը, մյուս կողմից, ահը սրտումս թաքցրած, քո խաղով ոգևորում ես հանդիսականին: Այղ պահին դերասանն իրեն հերոս է զգում: Ա՜խ, քանի-քանի՜ երեխա որբացավ: Ես նրանց հավաքում էի, տեղավորում որբանոցներում, ներկայացումներ կազմակերպում գաղթականների համար: Ամեն ինչ անցնում է միրաժի նման…
Պետրո՛ս, յավրո՛ւմ, հիշո՞ւմ ես, որ սուլթանն արգելեց քեզ արքա խաղալ, ասելով, որ երկու արքա չեն կարող լինել մի պետության մեջ, թեկուզև բեմում: Ա՜յ քեզ տգիտություն… (Քահ-քահ ծիծաղում է:) Արտիստական նուրբ հոգիդ շատ հալածվեց կոշտ ու անտարբեր հասարակության մեջ, մե՛ծ հայորդի: Քեզ չհասկացան… Քո խաղն էլ անցավ ու… կորավ:
Սուլթան Համիդի յաթաղանն արհամարհելով՝ խաղում էինք նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նա արգելել էր հայկական ներկայացումները: Իսկ Եղե՜ռնը… Չեմ ուզում վերհիշել ապրումներս… (Ջուր է խմում:) Ախր, ես՝ հայուհիս էլ էի այն մարդկանցից մեկը, ով դրեց թուրքական թատրոնի հիմքը: Հուսով եմ, այդ փաստը չեք մոռացել, պարոնայք Նամըք Քեմալ, Շեմսեդին, Շաքիր Պեյ, Ահմետ Սիտտհատ… Դուք էլ բարեկամ դարձաք թատրոնի հետ, հիշու՞մ եք… Ա՛յ ժանգոտեր յաթաղանդ, օսմա՛ն: (Բաժակը գետնով է տալիս:) Կարևորն այն էր, որ անգամ այդ օրերին մեր մայրենին հնչեց Պոլսի բեմից: Իսկ շատ քաղաքներում նկատեցի, որ հայոց լեզուն այլանդակում են: Ինչպե՜ս կծեծեի անճոռնի լեզու օգտագործող այդ մարդկանց…
Թե՛ կյանքում, թե՛ բեմում միշտ գովերգել եմ խիղճը, մարդկայնությունը, հոգու թռիչքը, մտքի սլացքը: Միշտ հուսավառ եմ եղել, որ կգա իմ երազած ապագան, կգա՛, կգա՛, թե ե՛րբ և ինչպե՛ս՝ չեմ կարող ասել: Փո՜ւչ խոսքեր… առանց կենդանի ապացույցի գրված բառերս կհնչեն որպես սովորական խոսքեր:
Եվ ո՞ւմ են պետք բոլոր խիզախումները, բեմական սքանչելի րոպեները, երբ լավագույն դեպքում դրանք դառնալու են հուշ…
…Այսօր կյանքում առաջին անգամ կուզեի հարբել ու մոռանալ, որ վաղանցավոր է դերասանի խաղը, թատերարվեստը: Կենդանի խաղը մեռնում է, երբ ավարտվում է: Սինեման անգամ չի կարող օգնել այս հարցում: Կոմիտա՛ս եղբայր, բախտավոր ես այս առումով, ինչպես նկարիչն ու պոետը…
Ահա սա է իմ ողբերգությունների գագաթը: Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ է բնությունն այսպիսի անողոք կատակ կանոնել թատրոնի համար: Կարո՞ղ է, արդյոք, ինչ-որ մեկը փոխել այդ կանոնը, իսկ գուցե իմաստո՞ւն է դրա խորհուրդը: Երանի՜ կարողանայի փոխել, ջնջել այդ հավերժական պատիժը… Ոտնաձայնե՞ր են: Բժի՞շկն է… ո՛չ, հեռացան: (Տնտղում, ապա հագնում է Ռուզանի զգեստը:) Իսկ Ռուզանս տեսնելուց հետո հայ աղջիկները երդվում էին նմանվել նրան, Ռուզանի պես թողնել և՛ տուն, և՛ հանգիստ, և՛ սեր, ամեն ինչ զոհաբերել հայրենիքին: Եվ համոզված եմ, որ, Աստված մի՛ արասցե, հարկ եղած դեպքում շատ հայուհիներ կռվի կելնեն ոսոխի դեմ… (Խաղում է Ռուզանի դերը:)
«Բավակա՛ն է, Շանո՛ւյշ, դու կամենում ես թուլացնել իմ արիությունը, բայց այդ չի հաջողիլ քեզ. ես գիտեմ իմ զոհաբերության ծանրությունը. բայց նա անհրաժեշտ է: Այժմ թո՛ղ ինձ, գնա՛ իմ սիրելիների մոտ և տա՛ր նրանց իմ վերջին ողջույնը: Ասա՛ իմ մորը, որ ես թշվառացող ծնողաց անեծքներն իրենցից հեռացնելու համար զոհեցի ինձ…
Ասա՛ իմ հորը, որ յուր ժողովրդի ազատությունը գնելու և յուր փառավոր անունն ապագայում արատից զերծ պահելու համար զոհեցի ինձ. ասա՛ իմ սիրելի քրոջն ու եղբայրներին, որ իմ անունն անմոռաց ունենան և հետևեն իմ օրինակին, երբ այդ հայրենիքը պահանջե… Եվ, վերջապես, ասա՛ Ներսեհին, որ ես իմ սերը խեղդեցի այս թշվառ սրտում միայն նրա համար, որ նա յուր բախտը չկապե ազգից անիծված մի կնոջ հետ…
…Այժմ մնաք բարո՜վ, հայրենի՛ լեռներ, հայրենի՛ երկինք, հայրենի՛ արև, ձեզ վրա նայում եմ ես վերջին անգամ և ձեզ նվիրում իմ ետին շունչը, իմ օրհնությունը… Մնաս բարով և դու, հայո՛ց ժողովուրդ, քեզ սիրեցի ես կաթոգին սիրով և քո փրկության սեղանի վրա դնում եմ, ահա, իմ ողջակեզը… Ընդունի՛ր այս զոհը և աղոթիր Աստծուն, որ սա լինի վերջինն այն անբավ զոհերից, որ քո որդիքը բերին քեզ կամակար…»:
Ընկնում է: Չարչարվում է վեր կենալ՝ չի ստացվում:
Եթե բժիշկն ինձ այսպես տեսնի, բուժքույրերին անշուշտ կհեռացնի աշխատանքից: (Նստում է հատակին:) Բժի՛շկ, բանաստեղծություն եմ գրում, կամ դերերիցս մեկն էի հիշել… «Իսկ ինչո՞ւ եք հատակին նստել, տիկին Սիրանույշ»,- կհարցնի բժիշկը:
Դերս է այդպես պահանջում: «Իսկ ո՞ր դերն էիք փորձում»,- գուցե հարցնի նա:
Ո՞րը… ո՞ր ներկայացման մեջ եմ նստել այսպես: Աստվա՛ծ իմ, ոչինչ չեմ հիշում, ո-չի՛նչ: Բժի՛շկ, յավրո՛ւմ, հեռացե՛ք… հեռացե՛ք…
…Հենց այստեղ՝ Կահիրեում, ներկայացման նախօրեին մահանում է աշխարհում իմ ամենաթանկ էակներից մեկը՝ որդիս… Բոլոր տոմսերը վաճառվել էին, խոշոր հասույթ էր եկել թատրոնին: Ներկայացումը հետաձգվեց ընդամենը մի քանի օրով: Որդեկորո՛ւյս մայրեր, ավելի շատ դո՛ւք ինձ կհասկանաք, փոքրիկ սիրտդ պայթում է ցավի ահագնությունից, եղածի հետ չհաշտվելով ու չհավատալով՝ ընդվզում ես կյանքի, բնության և նույնիսկ Աստծո դեմ, հետո անզորությունից… ուշաթափ ընկնում: Ես ծերացա մի քանի օրում: Մի այլ փորձություն էլ կար իմ առջև. ինչպե՞ս պետք է ինձ տիրապետեի բեմում: Հանդիսականին չի հետաքրքրում քո անձնական դժբախտությունը: Նա քաղցած առյուծի պես սպասում է իր «սննդին»: Իսկ արտիստը պարտավոր է մսի փոխարեն խոտ չդնել նրա առջև:
…Թույլ տուր խոստովանեմ, որդի՛ս… (Խելագարի պես քրքջում է:) Դու երկնքից կնայես քո խելառ մայրիկին և ներողամիտ կծիծաղես գուցե… (Չի հասկացվում՝ լալի՞ս է, թե՞ ծիծաղում:) Զավա՛կս, յավրո՛ւմ, քո… քո մահվան բոթը լսելով՝ ես խելագարի պես այսուայն կողմ էի նետվում, շունչս կտրվում էր, և հանկարծ, հայելու կողքով անցնելիս, կարծես ինձնից թաքուն կանգ առա: Հայելու մեջ ես զննում էի… որդեկորույս մորը, նրա հոգեվիճակը… Ների՛ր, անուշի՛կ որդիս, ների՛ր ինձ գեղարվեստի ստրուկը դառնալու համար… Որոշ ժամանակով թողեցի բեմը, բայց նա ի՜նչ դյութանքով էր ետ կանչում դեպ իրեն:
Թիֆլիսյան իմ փառավոր կյանքից հետո որոշեցի գնալ Պոլիս՝ ապրելու դստերս մոտ: Սիրելի հասարակության ծափողջույններն ու բռավոներն, այնուամենայնիվ, ինձ չէին կարող տալ զավակի հոգու ջերմությունը: Կարոտս և մենակությունս, որ հետո պիտի դառնար միայնություն, տանջում էին ինձ: Ի՜նչ հարգարժան պարոններ էին ցանկանում սիրտս նվաճել, սիրով մերժում էի բոլորին:
…Այստեղ, բացի մի քանի հոգուց, ինձ շրջապատել են արվեստը, հայրենի կուլտուրան չսիրող, արժեք չգնահատող մարդիկ: Ինչո՞ւ է ինձ վիճակված կյանքի այսպիսի մայրամուտ… Այս նամակն ինձ ուղարկել է իմ տաղանդավոր բարեկամ Իսահակ Ալիխանյանը: Այս րոպեիս իմանում եմ, որ իմ տեղր հայրենիքում է՝ Հայաստանում, բայց, ափսո՜ս, որ սխալս գիտակցում եմ, երբ արդեն ուշ է…
Վաթսունս անց էր, երբ Թիֆլիսում պետք է հրաժեշտիս հուզումնալից ներկայացումները տայի: Մամուլն անընդհատ գրում էր. «Մի՞թե այլևս չենք տեսնելու տիկին Սիրանույշին»: Ոմանք փորձում էին ետ պահել, ոմանք խնդրում՝ երբեք չթողնել բեմը: Խաղընկերներս փաթաթվել էին և հուզմունքից չէին կարողանում խոսել…
Ես պետք է խաղայի նաև «Համլետում», որի շուրջ ժամանակին գզվռտուք էր սկսվել: Համլետն ինձ ավելի շատ է զբաղեցրել իմ գործունեության ընթացքում, քան որևէ այլ կերպար: Համամիտ չէի այն մարդկանց հետ, թե կինը երբեք չի կարող ըմբռնել տղամարդու հոգեբանությունը… Ես ոչ միայն խաղի հերոսի բարդ բնավորությունը պիտի ուսումնասիրեի, այլև կնոջը տղամարդ պիտի դարձնեի: Իմ աշխատասիրության նպատակը պիտի լիներ ցույց տալ հասարակությանը, թե ինչպե՛ս եմ ըմբռնել Շեքսպիրի մտքերը: Թեև ամբողջ դերը հասկացել էի, սակայն կանգնել էի մի կետի առաջ ու չէի կարողանում գտնել այն բանալին, որը պիտի բանար այդ տղամարդու սրտի ամենախոր անկյուններից մեկը: Սա այն հրաշալի մենախոսությունն է, որի մեջ նա ամբողջ էությամբ այրվում է և չի կարողանում վճռել՝ «Լինե՞լ, թե՞ չլինել»: Մեծ վիշտ և հույզ էի դնում այդ բառերի մեջ, բայց տեսնում էի, որ ավելի էր թուլանում մտքի արտահայտությունը: Որքան տանջանք և ցավ էի դնում թե՛ դեմքիս, թե՛ ձայնիս մեջ՝ այնքան գունատվում էր խաղը, որքան ընկճված և ճնշված էի արտասանում «Լինե՞լ, թե՞ չլինել» բառերը, այնքան ավելի էին նրանք կորցնում իրենց խորունկ նշանակությունը: Զանազան շեշտերով, դիմախաղով, մեծ լռությամբ, նույնիսկ շշուկով էի արտասանում՝ ո՛չ մի տպավորություն: Ի՞նչ անել, հապա ինչպե՞ս արտասանել այդ անողոք բառերը: Զգում էի՝ ճակատս խոնավ էր և մատներս՝ սառած: Հուսահատ էի… Նստեցի սեղանիս առաջ՝ գլուխս ափերիս մեջ առած… Եկավ րոպե, որ քաշելով իմ ճակատի մազերը՝ բացականչում էի. «Տե՛ր Աստված, այս խաղի հերոսն այնքան չի տանջվել «Լինել, թե չլինելու» մտքով, որքան ես եմ չարչարվում՝ այս աներևույթ բայերով»: Շատ գիշերներ անքուն էի անցկացնում մինչև արշալույս: Երբեմն մի «այո-ի» և «ոչ-ի» համար երկար մտածում էի: Ավելի քան հարյուր տարբերակ ունեի հենց միայն մի «այո» ասելու համար: (Տարբեր ենթատեքստերով փորձում է «այո-ն»՝ մտքում ունենալով Ռոզենկրանցի հետ տեսարաններից մեկը:) Այո՛, այո՜, այո՞, այո՛, այո՛… Ո՜չ, սա չեղավ, …այո՛, այո՛, այո՛…, այո՛, այո՞: (Փորձելիս ետուառաջ է քայլում: Ամեն հետդարձին դիպչում է աթոռին, որը դրված է «ճամփամիջին»:) Այո՛, այո՜: (Աթոռին.) Մի՛ խանգարիր… այո, այո՛, այսպես էլ ճիշտ չէ, այո՜, այո՛: (Աթոռին.) Մի՛ խանգարիր, այո՛, այո՞, ոչ, չեղավ, գուցե այսպե՞ս՝ այո՜, այո՞: (Աթոռին.) Ասացի՝ մի՛ խանգարիր: (Աթոռը խփում հատակին:) Ա՜, այս ի՞նչ արեցի, միայն չգան բժիշկը կամ բուժքույրը…
Ահա Համլետիս բեմական հանդերձանքի մի մասը, որ խնամքով պահում էի: (Հագնելով:) Սակայն այս քաղաքում իմ ոչ տգետ տանտիրուհին, ով նույնիսկ մտավորական երևալու հավակնություն ուներ, վերցրել ու փոշու շոր էր դարձրել: Կեցցե՛ք, տիկի՛ն, կեցցե՛ք: (Փորձում է Համլետի դերը՝ մի գանգ առնելով ձեռքը:)
«Ավա՜ղ, խե՜ղճ Յորիկ: Հորա՛ցիո, ես նրան ճանաչում էի. ի՜նչ հրաշալի կատակաբան էր, ի՜նչ սքանչելի սրամտություն: Հազար անգամ ինձ դրել է ուսերին և ման ածել, իսկ հիմա ինչպե՜ս է զզվեցնում երևակայությունս: Սիրտս ետ է գալիս: Այստեղ էին կախված այն շրթունքները, որոնք, չգիտեմ, քանի՜-քանի անգամ համբուրել եմ: Ո՞ւր են հիմա քո ծաղրածությունները, թռչկոտումները, այն երգերը, այն ուրախության պոռթկումներդ, որոնք սեղանակիցներիդ ծիծաղից կոտորում էին: Դրանցից մեկն էլ չկա հիմա, որ քո այս ծամածռությունդ ծաղրեր, այս թափված կզակդ: Դեհ, հիմա գնա տիկին Այսինչի սենյակը և նրան ասա, որ եթե մեկ մատնաչափ շպար էլ քսի երեսին, դարձյալ վերջը այս շնորհքին է հասնելու, և ծիծաղեցրու նրան»:
Նույնիսկ անձնական ողբերգություններից՝ քրոջս ու որդուս կորուստներից հետո, ստիպված էի ինքնահաղթահարման գնալ: Աստղի՛կ, քույրի՛կս, գոնե դու շուտ չհեռանայիր այս աշխարհից: Ճակատագրական հարվածներն անդրադարձան առողջությանս վրա: Երբ վաթսունհինգ տարեկանում Համլետ էի խաղում, բժիշկը՝ սրսկիչը ձեռքին, պատրաստ կանգնած էր լինում կուլիսներում: Երբեմն սրտի նվաղումներ էի ունենում և սրսկելով ինձ ուշքի էին բերում, թևերս ընկած տանում բեմ: Հերիք էր բեմ մտնեի՝ ինչ-որ առեղծվածային ուժ էի ստանում և երբեմնի կայտառությամբ մենամարտում Լաերտի հետ: (Սուր է վերցնում և մարտի դուրս գալիս երևակայական Լաերտի դեմ:)
«Մե՛կ… Վճռեցե՛ք… (Հարվածում է:) Հայդե՛… Մի զարկ էլ. լավ, ընդունու՞մ ես… (Հարված:)
Ա՛ռ քեզ երրորդը, բայց ի՞նչ է, Լաերտ, կատա՞կ ես անում:
Խնդրեմ, հարձակվիր քո բոլոր թափով.
Ի՞նչ է, բանի տեղ չե՞ս դնում դու ինձ: (Հարված:)
…Ո՛չ, մեկ անգամ էլ»: («Վիրավորում» է Լաերտին:)
Հանում է Համլետի զգեստները:
Մի քանի տարի չխաղացի Պոլսում և հասկացա, որ խաղաղ ընտանեկան անդորրն իմ տարերքը չէ: Մեռած էր կյանքն այնտեղ: Ես նման էի որսս կորցրած գայլուհու: Եվ ստեղծագործելու բուռն պահանջն ինձ բերեց Կահիրե: Դժբախտաբար, արտիստի դառն աշխատանքով, անքուն գիշերների տանջալից որոնումներով և իր հիվանդ ջղերի քայքայումով ստեղծած դժվարին գործերը միայն երկուսից-երեք ժամ են ապրում՝ կեցցեներով և մեծ աղմուկներով, հասարակության մի մասի ներկայությամբ: Եվ եթե հանկարծ մյուս օրը նույն արվեստագետը մեռնի, մեռած է նաև նրա ամբողջ աշխատանքը, բացի իր նկարներից, որոնք ոչինչ չեն խոսում, չեն հուզում, չեն տառապում, ինչպես ինքն է խոսել, ինքն է հուզել: Բայց եթե կատարելագործվի նաև սինեմայի ձայնի և արտասանության լսողության արվեստը, այն ժամանակ շատ ցավալի չի լինի, և չի կորչի դերասանի աշխատանքը…
Հագնում է Մեղեայի զգեստը:
Այսօր գուցե մոխիրն է մնացել իմ «հրդեհ-Մեդեայից», և խեղճ նոր սերունդն ինչո՞ւ բռնադատի իր աչքերի տեսածը… (Խաղում է Մեդեայի դերը:)
«Օ՜հ, ինչպե՜ս անգութ պիտի վարվիմ ձեզ հետ, հրդեհով ձեր հոգու մեջ սարսափ պիտի ձգեմ, պիտի զրկեմ ձեզ ինձնից վրեժ առնելու ուրախությունից, դուք պիտի մոռանաք մեզ հետևել, երբ հրդեհի բոցը կսկսի ձեզ պատել և ձեր միտքը շփոթության մեջ կհանգչի… Վառվի՛ր, իմ պսակի ջահ, վառվի՛ր՝ ինչպես մի պայծառ կանթեղ իմ վրեժխնդրության և ազատության…
…Այրվում է անիծյալ քաղաքը… Ես հասա իմ նպատակին, ես այնպիսի հարսանյաց խնջույք սարքեցի, որ աստվածներն անգամ չեն տեսել, ես գեղեցիկ հարսին զոհ տվեցի և նրա համար սարսափելի խարույկ վառեցի, ահա նա բորբոքվում է պայծառ՝ ամեն տեղ կործանում, մահ և կորուստ պատճառելով:
Թո՛ղ կրակի բոցերը լափեն թագավորի պալատը, ուր Մեդեայի ուրացողն ու տապալողն ապաստարան է գտել, արդեն կարող եմ հանգստանալ, այժմ միայն հասել է հատուցման ժամը իմ քաշած վշտերի ու նեղությունների… Օ՜հ, ինձ տանջո՛ղ անիծյալներ, թո՛ղ կրակը լափե ձեր սիրտը, այրե ձեր ստախոս լեզուն, և ձեր մարմինը վերքերով ծածկվի և անդամալույծ մուրացկաններ շինե, իսկ քաղաքը մոխիր դառնա: Քամինե՛ր ու մրրիկնե՛ր, ավելի՛ ուժգին փչեցեք, բոցերի ալիքները չորս կողմ տարածեցեք և նրանց հետ՝ իմ անեծքների աղաղակները…»:
(Ջահն ակամա մոտեցնում է իրերի, դրանք բռնկվում են: Խուճապ:) Այս ի՞նչ արեցի: Դե հանգի՛ր, հանգի՛ր… Աստվա՛ծ իմ, հրդե՜հ: Իսկապես այրվում է… (Սկսում է հանգցնել նախ ոտքերով, ապա մի մեծ կտոր է գցում կրակի վրա: Շուտով հրդեհը մարում է: Բացում է պատշգամբի պատուհանները: Գալիս է, մի քանի վայրկյան լուռ, ներհուն, քարացած դիրքով նստում թիկնաթոռին: Ուժգին փոթորիկ է սկսվում: Ժպտալով, համրաքայլ գնում է փոթորիկը դիտելու: Սամումը ծածանում է նրա հերարձակ մազերը:)
Այսպես են եղել և իմ հոգեկան փոթորկումները բեմում…
«Սերը նըվագ մ’ է, Հոգին՝ ձայնագիր,
Մարդը՝ ածողն է, Կինը՝ ունկնդիր:
Սերը մտրակ մ’ Լ, Հոգին՝ երիվար,
Մարդը ճամբան է, Կինը՝ ձիավար:
Սերը քամի մ’ է, առագաստ՝ Հոգին,
Մարդը կաթսան է, Կինը՝ իր շոգին…»:
Սա իմ գրած բանաստեղծություններից էր, պարո՛ն Մահ: Մի դաժան գաղտնիք ասեմ քեզ, Մա՛հ. իմացի՛ր, տաղանդը չի մեռնում, չի՛ մեռնում, չի՛ մեռնում… Օ՜, ժամանակ, ինչո՞ւ չես կարողանում կենդանի պահել խաղի սքանչելի րոպեները…
Ես առողջ եմ, բժի՛շկ, առողջ եմ, յավրո՛ւմ… Մի քանի օրից իմ հոբելյանն է, ես կարող եմ խաղալ, ես պե՜տք է խաղամ, պե՛տք է խաղամ, բժի՛շկ… (Կորցնելով հավասարակշռությունը՝ ընկնում է: Վեր կենալով:) Չարաճճի մանկան պես փորձեցի մեկ անգամ էլ նայել մայրամուտը, փոթորիկը, բայց դա թանկ, շա՜տ թանկ նստեց վրաս…
…Ինչո՞ւ է մարդը երբեմն ժպտում, երբ տխուր է լինում, ինչո՞ւ է կյանքը համարում դժոխք, երբ չգիտե՝ ի՞նչ է սերը, ինչո՞ւ է մարդը հետևում լոկ արտաքին գեղեցկությանը, երբ կորցրել է հոգին ու սիրտը: Ինչո՞ւ է կույրն ավելի շատ գնահատում լույսը, քան տեսնողը… Ինչո՞ւ է մարդը երբեմն միայնակ զգում իրեն նույնիսկ իր ընտանիքում: Ինչո՞ւ է մարդը հաճախ «թաքցնում» իր բարությունր…
Ահա այսպիսի ինչուների մի թաքուցյալ շարան է փորձում բացահայտել արտիստը բեմում… Մի ամբողջ կյանք է վատնում՝ ճանաչելու մարդուն և ցույց տալու նրան իր առավել ու թերի կողմերով… Բայց հանկարծ զգում է՝ մայրամուտ է… Որ շուտով իր կենդանի խաղն անցյալ կատարյալ կդառնա, որ գեղեցիկ ակնթարթները հուշեր կդառնան… Ո՞վ կամ ի՞նչը կարող է հաղթահարել այս խնդիրը… Գոնե հանդիսականը հավերժական լիներ…
Ես դրամա եմ ներկայացնում բեմում, բայց ամենամեծ դրաման իմ արվեստի անցողիկությունն է… Սարսափելի՛ է մտածելը, սարսափելի՛…
Ափսո՜ս, նույնիսկ հանճարեղ ներկայացումից հետո վարագույրը փակվում է…
ՎԱՐԱԳՈՒՅՐԸ ՉԻ ՓԱԿՎՈՒՄ
