Աննա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ / «ԱՎԵՐՎԱԾ ՔԱՂԱՔԻ ԹԱԽԻԾԸ»
IN MEMORIAM — 07.12.1988
Ողբերգություն հույսի առկայծումներով
Գործող անձինք
ԿԻՆ, որ կորցել է ճանապարհը
ՏՂԱՄԱՐԴ, որ փնտրում է դատավորին
ՍԻՐԱՀԱՐ, որ չի դադարել սիրելուց
ԱՂՋԻԿ, որ ծնվել է փայտե ողորմելի տնակում
ՄԱՅՐ, որ ապրում է Աղջկա հետ նույն տնակում
ՏՂԱ, որ 7 տարեկան է, բայց կարծում է՝ 27 տարեկան է
ԾԵՐ ԿԻՆ, որ շալակով տանում է իր տան եղած-չեղածը
ԾԵՐՈՒՆԻ, որ գիտե Աշխարհի գաղտնիքը
ՋՈՒԹԱԿԱՀԱՐ, որ նվագում է լարերը կտրված ջութակի վրա
ԱՅՑԵԼՈՒ ԱՌԱՋԻՆ
ԱՅՑԵԼՈՒ ԵՐԿՐՈՐԴ
ԱՅՑԵԼՈՒ ԵՐՐՈՐԴ
ԱՅՑԵԼՈՒ ՉՈՐՐՈՐԴ
ՃԵՐՄԱԿԱԶԳԵՍՏՆԵՐ, որ անմարմին էակներ են
ՄՍԱՎԱՃԱՌ, որ միշտ խոզի գլխի հետ է
Մի հին, խղճուկ լամպար տարտամորեն լուսավորում է միջավայրը, որտեղ ողորմելի կրպակն է՝ երեք կողմից ջարդոտված տախտակներով ծածկված՝ փոքրիկ, նեղլիկ վաճառասեղանով։ Կեռից կախված է անգլուխ, բայց կճղակներով ոտքերը տեղը մսեղիքը։ Խոզի գլուխը վաճառասեղանի վրա է, մռութով՝ դահլիճին, երևում են սպիտակ ժանիքները, աչքերը բաց են։ Մսեղիքի կողքին կանգնած է մսավաճառը՝ շատ գեր մի մարդ։ Վաճառասեղանին նաև միս կոտրելու կացին է ու մի մեծ դանակ, որի վրա հանգչում է մսավաճառի ձեռքը։ Մթության խորքից հայտնվում է Կինը և դանդաղ, տատամսելով մոտենում է կրպակին։
1.
ԿԻՆ — Ես լույս տեսա և եկա… Բարի երեկո… Ես փնտրում եմ քաղաքը, դուք գիտե՞ք, թե որ կողմում է… Երբ ես բլրի վրա էի, քաղաքն արևելքում էր։ (Խոսում է այնպես, կարծես մսավաճառը պատասխանում է կամ հարցեր տալիս։ Իսկ մսավաճառը միայն անթարթ նայում է խոզի գլխին։) Ինչո՞ւ արևելքում… Երբ ես բլրի վրա էի ու հիանում էի մայրամուտով՝ քաղաքը ճիշտ և ճիշտ արևելքում էր։ Ես սխալվել չէի կարող… Եթե մայրամուտը քո դիմաց է, ուրեմն քո թիկունքում երևացող քաղաքն արևելքում է… Ոչ, ես վաղուց էի բլրի վրա… Ես չեմ հիշում, թե որոշակի որ ժամին էի բարձրացել այնտեղ։ Բայց հիշում եմ, որ եկել էի մայրամուտը նայելու։ Այնտեղից անչափ գեղեցիկ է երևում արևի սիգաճեմ հեռանալը… Երբ մխրճվում է լեռների ետևը, ինքը չի երևում, բայց ծիրանավառ լույսը դեռ ցոլցլում է հորիզոնի վրա… Անչափ գեղեցիկ է։ Ես այնպես էի տարվել, որ չնկատեցի, թե ինչպես լույսը քիչ-քիչ խավարեց։ Ետ նայեցի ու տեսա քաղաքը, որ շողշողում էր անթիվ լույսերով։ Ես մտածեցի, որ քաղաքի լույսերը ուղեցույց ունենալով՝ կհասնեմ քաղաք, որտեղ իմ տունն է մի բարձրահարկ շենքի վերջին հարկում։ Իհարկե, դուք ճիշտ եք, ես կարող էի և իմ տան պատշգամբից նայել մայրամուտը։ Բայց դուր չե՞ք կարծում, որ ազատ բնության մեջ մայրամուտին նայելը շատ կարևոր է։ Ազատ, արձակ բնությունը չես համեմատի բետոնե ջունգլիներ դարձած քաղաքից դիտվող մայրամուտի հետ։ Այո… իհարկե, պետք չէ շատախոսել… Պետք է ուղղակի ասել, թե ինչու եմ ձեզ անհանգստացնում… Համաձայն եմ, որ շաղակրատել պետք չէ… Ասեմ, ուրեմն, ես մայրամուտն էի նայում արևմուտքում, իսկ արևելքում քաղաքն էր՝ էլեկտրական պայծառ լույսերի մեջ… Բայց երբ պատրաստվեցի բլրից իջնել և շրջվեցի դեպի արևելք, որ քայլեմ այն կողմ, տեսա՝ քաղաքն անհետացել է… Մեռած խավար էր այնտեղ, որտեղ քիչ առաջ քաղաքն էր… Հասկացա, որ մոլորվել եմ… Վազեցի բլրից ներքև և ընկա թանձր ցեխի մեջ։ Կոշիկիս մեկը կորցրի այնտեղ… մյուսը հանեցի, որ չկորցնեմ… Ահա, խնդրեմ, նայեք, ցեխոտ է… Հետո տեսա ձեր սքանչելի լույսն ու հասկացա, որ իմ բոլոր անհաջողություններն ավարտվեցին։ Եթե դուք այստեղ միս եք վաճառում, ուրեմն և միս գնողներ կան… Ինչո՞ւ է խոզի գլուխն ինձ այդպես նայում… Ինչ-որ բա՞ն է ուզում ասել… Բարի մարդ, չե՞ք ասի, քաղաք տանող ճանապարհը ո՞ւր է…
Լամպարի լույսը դանդաղ նվազում ու վերջապես հանգչում է։ Խավարի մեջ դեռ լսվում է Կնոջ՝ սարսափահար շշուկի վերածված ձայնը։
ԿԻՆ — Մայրամուտն այնքան գեղեցիկ էր… Ես, անշուշտ, շփոթվել ու մթության մեջ դեպի արևելք չեմ գնացել… Ես պետք է սպասեմ լուսաբացին։ Արևագալի լույսերի մեջ կտեսնեմ քաղաք տանող ճանապարհը… Ի՜նչ տարօրինակ մարդ է այս մսավաճառը… Խոստովանիր, որ մի քիչ վախեցար… Ինչո՞ւ մի քիչ, լավ վախեցար, մանավանդ երբ լամպարը սկսեց մարել… Բայց կարծես էլ չեմ վախենում… Այստե՞ղ է, թե՞ գնացել է… Է՜յ, մարդ, այստե՞ղ ես… Բարի գիշեր… Երբ լույսը բացվի, կգան մարդիկ ու խոզի միս կառնեն, խոզի տոտիկներ, որ խաշ դնեն, օղիով, սխտորով, բողկով ուտեն և օդն ապականեն սխտոր-օղիով բուրող շնչառությամբ… Մատներով մտնեն խոր ափսեների մեջ ու յուղոտ-յուղոտ խփշտեն… Բարի ախորժակ…
2.
Դանդաղ բացվում է առավոտը։ Միջավայրում մեծ ու փոքր քարեր են, բետոնապատի մնացորդներ, ամրակների կտորներ։ Քիչ հեռվում ճղակոտոր, լրիվ չորացած Ծառն է՝ ճյուղերին մի քանի տարբեր գույների ժապավեններ կապված։ Մսավաճառի կրպակն անհետացել է։ Մի քարի վրա նստած է Կինը։ Նրանից հեռու, մեկ ուրիշ քարին նստած է Տղամարդը։ Խոր լռություն է։ Առավոտը զուրկ է արթնացող բնության ձայներից։ Կինը անտեղյակ է Տղամարդու ներկայությունից։
ԿԻՆ — Ի՜նչ տարօրինակ լուսաբաց է… Անարև… Կարծես փակ են Արևելքի դռները… Չեն լսվում արթնացող բնության ձայները, կարծես մեռած է։ Շուրջը քանդուքարափ… Որ կողմը նայում եմ՝ քաղաքը չի երևում… Ո՞ւր է քաղաք տանող ճանապարհը…
Կինը քայլ է գցում մեկ այս ու մեկ այն կողմ։ Միջավայրի քանդուքարափը նրան խանգարում է ավելի ընդարձակել իր քայլերը… Նա ահաբեկված է։ Հանկարծ տեսնում է չորացած Ծառը։ Հաղթահարելով քարակույտերը՝ մոտենում է։
ԿԻՆ — Խեղճ ծառ, ո՞վ է քո մահը փորձել զարդարել գույնզգույն փալասներով… Երևի քո մասին է մեռած ծառի մասին հին երգը… Երգեմ՝ լսիր…
Առաջին կացին, որ զարկեցին,
Ծառն օրորաց, ճղեն երաց,
Միջին կացին, որ զարկեցին,
Ծառն իր օտաց արյան բխաց,
Ետին կացին, որ զարկեցին,
Ծառն որոտաց, ծառն որոտաց՝
Տապալեցավ… Ծառն մեռավ…
Ջութակի մի լարի վրա խզխզացնելով՝ անցնում է Ջութակահարը։
ԿԻՆ — Սպասիր, մարդ, քո նվագը սքանչելի է բայց մի պահ կանգնիր ու ասա, թե ո՞ւր գնամ, որ հասնեմ քաղաք։
Ջութակահարն առանց պատասխանելու անհետանում է։ Ինչ-որ տեղից, ոտքերը հազիվ քարշ տալով, հայտնվում է պարկը շալակած Ծեր Կինը։
ԿԻՆ — Կանգնիր, սպասիր, ես քեզ կօգնեմ տանելու քո պարկը, միայն թե ասա…
Ծեր Կինը նույնպես գնում, անհետանում է՝ կարծես առանց տեսնելու և լսելու նրան։
ԿԻՆ — Լավ։ Հանգստացիր։ Դուրս արի այս քանդուքարափից և ընտրիր որևէ կողմ ու գնա, գնա այնքան, մինչև հանդիպես որևէ բնակավայրի… Խաղաղվի՛ր, ասի։
Հեռվից գալիս է Ծերունին։ Կինը լարված, անշարժ, կարծես հիպնոսված նայում է Ծերունուն։ Ծերունին գալիս, կանգնում է Կնոջ դիմաց։
ԿԻՆ — Բարի մարդ, ես ուզում էի…
Ծերունին մատը տանելով շուրթերին՝ լռելու նշան է անում և գնում, անհետանում է մի կողմի վրա։
ԿԻՆ — Հիմա հասկացա. որ կողմն էլ գնամ՝ բնակավայրի կհանդիպեմ… Մեկնումեկը վերջապես կասի՞, թե որ կողմում է անարև Արևելքը…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Դու ի՞նչ ես փնտրում։
ԿԻՆ — (չնկատելով, որ իր հետ խոսեցին)։ Քաղաքը։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Ո՞ր քաղաքը։
ԿԻՆ– Քաղաքը, որտեղ ես եմ ապրում։
Հանկարծ հասկանալով, որ իր հետ են խոսում, Կինը արագ շրջվում է ձայնի կողմը և տեսնում Տղամարդուն։
ԿԻՆ– (հուզված)։ Դո՞ւք խոսեցիք ինձ հետ…
ՏՂԱՄԱՐԴ – Ես:
ԿԻՆ– Մյուսներն ինչո՞ւ չխոսեցին։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Ի՞նչ կարևոր է։
ԿԻՆ — Իհարկե, վերջին հաշվով, բոլորովին կարևոր չէ… Պարզապես տարօրինակ էր… Հարց եմ տալիս, իսկ նրանք թողնում-գնում են…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Գուցե նրանք էլ չգիտեն պատասխանը։
ԿԻՆ — Այո… իհարկե… հնարավոր է։ Բայց կարող էին ասել, որ չգիտեն… Նրանք թողին- գնացին՝ առանց ծպտուն հանելու… Տարօրինակ է, մսավաճառը չխոսեց, սրանք չխոսեցին… Մսավաճառն ու իր կրպակն ո՞ւր անհետացան… Կային ու հիմա չկան…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Չգիտեմ։ Երբ հայտնվեցի այստեղ, ոչ մի մսավաճառ չկար, կրպակն էլ չկար… Խոզի մսեղիքն էլ չկար…
ԿԻՆ– Որտեղի՞ց գիտեք, որ խոզի մսեղիք էր… Չեք տեսել, չէ՞…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Չգիտեմ։
ԿԻՆ– Ի՞նչ չգիտեք։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Չգիտեմ, թե որտեղից գիտեմ…
ԿԻՆ — Դուք հարցրիք, թե ինչ եմ փնտրում։ Ես ասացի՝ քաղաքը… Քաղաքը, ուր ապրում եմ ես… Դուք գիտե՞ք, թե որտեղ է քաղաքը, ուր ապրում եմ ես։
Տղամարդը բարձրանում է նստած տեղից, մոտենում է Կնոջը, երկար, սևեռուն նայում է նրան։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Դուք իսկապե՞ս ուզում եք իմանալ, թե ուր է ձեր փնտրած քաղաքը…
ԿԻՆ — Ուզում եմ… իհարկե… պետք չէ կասկածել… Ես վերջապես պիտի վերադառնամ տուն, թե չէ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Եկեք։ (Հաղթահարելով տեղանքի անհարթությունը՝ գնում է մի կողմ։ Կինը հետևում է նրան։ Տղամարդը կանգնում է, ձեռքը մեկնում առաջ։) Տեսնո՞ւմ եք։
ԿԻՆ — Տարօրինակ բլուրներ են… արհեստական բլուրներ։ Եվ նրանց շուրջբոլորը նման քարակույտեր են… Ի՞նչ է սա…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Քաղաքը, որ փնտրում եք դուք…
ԿԻՆ – (ապշած նայում, ապա սկսում է ծիծաղել, ծիծաղը հետզհետե հիստերիկ է դառնում, բառերը հնչում են աղավաղված)։ Հասկացա… դու չկաս… ես էլ չկամ… Այսինքն՝ կանք… Բայց ոչ իրականում… Իրականությունն այստեղ կապ չունի… Սա մղձավանջ է… Երազ է… Մղձավանջային երազ… Ես կարթնանամ իմ բնակարանում և կմոռանամ այս քանդուքարափը, այս բլուրները, խոզի մսեղիքն ու մսավաճառին… այդ տարօրինակ համր մարդկանց… Սա մղձավանջ է…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մղձավանջ է, անշուշտ…
ԿԻՆ – Դուք էլ նույնն ասացիք…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Իրողությունից ծնված մղձավանջ։
ԿԻՆ – Երազ եմ տեսնում։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Նույնքան իրական, որքան ամենօրյա իրական կյանքը… Արթնանաս, չարթնանաս, երազում թե արթուն՝ նույնն է մղձավանջը…
Կինը նետվում է առաջ ե անհետանում։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Վերադարձիր, կին, վերադարձիր.. Որքան խոյանաս քանդուքարափի առապարներում, այնքան պիտի խտանա քո մղձավանջը, որը միայն քոնը չէ, կին… Վերադարձիր…
Կինը չի վերադառնում։ Տղամարդը նույնպես արագ հեռանում է դեպի այն կողմ, ուր անհետացավ Կինը։ Լսվում են խժալուր ձայներ, ողբ, խելագար ծիծաղներ, շշուկներ, անհասկանալի բառեր, մանկան ճիչեր, հոգեցունց աղաղակներ, փլուզումների, կործանումների քաոս արտահայտող խժալուր ձայներ։ Մի պահ մթություն։
3.
Երբ նորից անարև լույսով լուսավորվում է միջավայրը՝ տեսարանը կարծես նույնն է, բայց նաև փոխված։ Ավելացել է վերևից շղթաներով կախված քաղաքային մեծ ժամացույցը՝ ապակին կոտրված և առանց սլաքների։ Ինչ-որ տեղ կապված պարանին փոշուց ու կեղտից մոխրագույն դարձած անկողնու սպիտակեղեն է կախված։ Անկյուններից մեկում հնացած փայտե տնակի դուռն է երևում։ Ճղակոտոր չորացած Ծառն իր տեղում է։ Երբ նորից լուսավորվում է միջավայրը՝ քաոսային ձայները միանգամից կտրվում են։ Շրջապատը դատարկ է ու լուռ։ Կնոջ ձեռքից բռնած՝ նրան բեմ է առաջնորդում Տղամարդը։
Կինը, դիպչելով քարերին, մերթ ընդ մերթ գայթում է, իսկ Տղամարդը օգնում է նրան հավասարակշռությունը գտնել։
Լռության մեջ ծնվում է Մեղեդին, զգույշ, մեղմ… Ընդհատվում է՝ կիսատ թողնելով իր ավարտը։ Ապա նորից հնչում ու նորից անավարտ է մնում։
Կարծես ինչ-որ մեկը նվագում է ու չի կարողանում ավարտին հասցնել և նույնն է կրկնում անընդհատ։ Գուցե Ջութակահարն է. հայտնի չէ:
Կինը առաջ է մղվում՝ ուշադիր լսելով հնչող մեղեդին։
ԿԻՆ — Կիսատ մեղեդին հնչում է անդադար, համառ… Արդյոք իմ ներսից դեպի լույս աշխա՞րհ, թե՞ լույս աշխարհից՝ իմ ներսը խավար… Մերթ թվում է, թե երկնքի հեռու խորքերից ինչ-որ պատգամ է հղում և մեկ էլ կարծես ժայթքում իմ ներսից ու կիսատ մնում։ Մերթ ելևէջը դառնում է ուրախ և նույնիսկ ցնծում և մերթ վերածվում ողբի և կամ դառնում է մեղմիկ օրորոցային այնքան գեղեցիկ, այնքան հոգեթով, սակայն միշտ կիսատ… Ընդհատվում է անպատեհ մի տեղ՝ հոգիս պատելով հուսահատությամբ, մինչև որ նորից կհնչի աշխարհի բոլոր ծակուծուկերից դեպի իմ հոգին կամ թե իմ հոգուց դեպի դուրս՝ աշխարհ… Դու նույնպե՞ս լսում ես այդ մեղեդին, մարդ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Կործանումների ծանր դղիրդ է, որով սասանվեցին աշխարհի մյուս ձայները… Կիսատ թողնվեց մանկան լացն ու ծիծաղը, սիրահարների խոստովանությունը, մայրերի ձայնը, մեծերի օրհնանքը և մեղեդիների շարունակությունը…
ԿԻՆ — Մղձավանջների խրթին քաոսում… Հենց որ արթնանամ՝ նորից ամեն բան իր տեղը կընկնի, մանկան լացն ու ծիծաղը, սիրահարների խոստովանությունը, մայրերի ձայնը, մեծերի օրհնանքը, մեղեդիների շարունակությունը… Հենց որ արթնանամ… հենց որ արթնանամ… մղձավանջներից…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Իրողությունից ծնված մղձավանջ…
ԿԻՆ — Ես կարթնանամ, և ամեն բան նորից իր տեղը կընկնի։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Դու չես արթնանա…
ԿԻՆ — Ես մեռա՞ծ եմ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — ՄեռաՇծ… Նայած որ կողմից ես խնդրին մոտենում…
ԿԻՆ – Եթե մեռած եմ, ուրեմն դժոխքում եմ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Դու հավակնում էիր մեռնելուց հետո դրախտ ընկել…
Կինը չի հասցնում պատասխանել, որովհետև այդ պահին, չնկատելով քաղաքային ժամացույցը, խփվում է նրան։ Ժամացույցը ճոճանակի նման տարուբերվում է, և ժանգոտած շղթաները զարհուրելի ճռռում են։ Կինը վախեցած գրկում է ժամացույցը, կանգնեցնում նրա ճոճանակը։
ԿԻՆ – Աստված իմ, Տեր իմ, թույլ տար՝ արթնանամ… Թույլ տուր՝ դուրս գամ մեռած ժամանակից, ուր ընկղմվել եմ… Թույլ տուր արթնանալ…
Ջութակահարը նորից է հայտնվում՝ ճռռոցով աղեղը քսելով լարին։ Կինը, թողնելով ժամացույցը, նետվում է դեպի նա։
ԿԻՆ — Դու գիտես, անշուշտ, խնդրում եմ, ասա, թե ո՞ւր է քաղաք տանող ճանապարհը, որովհետև փլատակների հսկա կույտերը չեն կարող իմ փնտրած քաղաքը լինել…
Ջութակահարը հեռանում է։ Կինը նետվում է դեպի պարկը շալակած Ծեր Կինը, որ երևում է հակառակ կողմում։
ԿԻՆ — Դու քաղաքի՞ց եկար, թե՞ քաղաք ես գնում…
Ծեր կինը անցնում-գնում է առանց պատասխանի։ Մտնում է Ծերունին և հասնելով Կնոջը՝ մի պահ կանգնում է նրա դիմաց։
ԿԻՆ — Ասա ինձ, բարի մարդ… Ո՞ւր փնտրեմ քաղաքը…
Ծերունին նորից մատը դնում է շուրթերին և հեռանում։ Կինը շրջվում է դեպի Տղամարդը, բայց նա անհետացել է։
ԿԻՆ — Նորից մենակ եմ։ Զարմանալի բան. վախս կարծես չքվել է… Կարծես սովորական մի միջադեպ է, որ պիտի անցնի շուտով… Ի վերջո, ամեն մարդ մենակ պիտի ապրի իր մղձավանջը…
Հայտնվում է Տղան, մոտենում Կնոջը, բռնում է նրա ձեռքը։
ՏՂԱ — Դու մի վշտանա, կյանքը շարունակվում է, քանի դեռ չի ավարտվել։
ԿԻՆ — Դու որտեղի՞ց գիտես, դու այնքան փոքր ես՝ յոթ-ութ տարեկան…
ՏՂԱ — Այդպես թվում է։ Բայց ես շատ մեծ եմ… Ես արդեն այս տարիքին էի, երբ եղավ մեծ փլուզումը… Տարիներ են անցել…
ԿԻՆ – Տարիներ են անցել… Այն, ինչ կյանքում արտառոց է, երազների մեջ սովորական է… Ո՞վ ես դու… Նրանցից մեկն ես, որ լուռ եկան ու լուռ գնացին, հետո նորից եկան ու նորից գնացին…
ՏՂԱ — Չգիտեմ։ Եթե մենակ ես, կարող եմ քեզ հետ մնալ։
ԿԻՆ – Հա՞…
ՏՂԱ — Այն մսավաճառը, խոզի գլուխը շատերին է հայտնվում։ Ոչ ոք չի կարող մեկնաբանել նրա լինելու և չլինելու գաղտնիքը… Բայց երբ երևում է մսավաճառը՝ մի վատ բան է կատարվում… Ասում են, անդրաշխարհից եկած դեսպան է։ Երբ մեծ հանցանք է կատարվում աշխարհում, նա երևում է մարդկանց՝ ասելու, թե արժանի եք ցցված ժանիքներով վայրի խոզ դառնալ, ինչպես այն խեղճ արքան, երբ ոճիր գործեց և դարձավ խոզ ու մնաց այդպես, մինչև չզղջաց իր դաժան արարքի համար:
ԿԻՆ – Ուզում ես ասել, որ այստեղ հանցա՞նք է կատարվել…
ՏՂԱ — Չգիտեմ… չեմ կարող ասել… Բայց մսավաճառը և խոզի սարսափելի գլուխը շատերին են հայտնվել՝ որպես ծանր երազի և իրողության միջև անբացատրելի, տհաճ երևույթ:
ԿԻՆ – Որտեղի՞ց գիտես, որ ես տեսել եմ կրպակը իր պարունակությամբ:
ՏՂԱ — Կռահում եմ։ Եթե հայտնվել ես այստեղ, ուրեմն հանդիպել ես։
ԿԻՆ — Դու էլ ես հայտնվել ամայի այս տարածության մեջ… ուրեմն դու էլ ես տեսել…
ՏՂԱ — Գուցե տեսել եմ, գուցե չեմ տեսել… Իսկ տարածությունն ամայի չէ, տարածությունը լիքն է ինձ նմաններով…
ԿԻՆ – Քեզ նմաններո՞վ…
ՏՂԱ – Նրանք կհայտնվեն կամ չեն հայտնվի կարոտի անծայրածիր եզերքներում մեռած ժամանակի մեջ։
ԿԻՆ — (հուզված)։ Ասա, խնդրում եմ, դու ո՞վ ես, որ գիտես բաներ, որ ես չգիտեմ:
ՏՂԱ — Ես փնտրող եմ:
ԿԻՆ – Փնտրո՞ղ…
ՏՂԱ — Ես փնտրում եմ իմ կորցրած ժամանակը:
ԿԻՆ – Այսի՞նքն…
ՏՂԱ — Մեծ, անպարագիծ ժամանակի մեջ ինձ պատկանող ժամանակը:
ԿԻՆ – Խորհրդանշաններով ես խոսում… Քեզ չեմ հասկանում:
ՏՂԱ – Փնտրում ես քո քաղաքը… Փնտրիր քո ներսում… Իսկ ես կնվագեմ իմ այս շղթաներով, իմ ժամանակին ձայն տալու համար։
Տղան նետվում է դեպի ժամացույցը։ Լսվում է շղթաների ահռելի ճռինչը, որն հետզհետե կրկնապատկվելով՝ դառնում է անտանելի։ Կինն ընկնում է ծնկներին, փակում ականջները և աղաղակում՝ ասես ցանկանալով խլացնել աղմուկը։
ԿԻՆ — Վերջացրու, Տղա, վերջացրու ողբդ։ Ես խղճում եմ քեզ, որ անպարագիծ ժամանակի մեջ կորցրել ես քեզ պատկանող քո ժամանակը… Վերջացրու ողբդ, ողբից ի՞նչ օգուտ…
Փայտե խարխլված, գջլոտ տնակից դուրս է գալիս Մայրը։ Կինը նույն զգայնությամբ նետվում է դեպի նա և աղաղակում։ Այս նոր աղաղակը լսելով՝ Տղան կանգնեցնում է ժամացույցի ճոճումը։
ԿԻՆ — Աղտոտված լվացքդ կախված է պարանից… Տես, փոշեկոլոլ է, զորշ գույն է ստացել… ու կեղտոտ, կեղտոտ է… Ինչո՞ւ չես հավաքում ու նորից լվանում։
ՄԱՅՐ — (անտարբեր)։ Լվացքն իմը չէ, ինչո՞ւ հավաքեմ…
ԿԻՆ — Իսկ ո՞ւմն է…
ՄԱՅՐ – Քե՞զ ինչ, թե ումն է… Լվացք է, կախված է, քեզ խանգարո՞ւմ է… Քո ճամփան գնա… Քաղցած ես՝ հաց կտամ… Տղա, դուրս եկա ասեմ, որ էլ չաղմկես, գլուխս ցավում է… (Ներս է մտնում, դուռը փակում։)
ԿԻՆ – (քիչ խաղաղված, շփոթված, փակ դռան առջև)։ Ես չուզեցի քեզ վիրավորել… Ես ուզում էի հարցնել քաղաք տանող ճանապարհի մասին… (Ուշադիր զննում է տնակը։) Փայտե տնակ է՝ հինգ-վեց մետրանոց… Կարծում էի՝ դատարկ է՝ ինչպես ամբողջ քաղաքը։
ՏՂԱ – Մարդիկ են ապրում, Մայրը և տնակում տարիներ առաջ ծնված Աղջիկը։
ԿԻՆ – Ինչպե՞ս ես ապրում ամայի վայրում…
ՏՂԱ – Վայրն ամայի չէ… Բազմաթիվ նման տնակներ են ցրված ամեն տեղ, որտեղ ապրում են բլրադաշտ դարձած քաղաքի բնակիչները։
ԿԻՆ — Ես չտեսա նրանց… Իսկ շա՞տ են նրանք…
ՏՂԱ — Ավելի քիչ, քան փլատակների տակ մնացածները… 25 հազար և դեռ ավելի…
ԿԻՆ — Փլատակների տակ մնացածնե՞րը… Դու ի՞նչ ես ուզում ասել, Տղա…
Տղան նորից գնում է դեպի ժամացույցը՝ այն ճոճելու մտաադրությամբ։ Կինը հասցնում է բռնել նրան։
ԿԻՆ – Ծաղրո՞ւմ ես ինձ…
ՏՂԱ – Թո՛ղ։ (Փորձում է ազատվել։) Ինչո՞ւ պիտի ծաղրեմ…
ԿԻՆ — Իմ մղձավանջն անարթնանալի դարձնելու համար։
ՏՂԱ – Թո՛ղ, ասացի… Գործ չունեմ քո մղձավանջի հետ, ես փնտրում եմ իմ ժամանակը…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Տղան փնտրում է իր ժամանակր։
ԿԻՆ – (ուրախացած): Դու վերադարձար…
ՏՂԱՄԱՐԴ – Ես միշտ այստեղ եմ… Ես ավերակների մշտական պահապանն եմ:
ԿԻՆ — Ավերակները պահապանի կարի՞ք ունեն:
ՏՂԱՄԱՐԴ — Պահապան ավերակների հիշողության…
ԿԻՆ — Տեր, արթնացրու ինձ… Ավերակները հիշողությո՞ւն ունեն…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Ինչպես փայտե տնակը…
ԿԻՆ — Նրա բնակիչները իրական կյանքո՞ւմ են ապրում, թե՞….
ՏՂԱՄԱՐԴ — Իրական կյանքում, որ մղձավանջ է:
ԿԻՆ – Ճակատագի՞ր է, թե՞ պատահականություն, որ նրանք ապրում են:
ՏՂԱՄԱՐԴ — Ճակատագրի և պատահականության միջև ընդամենը մի բարակ քող է: Որ կողմից նայես՝ նույն բանն է։
Տնակի դուռը բացվում է։ Մայրը Կնոջ ափի մեջ է խցկում մի կտոր հաց։
ՄԱՅՐ — Առ ու հեռացիր… Հեռացի՛ր, ասի… Այստեղ մի մնա։ (Մտնում տնակ, դուռն ամուր փակում է։)
ԿԻՆ — Հացն այնքան իրական է… Մանչուկ, եկ միասին ուտենք այս հացը: (Տղամարդուն.) Ես քեզ էլ բաժին կհանեմ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մեզ բաժին պետք չէ, կեր, թե քաղցած ես:
ԿԻՆ – Քաղցած չեմ։
ՏՂԱ – (վերցնելով հացը Կնոջ ձեռքից)։ Ես սա կմանրեմ ու կնետեմ թռչուններին… Նրանք կվերադառնան, եթե մեկը հոգա նրանց վերադարձի մասին:
ԿԻՆ — Թռչուններն ո՞ւր էին… առավոտյան նրանք չարթնացան:
ՏՂԱՄԱՐԴ — Այն ահարկու դղիրդներից հետո բնությունր լռեց: Եվ մարդիկ մոռացան, որ առավոտները բացվում էին շքեղ ձայների համանվագով:
Միջավայրում Կիսատ Մեղեդին է։ Նորից իրենց մուտքն ու ելքն են կատարում Ջութակահարը, Ծեր Կինը, Ծերունին։ Դիմացի խորքից գալիս է նաև Սիրահարը։ Տղան, նկատելով նրան, նետվում է դեպի ժամացույցը:
ՏՂԱ – Տեսեք, գալիս է մի ուրիշ փնտրող…
Տղան տարուբերում է ժամացույցը։ Լսվում է նրա տհաճ ճռռոցը: Ամենատարբեր կողմերից հայտնվում են ճերմակ, ուրվականատիպ Արարածները։ Նրանց հետ է նաև Մսավաճառը՝ խոզի գլուխը գրկած, որի բաց մռութից երևում են սպիտակ ժանիքները։ Մսավաճառը մնում է հեռվում կանգնած, իսկ Արարածները, խմբվելով ժամացույցի շուրջը, փորձում են կանգնեցնել նրա ճոճումը: Բայց նրանց ձեռքերը չեն հասնում ժամացույցին։ Վերջապես նրանցից մեկը կարողանում է փարվել ժամացույցին և կանգնեցնել։ Տղան նետվում է մի կողմ։ Սիրահարը խոսում է ժամացույցին փարվածի հետ։ Նրա խոսելուն հընթացս Արարածները սահուն, աննկատ հեռանում են: Մսավաճառը մնում է։
ՍԻՐԱՀԱՐ — Կյանք իմ, կարոտ իմ, մեր սերը ամբողջ կյանքի համար է… Մեր սերը լինելության գաղտնիքի տերն է: Զարթնիր հավերժական քո քնից, սեր իմ, որ ես էլ ազատվեմ մահվան այս մղձավանջից:
ԿԻՆ — (քարերի դիմադրությունը հաղթահարելով՝ մոտենում է Սիրահարին)։ Դու է՞լ ես ապրում մղձավանջի տիրույթներից ներս: Բաւց ինչո՞ւ մահվան… Մահը մահ է առանց երազի: Այդ կյանքն է համապարփակ երազ-մղձավանջը… Դու ո՞ւմ ես կանչում, որտեղի՞ց ես կանչում, որ քեզ չի լսում…
ՍԻՐԱՀԱՐ — Կանչում եմ Սերը, որ թողել է ինձ:
ԿԻՆ — Հանուն ուրիշի՞…
ՍԻՐԱՀԱՐ — Ուրիշը մահն է։
ԿԻՆ — Մահվանից ինչպե՞ս ետ կառնես նրան…
ՍԻՐԱՀԱՐ — Իմ կենդանի հիշողությամբ։
ԿԻՆ – Քեզ չեմ հասկանում։
ՍԻՐԱՀԱՐ – Չե՞ս սիրել երբեք…
ԿԻՆ — Սիրել եմ, անշուշտ, բայց դա վաղուց էր, անցած, գնացած ժամանակի մեջ…
ՍԻՐԱՀԱՐ — Ճշմարիտ սերը ժամանակ չունի:
ԿԻՆ — (մտախոհ)։ Գուցե, չգիտեմ…
Նրանց երկխոսության ժամանակ ժամացույցին փարվածը հեռանում է։ Մսավաճառը հետևում է նրան։ Սիրահարը, նստած մի քարի, ծածկել է դեմքն ափերով։ Կինը նստում է նրա կողքին։
ԿԻՆ — (ցանկանալով մխիթարել նրան)։ Երբ արթնանանք այս ծանր քնից, նորից երջանիկ կլինենք: Քո սերը կլինի քեզ հետ, ու բաժանումի դաժան աղետը չի հալածի քեգ:
ՏՂԱՄԱՐԴ — Քեզ մի կերակրիր սուտ հույսերով… Դու շատ լավ գիտես, որ սա է իրականը, ինչը դու կարծում ես, թե ծանր երազ է։
ԿԻՆ — Սերը թողել է նրան ու հեռացել է… Նա կարոտում է… Մխիթարիր նրան կամ լռիր…
ՏՂԱՄԱՐԴ – Մխիթարե՞մ… Երբ մեկը չի կարող ինքն իրեն մխիթարել, ուրեմն զուր են մյուսների բոլոր խոսքերը։ Դու խոսում ես այս մարդու մասին, բայց ուզում ես, որ քեզ մխիթարեն… Մեզ բոլորիս, մխիթարության փոխարեն, ճշմարտություն է պետք։ Իսկ ճշմարտությունն այն է, որ աշխարհը հզոր տատանումներով իրար զարնվեց, և եղավ ահեղ փլուզում… Մահվան դղիրդը ապրողների ներսում քարացավ մեկընդմիշտ այնտեղ մնալու համար։ Սովորաբար մահը գալիս է թաքուն, ծածուկ, նրա քայլերը չեն լսվում երբեք: Բայց սա եկավ մեծ դղիրդներով և տարավ հազար-հազարներ… Աղետը մեծ էր, և եղան անչափ շատ զոհեր… Բայց այս աղետն իրեն վերապահվածից ավելին տարավ… Եվ գիտե՞ս ինչու… Տարիներ են անցել այն օրից, իսկ անմեղ զոհերը հանգիստ չունեն իրենց շիրիմների մեջ: Նրանք քսանհինգ հազար և դեռ ավելին… Ողջերից շատերը զգում են նրանց ներկայությունը՝ ընկնելով արթմնի մղձավանջի մեջ։
ԿԻՆ – Ինչո՞ւ է այդպես…
ՏՂԱՄԱՐԴ – Մենք շարունակ անցնում ենք մղձավանջների գեհենի միջով և փորձում ենք գտնել քաղաք տանող ճանապարհը։ Քաղաք, որ կառուցված էր, լուսավոր, ուր մարդիկ ապրում էին լավ ու վատ, երջանիկ, դժբախտ, շտկված, շտկրտված, հարուստ ու աղքատ, փայլուն կամ ողորմելի իրենց կյանքը… Ապրում էին՝ ոչինչ չպահանջելով մեկ-մեկուց, ապրում էին խաղաղ, դժգոհ, կամ գոհ Աստծուց, և կարծես լավ էր, լավ էր ամեն բան։ Իսկ հիմա փնտրում ենք այն ճանապարհը, որն անցնում է փլված քաղաքի միջով, բայց թե դեպի ուր՝ անհայտ է վերջր։ Կի՛ն, մենք բոլորս փնտրում ենք ճամփան, բայց չենք գտնելու այնքան ժամանակ, քանի դեռ չենք հասկացել, որ մե՛ր ներսում է այդ փլուզումը, մարդկային վսեմ բնավորությունը քարուքանդ անող փլուզումը։ Եվ այն քաղաքը, որ կար իրականում, և որտեղ ապրում էինք՝ գոհ ինքներս մեզնից, ընդամենը մեր կյանքի վայրի առուծախերի, մեր խեղճ ինքնության կրկնօրինակն է, ինքնություն, որը մշտապես խուսափում է կանգնել սեփական խղճի դատարանի առջև։
Տղամարդը նստում է նորից իր քարին։ Փայտե տնակից դուրս է գալիս Աղջիկը, ձեռքին՝ ցնցուղ։ Ուշադրություն չդարձնելով ներկաներին՝ մոտենում է չորացած Ծառին, մի գունավոր ժապավեն կապելով ճյուղին, սկսում է ջրել։
ԿԻՆ – Ինչո՞ւ ես ջրում չորացած ծառը և ինչո՞ւ ես պաշտում նրան որպես Կենաց Ծառ՝ քո ժապավենները կապելով ճյուղին։
Ա Ղ Ջ Ի Կ — Չգիտեմ ինչու, բայց կարծում եմ, թե պարտավոր եմ…
Աղջիկը գնում, նստում է Սիրահարի մոտ։
ԱՂՋԻԿ — Բարև։
ՍԻՐԱՀԱՐ — Քեզ չեմ ճանաչում։
ԿԻՆ — Բարևն Աստծունն է:
ԱՂՋԻԿ — Ոչինչ… Միշտ չէ, որ բարևողի բարևն առնում են։ Ես սիրում եմ ջրել ծառը։
ԿԻՆ — Ջրում են ապրող ծառը, իսկ սա մեռած է… ճղակոտոր, չորացած։
ԱՂՋԻԿ — Ապրող ծառն ով ասես՝ կջրի… Իսկ այս խեղճ ծառը… երբ մի օր չեմ ջրում, կարծես տխրում է… (Սիրահարին.) Այնպես, ինչպես դու ես տխրում, երբ չես կանչում աղջկան, որին սիրում ես: Նրան կանչելը քո մեծ պահանջն է: Սրտիդ, հոգուդ, էությանդ պահանջը: Այդպես էլ իմը… Ուզո՞ւմ ես ծառը ջրել… ցնցուղի մեջ ջուր մնացել է։
ՍԻՐԱՀԱՐ — (կոպիտ)։ Թող ինձ, ի՞նչ ես կպել, պոկ չես գալիս։ Քեզ ասացի՞, թե խոսքերիդ կարիքն ունեմ, որ բարբաջում ես անտեղի բառեր…
ԱՂՋԻԿ — Ներիր, չուզեցի քեզ վրդովել… Եկա ծառը ջրելու, քեզ տեսա տխուր նստած՝ խոսեցի, որ տխրությունդ քիչ փարատվի… Ինչպես և ծառի տխրությունն է փարատվում, երբ ջուր եմ լցնում արմատներին:
ԿԻՆ — Խոսքեր ես ասում անհասկանալի…
ԱՂՋԻԿ — Չգիտեմ… Ես ծնվել եմ այս տնակում և ոչինչ չեմ տեսել այս քանդուքարափ աշխարհից բացի։ Այստեղով անցուդարձ անող մարդիկ էլ անչափ նման են իրար։ Ես ճանաչում եմ… Մայրս ասում է, թե մի լարի վրա նվագող մարդը ժամանակին աշխարհում հայտնի ջութակահւսր է եղել: Իսկ հիմա այդպես, առանց դադարի, գիշեր ու զօր ճզզացնում է ջութակի լարր, իբր թե պատարագ է մատուցում մեռած քաղաքի հոգու հանգստի համար։ Ծեր Կինր շալակով տանում է պարկր՝ իր շեն տնից մնացած հարստությունը: Իսկ ծերունին էլ քաղաքում հայտնի ուսուցիչ էր: Մայրս ասում է, որ իմաստուն էր… Մայրս ասում է, որ իր ուսուցիչն է եղել նաև։ Մայրս ասում է…
ՍԻՐԱՀԱՐ — (զայրացած)։ Պիտի լռե՞ս վերջապես… Մայրս ասում է… Մայրս ասում է… Ինչո՞ւ ես պատմում խելքը թռցրածների մասին:
ԱՂՋԻԿ — (նայում է Սիրահարին անսահման սիրով)։ Նրանք խելք թռցրածներ չեն:
ՍԻՐԱՀԱՐ — Հապա ի՞նչ են… Ի՜նչ են…
ԱՂՋԻԿ — Նրանք քեզ նման են:
ՍԻՐԱՀԱՐ — Ի՞նչ ես բարբաջում… Ես, ինչ է, հոգեխախտվա՞ծ եմ…
ԱՂՋԻԿ — Նրանցից ամեն մեկը մի թելադրանք ունի:
ՍԻՐԱՀԱՐ — Ի՞նչ թելադրանք:
ԱՂՋԻԿ — Չգիտեմ։ Երևի ամեն մեկն իր թելադրանքը ստանամ է հոգու ընդերքից, ինչպես դու կամ ես:
ՍԻՐԱՀԱՐ – Ինչո՞ւ խառնեցիր ինձ ու քեզ:
ԱՂՋԻԿ — Ես չխառնեցի… Խոսքը հոգու թելադրանքի մասին է, որն ստիպում է քեզ ամեն օր գալ այստեղ, այս փչացած ժամացույցի մոտ և փնտրել աղջկան, որին սիրում էիր։
ՍԻՐԱՀԱՐ — Ես հիմա էլ եմ նրան սիրում։
ԱՂՋԻԿ — Ներիր, պիտի ասեի, որին սիրում ես: Բայց խոսքը հիմա հոգու թելադրանքի մասին է, որը չենք կարող չկատարել։ Դու կանչում ես մեռած քո Սերը, իսկ ես ջրում եմ չորացած Ծառը: Նույն բանն է, եղբայր…
ՍԻՐԱՀԱՐ — Ես քեզ ի՞նչ եղբայր… Չհամարձակվես իմ Սերը մեռած անվանել:
ԱՂՋԻԿ – Մի՞թե աղջիկը, ում սիրում ես, մեռած չէ, կամ Ծառը, որը ջրում եմ՝ մեռած չէ: Բայց կարևորն այն է, որ նրանք մեզ համար ողջ են իրենց սքանչելի ողջությամբ: Նրանց հոգիները մեզ համար ողջ են և տիրում են մեր զգացմունքների վրա:
ԿԻՆ — Վերջացրու, Աղջիկ, ինքդ էլ չգիտես, թե ինչ ես ասում։
ԱՂՋԻԿ — Իսկ քեզ համար, Կին, ողջ է քաղաքը, որի ճանապարհը փնտրում ես ու չես գտնում:
ԿԻՆ – Ինչո՞ւ չեմ գտնում:
ԱՂՋԻԿ — Երևի սխալ տեղ ես փնտրում:
ԿԻՆ — Ավելի պարզ կարո՞ղ ես խոսել:
ԱՂՋԻԿ – Ոչ:
ԿԻՆ – Ինչո՞ւ…
ԱՂՋԻԿ — Որովհետև ինչ զգում եմ, բառերով արտահայտել դժվարանում եմ: (Սիրահարին.) Ինչպես քեզ հիմա… ուզում եմ ասել քեզ գեղեցիկ բաներ, որ մխիթարվես, բայց ստացվում է, որ քեզ զայրացնում եմ։ Ես ցնցուղի մեջ մի քիչ ջուր էի պահել քեզ համար, որ դու էլ ջրես Ծառի արմատը: Իսկ դու զայրացար: Ներիր, խնդրում եմ… Ինքս կջրեմ մինչև վերջին կաթիլը: (Ջրում է Ծառը։) Մնաս բարով, Ծառ, մինչև նորից առավոտ լինի: Ես նորից կգամ: (Գնում է դեպի տնակը։)
ԿԻՆ — Սպասիր… Իսկապե՞ս չգիտես, թե ուր է քաղաք տանող ճանապարհը։
ԱՂՋԻԿ — Չգիտեմ։
ԿԻՆ — Գուցե հարցնես քո մո՞րը, հո՞րը, տատի կամ պապի…
ԱՂՋԻԿ — Հայրս վաղուց հեռացել է այս տնակից, նա շատ հեռվում իր քաղաքն է գտել։ Տատս ու պապս մեռել են վշտից։ Իսկ մայրս ապրում է իր քաղաքում՝ ինչպես ես… Այդ պատճառով էլ չգիտի քո քաղաքի ճանապարհը:
Աղջիկը մտնում է Տնակ և ծածկում է դուռը։
ԿԻՆ — (մտահոգ)։ Իմ քաղաքն ու նրանց քաղաքը տարբեր են…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Նրանք գիտեն, որ իրենց քաղաքը բլուրների տակ է մնացել, իսկ դու համառորեն փնտրում ես կենդանի քաղաքը, որ հիմա չկա:
ԿԻՆ – Ինչպե՞ս կարող է մի գիշերվա մեջ չլինել, որ եղել է…
ՏՂԱՄԱՐԴ – Ինչո՞ւ մի գիշերվա մեջ… Օրը ցերեկով մի քանի վայրկյանում: Նայիր ժամացույցին և կտեսնես արհավիրքի ժամը, որ մնացել է դրոշմված իր երեսին։
ԿԻՆ — Ժամացույցը սլաքներ չունի։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Որովհետև ժամանակը քարացել է աղետի վայրկյանների մեջ, երբ տեղի ունեցավ անիուսափելին: Սլաքներ պետք չեն մահվան ժամանակը ցույց տալու համար…
ԿԻՆ — (զայրացած, դժբախտ)։ Իմ քաղաքը կա, կա ճանապարհը դեպի նա տանող…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Սա է քո քաղաքը, հաշտվիր այս մտքին և սիրիր նրան, ինչպես սիրում են դժբախտ հարազատին։ Ինչպես այս երիտասարդն՝ իր կորցրած Սերը, Աղջիկը՝ չորացած Ծառը, Ջութակահարը՝ իր կտրտված լարերով ջութակը, Ծեր Կինը՝ իր շալակի պարկը, Ծերունին՝ իր լռությունը, Տղան՝ անպետք ժամացույցը, որը փորձում է աշխատեցնել, իսկ սա էլ միայն ճռռում է շղթաների մեջ։ Ժամանակը, Կին, կանգնել ու առաջ չի գնում, որքան էլ հրես՝ այն խափանվել է: Իսկ մարդիկ անգիտակից ապրում էին իրենց մանրիկ հոգսերով, մանրիկ վշտերով, մանրիկ ուրախություններով։ Ոչ ոք չգիտեր, որ երկրի ընդերքի թունավոր շունչը իր ահռելի ուժով եկել, կուտակվել էր Հայաստան Աշխարհի խորին շերտում, քարե կրծքի տակ, և նրա կատաղությունր դեռ սանձահարվում է, որ միանգամից հզոր հարվածով իր ահռելի դիվային եռքը լույս աշխարհ նետի։ (Լռում է։)
ԿԻՆ– Իսկ հետո՞։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Իսկ հետո խորին անդունդներից ժայթքեցին ստորերկրյա դղիրդները։ Ահեղ տատանումներով ցնցվեց գետինը: Երկիրն սկսեց անզուսպ եռալ։ Տարուբերվեցին լեռները, հիմքերից խախտվեցին քարաժայռերը։ Աղբյուրները խափանվեցին։ Գետերն իջան ու պահվեցին ընդերքներում։ Սասանմամբ երերացին անդունդները։ Անջրդի տեղերում բացվեցին նոր աղբյուրներ։ Դաշտերը կատաղի տարուբերվեցին և հզոր ճեղքերով ճաքճքեցին։ Լեռները նորից ու նորից դեպի վեր էին բարձրանում, թեքվում, ապա նորից շտկվում։ Փոշին ծխի նման բարձրանալով՝ խտացել էր օդի մեջ։ Բնության ահարկու ոոնոցը սոսկալի էր։
ԿԻՆ – Լռի՜ր…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Բնության սոսկալի ոռնոցը՝ մարդկային սարսափի ու ցավի ահասարսուռ ձայների հետ…
ԿԻՆ — Լռի՛ր…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մարդկային անպաշտպան մարմիններր երկինք էին նետվում, ապա ահռելի բարձրից թափվում էին քարերի նման: Իսկ հազար-հազարներ, առանց վերջին անգամ երկինք տեսնելու, փակվեցին երկրի ընդերքում…
ԿԻՆ – Լռի՜ր, լռի՛ր, խնդրում եմ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Երկինք ու երկիր խառնվել էին իրար։ Քաղաքը զարնվում էր ինքն իրեն՝ ճիշտ ինչպես օվկիանոսում փոթորկի ահեղ պահին երկինք հասնող ալիքները փլվում են միմյանց վրա՝ բացելով ջրերի սե անդունդները։ Աշխարհակործան այս զարհուրանքը, դղիրդներով լեցուն այս քաոսը, մարդկային չնչին գիտակցությունը ի չիք դարձնող այս գերհզոր փլուզումը… Սարսափի այս մութ անդունդները, որոնք բացվել էին մարմնի հավասարակշռությունը դեռ մի կերպ ալիքվող երկրի վրա պահող դժբախտների հոգիներում։
ԿԻՆ – Վերջապես լռելո՞ւ ես, մարդ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մի քանի վայրկյան տևած և հավիտենության կշիռ ստացած ժամանակի այս խելագարեցնող տևողությունը… Նրանք, ովքեր միանգամից մեռան, ճակատագրի ընտրյալնե՞րն էին… Իսկ նրանք, որ ողջ-ողջ թաղվեցին փլատակների բլուրների տակ և օրեր շարունակ սպասեցին, որ կհանվեն լույս աշխարհ… Իսկ երբ հանվեցին, տեսան, որ խեղանդամված են և ափսոսացին իրենց ողջ մնալը… Իսկ նրանք…
ԿԻՆ — Ես քեզ ասում եմ՝ լռի՛ր, դժբախտ մարդ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — …Իսկ նրանք, որոնք փակվելով փլատակների տակ, մի նեղ տարածքում դանդաղորեն շնչահեղձ լինելով՝ մեռան։ Ո՞վ կարող է երդվել, թե գիտե՝ ինչ էին մտածում նրանք… Վերջին վայրկյաններին, մարմրող գիտակցության վերջին առկայծումներին ո՞ւմ էին կանչում փակված շուրթերից ներս՝ հարազատների՞ն, սիրելիների՞ն… Աստծո՞ւն։
Կինը փարվում է Տղամարդուն։
ԿԻՆ — Լռիր, սիրելիս, այդ բոլորը երազումդ ես տեսել: Մղձավանջների քաոսն ես ապրել: Ինչպես ես, հոգիս, ինչպես ե՛ս։ Թափառում եմ քանդուքարափի մեջ և չեմ կարողանում արթնանալ:
ՏՂԱՄԱՐԴ — (ազատվելով նրա գրկից)։ Իրողության մղձավանջները անփարատելի… անարթնանալի… Հեռո՛ւ, Կին, ես հիմա պիտի ձայն տամ, որ գան հավաքվեն Մեղավորներն ու Դատավորները։
ԿԻՆ – Ի՞նչ մեղավորներ, ի՞նչ դատավորներ։
Տարբեր կողմից մտնում են Ծեր Կինը, Ջութակահարը, Ծերունին և անշարժանում՝ յուրաքանչյուրը մի անկյունում։
ԿԻՆ — Սրանք դատավորնե՞ր են, սրանք, որ մոռացել են խոսելը։ Սրանք պիտի դատեն ո՞ւմ… Բնության աղետաբեր ահռելի ուժը…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Աղետն աղետ էր ու սոսկալի էր, բայց նա ավելի սոսկալի դարձավ, երբ մեղավորները միացան նրան։
ԿԻՆ – Բան չեմ հասկանում…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Կհասկանաս, երբ հայտնվեն մեղավորներր… Դատարանի դռներր բաց են, թող գան, հավաքվեն…
ԿԻՆ — Դատարանի դռներր բա՞ց են… Բայց ո՞վ պիտի գա դատվելու համար…
Տղան սկսում է ուժով ճոճել ժամացույցը։ Նրա շղթաների ճռռոցին են միանում նաև փլուզման ձայները, մարդկային ցավի աղաղակները, հզոր քանդումի քաոսային համանվագը։ Մթություն։
Մթության մեջ հնչող քաոսային ձայների հետ՝ Տղամարդու աղաղակը…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Դատարանի դռները բա՛ց են։
5.
Բեմը լուսավորվում է։ Բեմի խորքում ուրվականատիպ Արարածներն են։ Անկյուններում երեք անխոսներն են՝ Ջութակահարը, Ծեր Կինը, Ծերունին։ Տնակի դռնակի առջև Մայրն ու Աղջիկն են։ Տղան մնացել է փարված ժամացույցին։ Սիրահարը կանգնած է մեկուսի։ Մեկուսի կանգնած են նաև Կինն ու Տղամարդը։ Քարերին նստած են Առաջին, Երկրորդ, Երրորդ, Չորրորդ այցելուները։
ԱՌԱՋԻՆ — (մեղմ, կարծես չցանկանալով խախտել լռությունը): Դու ո՞վ ես, որ գիտես՝ դատարանի դռներր բաց են։
ԵՐԿՐՈՐԴ — Ո՞ր դատարանի:
ԵՐՐՈՐԴ — Մենք որպես ի՞նչ ենք կանչված:
ՉՈՐՐՈՐԴ — Մյուսները նույնպե՞ս դատարան են կանչված:
ԱՌԱՋԻՆ — Եթե դատարանի դռներր բաց են, ուրեմն մեղքեր են գործվել:
ԵՐԿՐՈՐԴ — Բայց մեր մեղքերր ի՞նչ մեղքեր են որ…
ԵՐՐՈՐԴ – Մանր-մունր մեղքեր, որ գործվում է ամբողջ աշխարհում բոլորի կողմից:
ՉՈՐՐՈՐԴ — Մարդն անկատար է, մեղքերն էլ իր համար են… Մանր-մունր մեղքերի համար կանչել դատարա՞ն…
ԱՌԱՋԻՆ — Չասացիր՝ ո՞վ ես։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Ձեզանից մեկը:
ԱՌԱՋԻՆ – Ինչո՞ւ ես կանչել:
ՏՂԱՄԱՐԴ — Երկրաշարժ եղավ… Հազարավոր անմեղ զոհեր…
ԱՌԱՋԻՆ — Ո՞վ չգիտե, որ երկրաշարժ եղավ: Մեր հեռու-մոտիկ հարազատներից շատերը զոհված հազարների հաշվի մեջ մտան։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Նրանք կլինեին ավելի քիչ, եթե կործանված քաղաքը կանգնեցվեր ամուր հիմքերի վրա, ամուր շաղախով:
ԱՌԱՋԻՆ — (ինչ-որ բան կռահելով)։ Դու ի՞նչ ես ուզում ասել։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մենք չգիտեինք, թե վաղվա օրը մեզ ինչ անակնկալ կարող է բերել:
ԱՌԱՋԻՆ — Պարզ, պարզ խոսիր, մարդ, թող թունոտ ակնարկներդ, պարզ խոսիր:
ԵՐԿՐՈՐԴ — (անկեղծ զարմացած): Մենք ի՞նչ մեղք ունեինք, որ երկրաշարժ եղավ: Երկրաշարժր մեր ձեռքո՞վ եղավ: Դու խելագա՞ր ես… Ի՞նչ հաշիվ ունես մեզ հետ, մարդ…
ԵՐՐՈՐԴ — Հեքիաթի կախարդ հրեշներ ենք, ի՞նչ է…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մեր կյանքը դարձավ ճակատագրի մութ լաբիրինթոս, և ուղի գտնել դուրս գալու համար գրեթե անհնար է։
ՉՈՐՐՈՐԴ — Այս մարդը մեզ ստիպում է ամոթ զգալ մի մեղքի համար, որը չենք գործել: Եվ պատասխանատու լինել արարքի համար, որը մերը չէ:
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մեղքն ու արարքը մարդու շուրջը չեն, այլ նրա հոգու և էության խորքում: Հոգին հիվանդ է նրանց ներկայությունից և կարող է բուժվել միայն խղճի օգնությամբ: Այսօր մեր խիղճն է դատարան կանչված:
ԱՌԱՋԻՆ — Ամեն մարդ իր խղճի առջև է պատասխանատու։
ՏՂԱՄԱՐԴ – Նաև իր կատարած գործի։
ԱՌԱՋԻՆ — Մենք կառուցողներ ենք։ Մե՞ղք է կառուցող լինելը։
ՏՂԱՄԱՐԴ – Ո՛չ:
ԱՌԱՋԻՆ – Ուրե՞մն…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մենք կառուցեցինք այս քաղաքը։
ԵՐԿՐՈՐԴ – Ինչո՞ւ միայն մենք, շատերը մեզ հետ…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Ճշմարիտ է, որ մենք շատ-շատ էինք, անթիվ, անհամար հսկա մի բանակ: Բայց մեզնով միայն ամեն բան կասվի։ Կասվի անտարբերներին, որոնք նույնպես շատ-շատ են՝ ինչպես մեղավորները և նույնպես վտանգավոր։ Կասվի նաև դատավորներին, որոնք շատ հաճախ ձևացնում են, թե անխոս-անլեզու են և իրենց աչքերը կապված են արդարության աստվածուհի Թեմիսի աչքերի նման։
ՉՈՐՐՈՐԴ — Լսիր, մարդ, թատրոն ես սարքել՝ խաղա առանց մեզ: Վեր կացեք գնանք, սրա խելքին ենք ընկել, եկել-հավաքվել, անլեզու, վախեցած խեղճերին էլ սուտ դատարանում վկաներ դարձրել։
ԱՌԱՋԻՆ — Եթե եկել ենք՝ պիտի հասկանանք, թե այս մարդր ի՞նչ ունի մեզ հետ։
ՉՈՐՐՈՐԴ — Գնում եմ՝ գալի՞ս եք։
Երկրորդը և Երրորդը հետևում են նրան։ Ուրվականատիպ Արարածները հայտնվում են նրանց առջև։ Երեքը կանգնում են, ապա շրջվում ու վերադառնում են իրենց տեղերը։
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մենք վախենում ենք ինքներս մեզ հետ մենակ մնալուց։ Վախենում ենք ինքներս մեզ ճանաչելուց։ Ու այդ պատճառով անտարբեր ենք մեր խղճի առջև: Անարդարություն է կատարվել մեր անտարբերության պատճառով։ Մենք այնքան ենք խորացել խավարի մեջ, որ մոռացել ենք լույսի գոյությունը: (Մեղմ։) Կարո՞ղ են հանել մեր դիմակները և խոստովանել, որ մենք՝ կառուցողներս, ի բաց մերժեցինք բնության արհավիրքի այն մեծ վտանգը, որը մշտապես կախված էր այս երկրի գլխին: Կառուցեցինք թույլ ու անխնամ, բազմահարկ տներ, որ բացառված էր մեր երկրի համար: Ճիշտ է նաև, որ թալանում էինք, որքան կարող էինք՝ վերևից ներքե, ներքևից վերև։ Անտեսելով հողի բողոքը՝ ծանրաբեռնում էինք նրան ջրիկ բետոնե կառուցումներով: Իսկ հողը գիտեր. իր խորին ներսում հզոր եռք կա, կրակե գետեր, որ մի դժբախտ օր տակնուվրա է անելու մեր կառուցած աշխարհը: Աղետը սարսափելի էր իր ուժգնությամբ: Փլուզումները, մարդկային զոհերը՝ անխուսափելի, սակայն այն եղավ կրկնակի ավել, որովհետև տարիներ շարունակ Տունը, մեր Տունն ամուր չկառուցվեց: Մենք չէի՞նք կառուցողները… Մեզ նման հազարները… Տունը թշնամու համա՞ր էինք կառուցում, թե՞ մեզ համար, մեր զավակների։ Կառուցում էինք տասնյակ հազարավոր բնակարաններ, որ հասնենք ու անցնենք չգիտեմ ումից, դառնանք բարգավաճ երկիր…
ԵՐՐՈՐԴ — Մենք պարտավոր էինք կատարել իշխանավորների հրամանները, նրանք երկիր էին ղեկավարում և մեզանից լավ գիտեին՝ ինչը ինչոց է։
ՉՈՐՐՈՐԴ — Նրանք մեզ համար պատրաստում էին դրախտային կյանք, բարգավաճ ամեն առումով:
ԵՐԿՐՈՐԴ — Համենայնդեպս, խոստանում էին…
ԱՂՋԻԿ — (Ծերանուն)։ Ծերուկ, ես միշտ սիրել եմ քո ներկայությունը և քո գաղտնիքներով լեցուն լռությունը: Ես միշտ մտածել եմ, որ եթե դու խոսես, եթե բացվեն քո փակ շուրթերը, պիտի տեր դառնամ մի մեծ գաղտնիքի, որով կհասկանամ աշխարհի անիմանալի երևույթները: Խոսիր, խնդրում եմ, թող հասկանամ, թե ինչո՛ւ Տունը ամուր չկառուցվեց:
Ծերունին շփիոթված է։ Նա տարակուսանքով նայում է երկու անխոս ընկերներին։ Ծեր Կինը շալակից շտապ իջեցնում է պարկը, սեղմում կրծքին։ Ջութակահարը բարձրացնում է աղեղը և պատրաստվում «նվագելու»։ Սակայն Ծերունին կանգնեցնում է նրան։
ԿԻՆ — (Աղջկան)։ Դու ուզում ես, որ նա արթնանա ծանր երազից և հայտնվի մեկ այլ ծանր երազի մեջ: Ինչո՞ւ, Աղջիկ…
ԱՂՋԻԿ — Զգում է հոգիս, միայն նա կարող է ճշմարտությունը բացել, ասել ամեն բան՝ առանց թաքցնելու:
ԿԻՆ — Տղամարդը, որ ասաց՝ «Բաց են դատարանի դռները», ավելին կասի:
ԱՂՋԻԿ — Դատարաններում երբեք չի բացահայտվում ճշմարտությունը:
ԿԻՆ – Որտեղի՞ց գիտես:
ԱՂՋԻԿ — Չգիտեմ… Հանկարծ ասացի: Կարծես մեկը հուշեց, որ ասեմ: Ի՞նչ կարևոր է, թե որտեղից գիտեմ, պարզապես ուզում եմ իմանալ, թե այդ ի՞նչ դրախտային կյանք պիտի լիներ, բայց չեղավ, որովհետև աշխարհի գլխին զարհուրելի աղետ պայթեց:
ՄԱՅՐ — Հանգստացիր, իմ անուշ Աղջիկ, սրանք եկել են, հավաքվել այստեղ ու պիտի գնան, ինչպես մեծամեծ այրերը, որ մեր ու մեր երկրի տերերն են: Գալիս են, խոստումներ տալիս, թե շուտով ձեզ կհանենք հոտած տնակներից և փառավորապես կտեղավորենք շքեղ, ամուր տներում: Հետո իրենցից գոհ խնջույքների սեղանների մոտ խմում են կենացը իրենց սիրելի ժողովրդի, որ պատերազմում որդիներ է կորցրել, որ աղետի զուլում է ապրել և տասնյակ տարիներ փտած տնակներում թունավոր սնկեր է հավաքել։ Նրանք հարուստ են անչափ, անչափ բարգավաճ, ապրում են ամուր հիմքերով պալատների մեջ և խնջույքներում, քանի դեռ չեն հարբել, հասցնում են խմել խեղճերիս կենացը և հայտարարել, որ սիրում են մեզ: Նրանք փոխարինում են մեկը մյուսին, մեր տեր այրերը, խոստումներ տալիս ու թողնում գնում… Իսկ մենք շարունակում ենք անտրտունջ ապրել, կապրենք դեռ էլի, կապրենք ոչ վատ և ոչ լավ: Վատին սովորած, լավին անսովոր… Լսիր ինձ, հոգիս, լսիր, հավատա… Մի օր մի արքայազն կհայտնվի այստեղ ու քեզ կտանի մի սիրուն աշխարհ, ուր մարդիկ չեն պատմում սուտ ու մուտ հեքիաթ, ապրում են ազատ ծանր հիշողությունից, ապրում են ազատ ծանր կյանքի սև-մութ օրերի պարտադրանքից: Մտածումները ուրախ են, մտքերը՝ պայծառ…
ԱՂՋԻԿ — Մայրիկ, իսկապե՞ս կա այդպիսի աշխարհ, որ սիրուն է, ազատ…
ՄԱՅՐ — Իհարկե, հոգիս:
ԱՂՋԻԿ – Ինչո՞ւ այդ սիրուն, ազատ աշխարհից արքայազնը պիտի գա քանդուքարափի մեռած քաղաքը, գտնի փլատակներում ծվարած այս փայտե տնակր, որի ներսի պատերից ամեն առավոտ թունավոր սնկեր ես հավաքում, որ իրենց մահացու շնչով մեզ խեղդամահ չանեն… Մայրիկ, քո հեբիաթր խաբկանք է, սուտ է, սուտ է, խաբկանք է…
Աղջիկն ազատվելով մոր գրկից՝ նորից դիմում է Ծերունուն։
ԱՂՋԻԿ — Խոսիր, Ծերունի, խնդրում եմ, խոսիր…
Մայրը զայրացած նետվում է դեպի Կինը, ապա դեպի մյուսները։
ՄԱՅՐ — Կին, որտեղի՞ց եկար քո մղձավանջներով ու անտեղի, հիմար հարցումով՝ ո՞ւր է քաղաք տանող ճանապարհը: Մեր տառապանքը մեզ քի՞չ էր, ինչ է… Քաղաք տանող ճանապարհ չկա, այն եկել, դեմ է առել այս ավերակներին: (Ջութակահարին.) Դու էլ քո մի լարի վրա ճզզացնելով՝ հիվանդ ես դարձրել մեր լսողությունը: Դու էլ, պառավ, ի՞նչ ես շարունակ շալակած տանում… Իբր տանդ վերջին հարստությունը, բաց տեսնենք՝ ինչ է, ի՛նչ հարստություն: Թաղել ես բոլոր հարազատներիդ ու տանդ գանձերն ես շալակած տանում…
Մայրը խլում է Ծեր Կնոջ պարկը և պարունակությունը թափ տալիս նրա ոտքերի առջև։ Պարկից թափվում են մանկական հին հագուստներ և մեկ հատիկ փոքրիկ կոշիկ։
ՄԱՅՐ — (ապշահար)։ Սա՞ էր քո հարստությունը։
ԿԻՆ– Նա պարկում տանում է իր թանկագին հիշատակներր։
Ծեր Կինն ընկնում է ծնկների վրա և փորձում պաշտպանել իր ունեցվածքը։ Վերցնում է մանկական կոշիկը և համբույրներ տեղում։ Տղան մոտենում, պարկի մեջ է տեղավորում պարունակությունը։ Մայրը դանդաղ հեռանում է:
ՄԱՅՐ — Եկել են, հավաքվել… Սա իմ տունն է։ Ի՛մ տունը, ի՛մ ամրոցր, ի՛մ մասնավոր սեփականությունը: Իրավունք չունեք ոտնահարելու։ Այնքան քանդուքարափ կա, գնացեք ձերը դարձրեք, թե չէ եկել եք, հավաքվել ու չգիտես ինչու՝ դատարանի դռներ եք բացել։ Մեկը հարցնող լինի, այդ ո՞ւմ եք դատում…
Տղան Ծեր Կնոջ ձեռքից վերցնում է մանկան կոշիկը և կոշիկի քուղերով կապում է նրա պարանոցին։
ՏՂԱ — Միշտ քո աչքի առջև կլինի… Ձեռբիդ ափով կտաքացնես… Կհամբուրես՝ որքան ցանկանաս:
Ծեր Կինը շոյում է Տղայի գլուխը։
ՍԻՐԱՀԱՐ — Խոսիր, Ծերունի… Ես էլ եմ ուզում լսել ճշմարտությունը աղետի մասին, որն իր հետ տարավ նաև իմ Սերը: Մինչև հիմա կարծում էի, թե աղետն էր պատճառը իմ դժբախտության, բայց պարզվում է՝ կա նաև այլ պատճառ, որը աղետը դարձրեց կրկնակի դաժան:
Ծերունին գնում, նստում է Այցելուների մոտ:
ԱՌԱՋԻՆ — Ուզածդ ի՞նչ է։
ԵՐԿՐՈՐԴ — Ի՞նչ ես նայում մեզ խղճահարությամբ:
ԵՐՐՈՐԴ — Անտեղի է մեր այստեղ մնալը:
ՉՈՐՐՈՐԴ — Երբ փորձեցինք գնալ, ինչ-որ բան կարծես արգելեց քայլ գցել առաջ: Կարծես անտեսանելի պատ էր մեր դիմաց։ Բոլորս, ճի՞շտ է, նույն բանն զգացինք։
ԵՐԿՐՈՐԴ — Կախարդվեցինք կարծես, անկարող եղանք առաջ շարժվել:
ԵՐՐՈՐԴ — Թվաց, մի քայլ էլ գցենք՝ պիտի հայտնվենք անդունդի եզրին։
ԱՌԱՋԻՆ — Ես էլ զգացի, որ մի բան է ձեզ կանգնեցրել ու դուք ստիպված ետ դարձաք:
ՉՈՐՐՈՐԴ — Ծերուկ, դու գիտե՞ս, թե ինչ արգելքի հանդիպեցինք։
ԱՂՋԻԿ – Չե՞ք տեսնում, չի ուզում խոսել: Նա ձեզ մոտ եկավ, որ ինքներդ խոսեք:
ԱՌԱՋԻՆ — Բայց ի՞նչ պիտի խոսենք։ Մենք կառուցեցինք բազմահարկ շենքեր, բայց որոշողը մեր ղեկավար այրերն էին միայն: Նրանցից բարձր ուրիշներն էլ կային՝ ավելի հզոր… Մեզ հրամայում էին կառուցել այստեղ ու այնտեղ բազմահարկ շենքեր՝ մենք կառուցում էինք: Մեզ հրամայված էր արագ կառուցել՝ մենք կառուցում էինք։ Մեզ հրամայված էր խնայողությամբ կառուցել՝ մենք խնայում էինք, նույնիսկ չափից շատ և արժանանում պարգևների:
ՏՂԱՄԱՐԴ – Որտե՞ղ էր մեր խիղճը: Խիղճը ծախել էինք գիշատիչներին և չնչին գնով առել մեր անտարբերությունը։ Մեծ ճարտարապետդ երբ կառուցում էր իր երազանքի մայրաքաղաքը, խստիվ արգելեց չորս հարկից ավելի կառուցել՝ հաշվի առնելով երկաշարժային գոտին։ Խստիվ արգելեց նաև կառուցված պատին հարվածներ տեղալ: Իսկ մենք, մուրճերն առած, անդադար խփում էինք կառուցման օրից արդեն վիրավոր շենքի պատերին, բնակարանը իբր մեր ճաշակով նորից սարքելու համար։ Եվ այս քաղաքը, որ ավերակ է, խրատ չէ դեռ մեզ: Մենք դեռ մուրճերը առած քանդում ենք մնացած շենքերի պատերը՝ ավելի խարխլում արդեն խարխուլը։ Իսկ նրանք՝ այդ հրամայողները, անտեղյակ ու չափից ավելի գոռոզ, երբեք չեն կարող խոստովանել գործից անտեղյակ լինելու փաստը: Ո՞ւր էր մեր խիղճը։ Ո՞ւր էր նախնիներից մեզ ժառանգված կառուցողի հպարտությունը, պատասխանատվությունը, կառուցողի վսեմ բնավորությունը: Զառամյալ դարձած մեր գիտակցությունը դեռ անկարող է հասկանալ ոճիրը, որ կատարեցինք։ Մենք խլացել ենք և չենք լսում մեր մաշկի ու արյան մեջ արձագանքվող նախնիների հեռավոր կանչն ու ձեռքերի հիշողությունը, Կառուցողի մատների ծայրին տրոփող բազում շնորհների հիշատակները։ Մենք թողեցինք, որ Ավերման Ոգին գաղտնի ապրի մեր ճղճիմ մտածումների ներսում և շիթ առ շիթ ըմպի Արարման Ոգու սրբազան արյունը։ Եվ նախքան Աղետը կփլատակեր երկիրը, այդ նույն Աղետը տեղավորվել էր մեր էության խորքում, որ հետո, արթմնի թե քնած, տանջեր մեզ ծանր մղձավանջներով։ Կին, Կին… Փլատակված այս քաղաքն այլևս քո ներսում է և չես ազատվելու նրա զարհուրելի տեսքից: Փնտրես ու չպիտի գտնես նրա ճանապարհը այսօր և վաղը, և ընդմիշտ:
ՄԱՅՐ — Երեխան ծնվեց այս հոտած տնակում ու մեծացավ կյանքի խնդություն չճաշակած։ Մեծացավ միայն իմ հեքիաթների բարի ավարտով: Տեսավ, թե ինչպես ամեն առավոտ տնակի անկյուններից թունավոր սնկեր էի հավաքում: Չէինք կարողանում ապրել։ Ամուսինս թողեց ինձ մենակ երեխայիս և ծեր ծնողների հետ, գնաց աշխարհից աշխարհ, որ աշխատանք գտնի ու կարողանա մեզ այստեղ պահել։ Ծնողները մեռան, առոք-փառոք նրանց թաղեցի… Իսկ ինքը չեկավ վերջին հրաժեշտի: Ես կարոտել եմ նրան, նրա ներկայությանը իմ անփայլ կյանքում: Կարոտել եմ նրա մաշկի հոտը, նրա ծխախոտի հոտր… նրա ժպիտը, կատակները, նրա դժգոհույունն իմ եփած ճաշից, կամ խնդությունը, որով գրկում էր ինձ: Ես կարոտել եմ իմ տղամարդուն… Ես գիտեմ, իմ տունը փլվել է կրկնակի անգամ, մեկ՝ երկրաշարժին, մեկ էլ դրանից հետո, երբ իմ տան տղամարդը դարձավ թափառական… Աղետից հետո շատերը գնացին՝ չդիմանալով այս ավերումին: Գնացին, չվերադարձան, դարձան գաղթական… Մեր սեփական հողի վրա մենք էլ ենք գաղթական: Քանի որ ապրում ենք գաղթականի պես: (Այցելուներին.) Իմ տունր դուք էիք կառուցել…
Մայրը գլուխը հենում է տնակի դռնակին, արտասվում է։ Աղջիկը փորձում է խաղաղեցնել նրան։
ԱՂՋԻԿ — Մայրիկ, հավատա, մի արևոտ օր, պայծառ օր հայրիկր պիտի վերադառնա և ինձ ու քեզ համար պիտի կառուցի քարե ամուր տուն: Դու նորից պիտի հեքիաթներ պատմես բարի ավարտով: Եվ պիտի շատերը կառուցեն իրենց տունը, երբ այս քանդուքարափը խորասուզվի ու փակվի հողի ընդերքում: Մի օր էլ քաղաքը նորից կհառնի շքեղ, լուսավոր, և Կինը կգտնի քաղաք բերող իր փնտրած ճանապարհը:
ՍԻՐԱՀԱՐ — Ես չգիտեի, որ այդքան սիրում էի նրան։ Երբ հանեցինք նրան փլվածքի խորքից, երբ սեղմեցի նրան կրծքիս, ինձ թվաց, թե նա հավիտյան մղվեց իմ մաշկից անդին, տեղավորվեց էությանս մեջ, դարձավ անլույծ ու մթին կարոտ… Ու թվում է ինձ, թե նրա հետ կապված հիշողությունը ծանր հիվանդ է կարոտախտիս տառապանքներից, կամ գուցե կարոտախտը դաժան սառնությամբ իմ սիրո հիշողությունն է կախաղան հանում, որ տեսնի՝ ինչպես է ճոճվում պարանից իմ վերջին սիրո պայծառ երազը: Նրա մեռած կերպարի հիշողությունը ինձ հետ է ընդմիշտ, մնացորդ կյանքիս բոլոր պահերին։
ԿԻՆ — (Սիրահարին)։ Լսիր ինձ։ Մենք բոլորս հավաքվել ենք գորշ իրողության ներսում, ուր բացակայում է արևը։ Խոստովանենք. առանց արև տխուր է անչափ։ Քո բոլոր ծանր մտքերը, ինչպես և իմը, թելադրված են անարև մղձավանջի իրողությունից, ուր ես փնտրում եմ քաղաք տանող ճանապարհը, դու՝ քո Սերը, ով հեռացավ քեզանից աղետի օրր: Աղջիկը փնտրում է իր կանաչ ծառը, Մայրն՝ իր տղամարդուն, մանուկ-Տղան՝ իր ժամանակը, Տղամարդը՝ կորցրած ճշմարտությունը: Դեռ մնացածն էլ՝ ով գիտե, թե ինչ… Գիտե՞ս, իմ ու քո մղձավանջների տարբերությունը որն է… Ես փնտրում եմ այս քանդուքարափից ելնելու ճամփաս, ուրեմն հավատում եմ, որ այն գոյություն ունի, իսկ դու, ինքդ քո մեջ խորասուզված, գրկել ես մի մեռած կերպար, չես նայում շուրջդ, չես տեսնում ոչինչ… Ասենք՝ թե ինչպես մի ջահել աղջիկ, մի գեղեցիկ աղջիկ, մի բարի-բարի աղջիկ ջրում է չորացած ծառը: Իսկ այնքան կարևոր է, որ դու հենց դա տեսնեիր։ Այդ դեպքում գուցե թողնեիր՝ մահացած Սերդ անդրաշխարհի իր ճամփով գնար, հասներ տիեզերքի բաց դռների մոտ ու մտներ դրախտ և ոչ թե տառապեր քո ներսի ցավից նրա խեղճ հոգին, քեզ հետ միասին թափառեր քո մղձավանջների ավերակներում: Ազատիր նրա հոգին քո տառապանքներից… Թխպոտ օրվա շարունակաբար ձգվող–երկարող աղջամուղջի մեջ մի՛ սպանիր հույսը: Ճշմարիտ է, որ քո սիրտը հիմա տնքում է արևոտ օրվա կանաչ կարոտից և ծիրանագույն նրա բուրմունքից: Բայց, միևնույն է, բաց թող նրան դեպի լուսավոր, աստվածային եզերք: Հիշատակները անմեռ են, ճիշտ է, բայց ողբը նրանց նսեմացնում է։ Պայծառ հոգով աղոթիր առ Աստված և խնդրիր նրան, որ քո մեծ Սերը առնի իր լույսերի մեջ:
ՍԻՐԱՀԱՐ — Դու ի՞նչ գիտես, Կին, որ խրատում ես… Ես ապրում եմ միայն մի բանի համար. եթե մեռնեմ, նրա կենդանի հոգին, որ իմ ներսում է, ինձ հետ կմեռնի: Քանի ապրում եմ, նրա հոգին ապրում է ինձ հետ:
ԿԻՆ — Նրա հոգին պիտի ապրի աստվածընծա եզերքներում, իսկ քեզ հետ՝ նրա պայծառ հիշատակը, որը պիտի հիշեցնի նրա հետ անցկացրած անուշ օրերը և ոչ թե մահը… Նրան հիշելիս պիտի ժպտա քո հոգին և ոչ թե ողբա:
ՍԻՐԱՀԱՐ – Ինչպե՞ս կարելի է մահը մոռանալ, երբ այն սպանել է կյանքը։ Նայիր Ջութակահարին, ինչո՞ւ է ճզզացնում իր միլարանի ջութակր՝ փոխանակ նետելու մի կողմ և վերցնելու մի նոր ջութակ: Նա այս մի լարի վրա մահվան ներկայությունն է ազդարարում, նրա հաղթանակը, մահվան անմահությունը: Կյանքը ի՞նչ է մահվան համեմատությամբ, եթե կա հավերժական մի բան՝ Մահն է միայն։ Ջութակահարի ճզզոցը ձոն է մահվան պատվին… Իմ Սերը մեռած է, ես էլ եմ մեռած, անկախ այն բանից, որ դեռ ապրում եմ: Կարճլիկ մի կյանք, և Մահը հավերժ…
ԱՂՋԻԿ — Դու ընտելացել ես մահվան սարսափին: Չես զզում՝ ինչպես են քո խոսքերը ծանր ազդում բոլորի վրա:
ՍԻՐԱՀԱՐ — Բոլորն ովքե՞ր են… Ես չեմ ճանաչում բոլորին և չեմ էլ ուզում ճանաչել: Նրանք՝ առանձին ու ես՝ առանձին։
Աղջիկը մոտենում է Սիրահարին, նստում նրա ոտքերի մոտ։
ՍԻՐԱՀԱՐ — (դժգոհ)։ Ուրիշ տեղ չկա՞ր նստելու…
ԱՂՋԻԿ — (մեղմ)։ Այստեղ հարմար է։ Ես իմ ապրած կյանքի բոլոր օրերին դանդաղ սուզվում էի տխրության մեջ: Սկզբում նույնիսկ հաճելի էր, քանի դեռ այն չէր տարել իր խորքն ու չէր խեղդել անհուսության տիղմում: Հանիր ինձ այնտեղից, խնդրում եմ…
ՍԻՐԱՀԱՐ — (շփոթված)։ Ես… Ես ինչպե՞ս… Ես ինքս էլ… այնտեղ եմ… անհուսության տիղմում:
ՄԱՅՐ — (ծունկի գալով)։ Չարացա՛ծ Աստված, վատին պատժելու համար անմեղների զլխի՞ն քանդեցիր աշխարհր… Քեզ ամեն ինչ հայտնի է, ամեն ինչ գիտես, միայն լավն ու վատը իրարից ջոկել չգիտես, տանջվածին ու հղփացածին ջոկել չգիտես…
ԿԻՆ — (առաջ նետվելով)։ Լռի՛ր, չհամարձակվես չարախոսել Աստծուն… չհամարձակվե՛ս…
ՄԱՅՐ — Ստեղծեց իր պատկերի համաձայն, թող խնամեր ուրեմն…
ԿԻՆ — Ասում ենք՝ Աստված ստեղծեց մարդուն իր պատկերի համաձայն, բայց ոչ դեմքով ու արտաքինով։ Աստված անպարագրելի, տիեզերածավալ անընդգրկելի էություն է։ Նա է արարել մեծ բնությունը: Նա արարող է և մարդուն ստեղծեց իր կերպարի համաձայն, որպես Ար-ար-ող… որ նա հերկի Աստծո կամեցողությամբ ստեղծված հողը և արարի բարիք… (Այցելուներին.) Կառուցի այնպես, որ չնսեմացնի բնության տվածը, այլ տվածի վրա նորն ավելացնի, որ բանաստեղծի, Արարչին և բնույթանը նվիրված երգեր հորինի, գույների տաքուկ շաղախով իր տունը լցնի: Իսկ մարդը, որ ստեղծված էր Աստծո կողմից որպես արարող, զազրելի այլասերության դռները բացեց, մոռացավ աստվածային առաքելության հզոր ներշնչանքր՝ մոռանալով նաև, որ բնության ահեղ մի ջղայնության փոշի կդարձնի իր ողորմելի փառասիրությունը: Դուք, որ հավաքվել եք այստեղ, թե անեծք ունեք՝ ուղղեք ձեր հոգու խորքր և ոչ թե Աստծուն…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Հանգստացիր, Կին, երբեմն մարդու կյանքը սևագիր է դառնում, որտեղ շատ հաճախ բացառվում է մտքի լույսը, սրտի սերը և հոգու հույսը:
ԱՂՋԻԿ – Բոլորի՞ համար է ասված, որ չունեն մտքի լույս, սրտի սեր և հոգու հույս…
ՏՂԱՄԱՐԴ — Ոչ, անշուշտ, ոչ…
ԱՂՋԻԿ — (երկար նայում է Տղամարդուն)։ Իմ սիրտր լի է սիրով դեպի այս մարդր, որի Սերը դարձել է կարոտախտի ցավ: Ես սիրում եմ նրան։ (Շրջվելով դեպի Սիրահարը։) Ես սիրում եմ քեզ։ Ես գիտեմ՝ դու դեռ ինձ չես սիրում: Ասում են՝ տիեզերքում հանգած աստղեր կան, որոնց լույսը դեռ երկիր չի հասել։ Նրանք հանգել են, սակայն լույսն իրենց, որ արձակել են՝ չի հանգել ու տիեզերքի անհունները ճեղքելով՝ գալիս է երկիր: Մի օր կհասնի: Այդպես իմ սերը… Ես գիտեմ, ինչ էլ որ լինի, իմ սիրո լույսը կհասնի քեզ: Եկ միասին ճանապարհ ելնենք, ճանապարհ՝ առանց խաչմերուկների ու գնանք այս ավերակներից դեպի բաց աշխարհ: Գնանք, հասնենք խաղողի ու նռան այգիներին ու նրանց հյութից Կենաց րմպելիք պատրաստենք: Կամ գնանք, փնտրենք համասփյուռ անմահական ծաղիկը, որ գտնվում է սիրո լեռան վրա, որին տիրելու համար պիտի առյուծի սիրտ ունենալ և շատ-շատ տանջանքների ենթարկվել ու հաղթահարել: Բայց մենք, սիրելիս, այնքան տանջանք ենք տեսել, որ համասփյուռ ծաղկին հասնելու բոլոր դժվարությունները մեր ապրած տառապանքների մոտ չնչին կթվան…
ՍԻՐԱՀԱՐ — (մեղմ)։ Դու որտեղի՞ց այդքան բան գիտես։
ԱՂՋԻԿ — Ես ոչինչ չգիտեմ, ես գիտեմ միայն, որ սիրում եմ քեզ։
ՍԻՐԱՀԱ -Ես չեմ կարող փոխադարձել քո սերը…
ԱՂՋԻԿ — Ոչինչ։ Ուրվականը, որին դու սիրում ես, նա էլ քո սերը չի կարող փոխադարձել։ Մենք ձեռք-ձեռքի կհեռանանք այս փլատակներից։ Եվ մի օր, վստահ եմ, մի օր կզգաս, որ իմ ափից իմ սիրո ջերմությունր հասնում է քո սրտին: Եկ հրաժեշտ տանք այստեղ հավաքված բոլոր դժբախտություններին և հեռանանք դեպի այն սիրուն աշխարհը, այն ազատ աշխարհր, որի մասին պատմում էր մայրս և հավատացնում, թե մի օր մի արքայազն այդ աշխարհից պիտի գա, որ ինձ հանի այս խարխուլ ու գեշ փայտե տնակից: Ասա, սիրելիս, մի՞թե ես ճիշտ չեմ, մինչև ինքներս մեզ չհանենք մեր տառապանքից, ոչ մի արքայազն չի հասնի այստեղ՝ մեր կյանքի գիշերր լուսավորելու։ (Գնում է դեպի մայրը։) Ես պիտի գնամ, իմ արքայազնը հայտնվել է այստեղ, և նա դժբախտ է։
ՄԱՅՐ – (մեղմ)։ Ես էլ եմ դժբախտ։
ԱՂՋԻԿ — Քո սերը հեռվում է, բայց շուտով կգա:
ՄԱՅՐ – Դու ասում էիր, որ երբ նա գա՝ մենք կկառուցենք քարե ամուր տուն։
ԱՂՋԻԿ — (գրկում է մորը)։ Կկառուցեք, մայրիկ, այնպես չի լինի, որ հավերժական լինի Ավերված Քաղաքի Թախիծը։ Դու ինձ հեքիաթներ ես պատմել բարի ավարտով, թող քո օրհնությամբ դառնան իրական:
ՄԱՅՐ — Գնաս բարով… Օրհնված լինի աշխարհի վրա քո գոյությունը:
Աղջիկը համբուրում է մորը, գնում է դեպի տղան։ Կիսաճանապարհին վերադառնում է։
ԱՂՋԻԿ – Մայրիկ, այն լվացքի տերը երբեք չի վերադառնա: Հավաքիր և ոչնչացրու: Թող այս ցեխոտ ու գորշ փալաս-փուլուսը չփողփողա՝ որպես սգո դրոշակ ավերակներին, չփողփողա՝ որպես դժբախտ հիշողության ծանր վկա։
Աղջիկը հեռանում է Սիրահարի հետ։ Մայրը մոտենում է տնակին, մտնում ներս և ամուր ծածկում է դուռը։ Այցելուները պատրաստվում են հեռանալ։ Կինը փորձում է նրանց կանգնեցնել։
ԿԻՆ – Ո՛չ։ Դեռ սպասեք… Զգում եմ, գնում եք՝ ոչինչ չհասկանալով։ (Տղամարդուն.) Դու քո և մյուսների խիղճը դատարան կանչեցիր, խոսք խոսեցիր երկար, և թվաց, թե ամեն բան ասվեց, վերջացավ: Բայց իմ ներսում պատեպատ զարնվող հարցերը մնացին անպատասխան։ Ինչո՞ւ բացեցիր դատարանի փակ դռները, եթե պատիժ չպետք է իրականանար։ Մի՞թե Աստծո պատժից բացի, աշխարհում չկա մարդկային պատիժ։ Եթե չկա, ո՞ւմ են պետք դատարաններն ու դատավորները:
ՏՂԱՄԱՐԴ — Մնաս բարով, Կին։ Մի՛ փնտրիր Աստծո խնամքը երկրի վրա, քանզի կառուցում ենք, որ փլվի իսկույն, ատում ենք հողը, որ սնում է մեզ, կտրում ենք ծառը, որ մենք չենք տնկել։ Զրկված ենք Աստծո խնամքից, քանզի մարդկության ներսում դեռ շատ են գողը, ավազակը, անառակը, եղբայրասպանը, մատնիչը, նյութապաշտն ու ստոր, ծախու արարածը։ Սին բամբասանքով իրար կործանող, նրանց հոգին լղրճուկ, նրանց հոգին քինոտ, երկերեսանի մեկ-մեկու հանդեպ, երկերես։ Նույնիսկ առավել Աստծո հանդեպ։ (Գնում է:)
ԿԻՆ — (մեղմ)։ Հույս էլ չկա, թե մարդակործան ստահակների օրը կավարտվի, քանի ուժեղ են և դեռ անպարտ են սատանայի հովանավորությամբ: (Ծունկի իջնելով։) Արարիչ Աստված, քո մեծ թախիծը ծնվում է նրանից, որ գիտես մարդուս ճակատագիրը…
6.
Ծերունին մոտենում է Կնոջը, բարձրացնում:
ԿԻՆ — Ո՞ւր է քաղաք տանող ճանապարհը:
ԾԵՐՈՒՆԻ — (շշուկով)։ Փրկի՛ր մանուկներին, Կին։
ԿԻՆ – Ի՞նչ…
ԾԵՐՈՒՆԻ – Փրկի՛ր մանուկներին: Մանուկները բանից անտեղյակ, իրենց մայրերի կրծքերի տակ երազ են տեսնում դեռ սւշխարհ չեկած: Երազ են տեսնում՝ ճերմակ օրորոց և ոսկեկար շքեղ վերմակ։ Նրանց երազների մեջ դանդաղ ներծծվում են գույներն աշխարհի, զարմանահրաշ ծաղիկներ անթիվ, թռչող ծաղիկներ, որ թիթեռ են… Մանուկները երազ են տեսնում՝ դեռ աշխարհ չեկած, թե ինչպես շուրթերը օծվում են մայրական կաթի քաղցրությամբ: Ձայներ են լսում, առվակի խոխոջ և մեղվի բզզոց, թևաբախումներ երկնքում ճախրող սեզ արծիվների, անտառների սոսափը մեղմիկ: Հետո տաքուկ երազների անմեղության մեջ սպանվում են հանկարծ մայրերի կրծքերի տակ, երբ թշնամու սուրը ոխով, նենգությամբ, քեն ու չարությամբ մխրճվամ է մայրերի սուրբ ընդերքը, արյան բաղանիք դարձնելով կյանքի խորանր…
ԿԻՆ — Ի՞նչ ես բարբաջում, Ծերուկ, ես ի՞նչ կարող եմ անել… Ի՞նչ ես ուզում ինձանից…
Ծերունին ծունկի է իջնում Կնոջ դիմաց: Ջութակահարը և Ծեր Կինը մոտենում են նրան, կարծես պաշտպանելու համար ինչ-որ վտանգից։
ԾԵՐՈՒՆԻ — Իսկ ում հաջողվեց ծնվել, աշխարհը տեսան՝ ոչ ինչպես իրենց գույնզգույն երազներն էին մայրերի կրծքերի տակ: Աշխարհն անհատակ տառապանքների օվկիան… Աշխարհի ձայները զենք ու զրահի, երկրաշարժերի դղիրդ էր միայն: Ցուրտ էր, անլույս էր, մանուկներն անպաշտպան ու ահաբեկված մոռացված որբեր… Կին, փրկի՛ր մանկանց, մի՛ սպասիր, թե երբ ու ինչպես կդառնան մեզանից մեկը՝ չարագործության սերմ սերմանելով, հավերժության չափ մի ժամանակում ապահովելով ամենայն ոճրի տեղն ու դիրքը Աստծո աշխարհում: Կին, փրկի՛ր մանուկներին, որ նրանք էլ քեզ նման անցնելով մղձավանջների գեհենի միջով՝ չփնտրեն կորցրած քաղաքի կորցրած ճանապարհը:
ԿԻՆ — Ոտբք ել, Ծերուկ, և ինձ ազատիր քո զառանցանքից…
ԾԵՐՈՒՆԻ — Տիեզերական աղետներն անխուսափելի են, բայց նյանք գալիս են, որ արթնացնեն մեր գիտակցությունը, որ լինի մաքրում մտքի և հոգու…
Ջութակահարն ու Ծեր Կինը օգնում են նրան բարձրանալ:
ԾԵՐՈՒՆԻ – Փրկե՛ք… փրկե՛ք մանուկներին, որ ստիպված չլինեն ավերված քաղաքի քանդուքարափում կանգնել ինքնության դատաստանի առջև:
Երեքը հեռանում են։ Կինը չի նկատում ժամացույցին փարված Տղային:
ԿԻՆ — Նորից մենակ եմ: Եկան ու գնացին: Ոչ մեկը ցույց չտվեց մղձավանջից դուրս գալու ելքը: Ելնեմ ու գնամ, գուցե մի օր ես էլ Աղջկա նման կհասնեմ ինչ-որ տեղ՝ լուսավոր, ազատ, դրախտանման: Ի՞նչ էր ասում խելագար ծերը… Ինչպե՞ս պիտի փրկեմ մանուկներին…
ՏՂԱ – Նա խելագար չէ:
ԿԻՆ – Չգիտեի, որ այստեղ ես: Դե, մնաս բարով, ես պիտի գնամ…
Կինը քայլ է գցում հեռանալու համար։ Հասնելով մեռած Ծառին՝ կանգնում է։ Մի փոքրիկ ճյուղ կանաչել է։ Նետվում է դեպի Տղան, ուզում է ինչ-որ բան ասել, բայց միայն կարողանում է ցույց տալ Ծառը։ Հետո նորից է նետվում դեպի Ծառը, ափերի մեջ է առնում կանաչած ճյուղը, երկար նայում է՝ կարծես չհավատալով աչքերին։ Տղան մեղմ օրորում է ժամացույցը, որը տարուբերվում է եկեղեցու զանգերի զանգահարությամբ։
ԿԻՆ – Հնչեցե՛ք, զանգեր… հնչեցե՛ք կանգուն ու կործանված տաճարների բոլոր մեծ ու փոքր զանգեր: Հյուսիսից հարավ և արևելքից արևմուտք ազդարարեցեք. Ծառը ծաղկել է:
Ամենատարբեր զանգերի միասնությամբ զանգահարությունը հետզհետե ուժգնանում է։
