Դավիթ ԽԱՉԻՅԱՆ / ՍԱՐՈՅԱՆ, ՍԱՐՈՅԱՆ…
ՀԵՂԻՆԱԿԻ ԿՈՂՄԻՑ
Երբեք չեմ սիրել օգոստոսի 31-ը: Դպրոցական և ուսանողական տարիներին դա իմ հոգեկան տվայտանքների և ինքնախարազման գագաթնակետն էր, քանի որ հաջորդիվ գալու էր սեպտեմբերի 1-ը: Այդ օրն ամառվա ազատությունն իր տեղն էր զիջում դարակավորված օրակարգին, շուտ քնելուն և շուտ զարթնելուն, իսկ «Սպիտակ ձիու ամառը» մեկեն դառնում էր մելամաղձոտ աշուն… Բայց հետո իմացա, որ օգոստոսի 31-ին է ծնվել Վիլյամ Սարոյանը: Դա մեծ սփոփանք էր, և դրանից հետո օրացույցի այդ օրը գոնե երկակի զգացողություններ էր առաջացնում: Աշնանային տխրությունս սփոփելու համար երազում էի Սարոյանի հետ միասին դպրոց գնալ, վելվետե անդրավարտիք հագնել, վազքի մրցումներին մասնակցել, կիրակնօրյա ցեպելին սարքել, երգել երիցական դպրոցում և մի բաժակ տաք շոկոլադ ստանալ, սիրահարվել իռլանդական ծագումով ու պեպենոտ այտերով դեռատի մի ամերիկուհու և դասերից հետո թրև գալ քաղաքում կամ էլ լրագրավաճառությամբ զբաղվել: Չգիտեմ, գուցե դեռ կանեմ: Բայց նաև պատկերացրեցի, թե ինչ կլիներ, եթե Վիլյամ անունով մեծ գրողն ու փիլիսոփան որոշեր այսօր՝ քսանմեկերորդ դարի քսանականներին, գրական շուկա մտնել: Եվ ոչ թե Ամերիկայում, այլ հենց այստեղ՝ Հայաստանում…
Դավիթ ԽԱՉԻՅԱՆ
ՍԱՐՈՅԱՆ, ՍԱՐՈՅԱՆ…
Ֆանտասմագորիկ կատակերգություն 1 պատկերով
Գործող անձինք
ՍԱՐՈՅԱՆ
ԽՄԲԱԳԻՐ
Սովորական բեմ է՝ կողքանց հանդիսատեսին նայող պարզ սեղան-աթոռով: Սեղանի մոտ նստած է խմբագիրը, որը, դատելով նրա դիրքից և անտարբերությունից, համակարգչով ծուլորեն խաղ է խաղում: Սեղանը բերնեբերան լիքն է գրքերով ու թղթերով: Խմբագիրը մի պահ կանգնում է, ձեռքերով վարժություններ անում, ճտտացնում մատների հոդերը, ապա կրկին տեղավորվում է սեղանի մոտ ու շարունակում խաղալ: Բեմի անկյունում ևս մեկ աթոռ կա: Պատին Գաբրիել Սունդուկյանի նկարն է:
Սարոյանը զգուշորեն թխկացնում է բեմական փայտերից մեկն ու, առանց պատասխանի սպասելու, մոտենում Խմբագրին, որը շարունակում է խաղալ համակարգչով:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Բարի օր: Չխանգարեցի՞:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (անակնկալի գալով, բայց ծուլանալով ոտքի կանգնել): Ա՜, համեցե՜ք, համեցեք… Աթոռ վերցրեք: Նստեք, խնդրեմ: Ի՜նչ էլ բանաստեղծական ստացվեց՝ «Աթոռ վերցրեք, նստեք, խնդրեմ»… Այո, պոեզիան մեզնից անկախ է ծնվում: Պոեզիան մարդու մեջ է, ինչպես ասել է… չեմ հիշում՝ ով: Հաստատ ինչ-որ մեկն ասած կլինի:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Շնորհակալ եմ: (Վերցնում է անկյունում դրված աթոռն ու տեղավորվում Խմբագրի սեղանի դիմաց:) Իրոք որ լավ ստացվեց… Ռիթմը նկատի ունեմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ամեն ինչ ռիթմից է սկսվում: Չեմ հիշում, թե ով է ասել, բայց հաստատ ինչ-որ մեկն ասած կլինի:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Երևի Մուռը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, այո, Մուռը… (Երազկոտ:) Սիրում եմ այդ դերասանուհուն: (Ոգևորված:) Հիշո՞ւմ եք, երբ Պատրիկ Սվեյզիի հետ միասին կավից աման են ծեփում ու հետո…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Կներեք, բայց ոչ թե Դեմի Մուռը, այլ Հենրի Մուռը: Անգլիացի քանդակագործը…
ԽՄԲԱԳԻՐ – (զարմացած): Հաստա՞տ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Հաստատ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Հմմ, զարմանալի է… Ավելի կսազեր, եթե Դեմին ասած լիներ: Պատրիկի հետ սիրային խաղի ժամանակ… Բայց լավ, շեղվեցինք: Եվ այսպես, պարոն Սարյան…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Սարոյան:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ա՜հ, իհարկե, ներեցեք: Սարոյան: Վիլհելմ Սարոյան:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Վիլյամ: Վիլյամ Սարոյան:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, այո… Գրական կեղծանուն է:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ոչ: Կեղծանուն չէ: Իմ իսկական անուն-ազգանունն է:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Տարօրինակ է: Բայց դուք մտածեք՝ գուցե գրական հարմար կեղծանո՞ւն վերցնեք: Օրինակ՝ Վիլլի կամ Վիլեն կամ էլ, ինչու ոչ, Սարո: Վիլլի Սարյան: Կամ՝ Սարո Վիլենյան:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (վրդովված): Բայց ինչո՞ւ: Ես չեմ ուզում Սարո լինել: Ոչ էլ Վիլլի: Ինչի՞ համար:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Առաջխաղացման և հաջողության: Տեսեք՝ Վիլյամ Սարոյան: Երկար է և, անկեղծ ասած, ձանձրալի: Իսկ եթե լինի Վիլլի՝ միանգամից վրա կտան: Հատկապես աղջիկները:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Բայց ես չեմ ուզում գրական կեղծանուն կրել: Ես հպարտ եմ իմ իսկական անունով, որ ծնողներիցս ու պապերիցս եմ ժառանգություն ստացել: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ հենց աղջիկները: Ես ուզում եմ, որ իմ գործերը բոլորը կարդան, ում հետաքրքիր կլինի: Թե՛ տղամարդիկ, և թե՛ կանայք:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (հիասթափությամբ): Ոնց կուզեք: Ափսոս, որ արհեստավարժ մարդու ռացիոնալ խորհուրդը հաշվի չեք առնում: Դիմագրքում ավելի մեծ հաջողություն կգրանցի Վիլլին, այլ ոչ թե Վիլյամ Սարոյանը: Մի՛ մոռացեք, որ արդեն քսանմեկերորդ դարի քսանականներն են: Պետք է նորովի մտածել: Գրականությունը պետք է կապվի ժամանակի և անգամ տնտեսության հետ: Ճկուն մոտեցում է պետք:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ես կարծում էի, թե գրականությունը պետք է կյանքի հետ կապված լինի, մարդկանց, սիրո և, ընդհանրապես, մարդ երևույթի՝ իր բոլոր դրսևորումներով:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դուք, իհարկե, ճիշտ եք, բայց եթե ցանկանում եք, որ ձեզ ճանաչեն, պետք է հաշվի նստել ժամանակի հետ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Մի՞թե Դանտեն կամ Սերվանտեսը, կամ Հեմինգուեյը, կամ Դոստոևսկին, կամ էլ մեր մյուս մեծերը տուրք են մատուցել ժամանակին: Մարդկային ցավերն ու ուրախությունները բոլոր ժամանակներում էլ նույնն են:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Լա՜վ, լա՜վ, մի՛ բորբոքվեք, խնդրում եմ: Թող լինի Վիլյամ Սարոյան: Խոսքս ուրիշ բանի մասին էր: Որքան հասկացա՝ Ամերիկայում արդեն բավականին ճանաչված եք և հիմա ցանկանում եք նաև Հայաստանում ձեր ընթերցողին գտնել:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ես հայ մարդ եմ, արմատներով՝ Բիթլիսից: Այո, ցանկանում եմ, որ հայ ընթերցողն էլ կարդա իմ գործերը: Դրանով ես էլ նրանց եմ կարդում: Գրելն ու ընթերցելն իրար լրացնող գործընթացներ են: Համենայնդեպս՝ իմ կարծիքով:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո… Հիմա անդրադառնանք ձեր գործերին: Դուք գիտեք, որ մենք լուրջ հրատարակչություն ենք և կարևորում ենք մեր ապրանքանիշը: Ամեն գիրք չէ, որ արժանի է մեր նշանը կրելուն:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Այո, իհարկե: Դրա համար էլ դիմել եմ ձեզ: Հասցրեցի՞ք նայել իմ թարգմանությունները:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (անվստահ): Այո… Հիմա նայում եմ… Փաստորեն անգլերենով արդեն լույս են տեսել ձեր գործերը և հիմա ցանկանում եք հայերեն տպագրել: Դրվատելի է…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Շնորհակալ եմ: Ցանկանում եմ, որ հայ ընթերցողը մայրենի լեզվով կարդա իմ գործերը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Շատ ճիշտ եք անում: Մենք կարևորում ենք մշակութային կամուրջների դերը, իսկ այս դեպքում կամրջաշինարարը հենց հեղինակն է: Բրա՛վո, պարոն Սարոյան: (Առաջն է քաշում թղթերը և ուշադիր աչքի անցկացնում:) Ահա, գտա՛: Սկսենք այս մեկից: Վերնագրել եք՝ «Քո կյանքի ժամերը»: (Դադար է տալիս և ընթերցում՝ արագորեն թերթելով էջերը:) Ահա, լավն է… Այս հատվածն ուժեղ է… (Շարունակում է կարդալ՝ մատներով ճակատը շփելով:) Հը՜մ… (Թերթում է մի քանի էջ, շարունակում կարդալ: Ապա ետ է թերթում, ինչ-որ բան նայում, կրկին անցնում առաջ: Միաժամանակ ծանր հոգոց է հանում և շփում ճակատը: Ի վերջո հասնում է վերջին էջին՝ ընթացքում ետ ու առաջ անելով: Վերթերթում է դեպի առաջին էջերը:) Սարոյան…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Այո՞…
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ոչի՞նչ, որ ձեզ հենց այդպես դիմեմ՝ Սարոյան: Մեզանում ընդունված է:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Նորմալ է: Մեզանում էլ է ընդունված:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Բայց ավելի լավ է՝ Սարոյան ջան:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (ժպտում է): Թող լինի «Սարոյան ջան»:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Սարոյան ջան, դե ի՞նչ ասեմ… Վատ գործ չէ, բայց… Մի քանի բայցեր կան:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ուշադիր լսում եմ: Քննադատությունն ինձ համար կարևոր է:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Գիտե՞ք, ինչ չեմ տեսնում ձեր պիեսում: Այ տեսեք՝ մեկ, երկու, երեք… չորս, հինգ գործողություն:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Արարվա՞ծ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Թող լինի՝ արարված: Դրանից իմաստը չի փոխվում: Հինգ արարված կամ հինգ գործողություն: Բայց, կներեք, ո՞ւր է գործողությունը: Ես գործողություն չեմ տեսնում: Գիտե՞ք՝ ինչու:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ինչո՞ւ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Պարզ պատճառով: (Կանգնում է, քայլում բեմով:) Որովհետև գործողություն չկա:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ինչպե՞ս թե՝ չկա:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Չկա ու չկա… Սա կարող էր պատմվածք լինել կամ վիպակ… Բայց որպես պիես… Չգիտեմ… Հետո: Տեսեք՝ մեկ, երկու, երեք… տասներեք, տասնչորս… քսան, քսանվեց, քսանյոթ… Ահավասիկ՝ քսանյոթ գործող անձինք: Մա՜մմա միա՝ կասեր դասականը: Հինգ գործողություն, քսանյոթ հերոս… Այսպես ո՞ւր կհասնենք, Սարոյան ջան:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Իսկ ո՞ւր պիտի հասնեինք:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (նստում է): Ոչ մի տեղ էլ չենք հասնի: Ժամանակի այսօրվա հևքի մեջ չի կարելի այսքան ետ ընկնել ժամանակից: Հինգ գործողություն, քսանյոթ գործող անձինք… Մա՜մմա միա, Սարոյան: Մա՜մմա միա… Բայց դուք մի՛ նեղացեք ինձանից: Չեք նեղանում, չէ՞:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (հանում է բաճկոնը, ծալում, շուրջբոլորը նայում՝ կախելու տեղ գտնելու համար և չգտնելով՝ պահում է ձեռքին): Բնավ: Ուշադիր լսում եմ և փորձում հասկանալ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Խորհուրդ եմ տալիս կրճատել: Նախ՝ ոչ ավել, քան երեք գործողություն: Իսկ իդեալական կլինի, եթե մեկի մեջ տեղավորվեք: Երկրորդ՝ ամենաշատը 4-5 գործող անձինք: Մնացածին ուղարկեք թոշակի:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (զարմացած): Թոշակի՞…
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, պատկերավոր ասած: Եվ խորհուրդ եմ տալիս այս պիեսը առայժմ մի կողմ դնել ու կրկին անդրադառնալ միառժամանակ անց: Անգամ՝ մի քանի տարի անց: Թեման, իհարկե, կարող է հնանալ, բայց այս պահին բնավ արդիական չէ: Թող անցնի ժամանակ կոչվող քննադատի գրչի տակով:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (սեղանից թուղթ է վերցնում և իրեն հով անում): Իսկ ավելի լավ չի՞ լինի, եթե բեմադրվի և հանդիսատեսի ու ժամանակի դատին արժանանա:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (գրեթե քրքջում է): Ծիծաղելի բաներ եք ասում, Սարոյան: Հինգ գործողություն, քսանյոթ անձ… Մա՜մմա միա… Լսե՛ք ձեր խոնարհ ծառայի մասնագիտական խորհուրդը՝ թող ժամանակ անցնի: Գրեթե վստահ եմ, որ հետագայում ինքներդ ինձ կասեք՝ բայց ի՜նչ ճիշտ էիր դու: Մի բան էլ, մի քիչ մեր դասականներից կարդացեք՝ Սունդուկյան, Շիրվանզադե, Նար-Դոս… Տեսեք, թե ինչպես է պետք գործողությունը բեմ հանել… Մի՛ մոռացեք, որ բեմը և խորանը նույն բարձության վրա են: Բեմը ևս խորան է, և այնտեղ պիտի միայն… ինչպե՞ս ասեմ… միայն արժանի գործեր լինեն:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (ինքն իրեն, բայց լսելի ձայնով): Երևի դրա համար Հայրենիքում ինձ չեն բեմադրում: Դժվար է…
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ուրախացած): Իհարկե, դժվար է: Լավ բանը միշտ էլ դժվար է լինում: (Հանդիսավոր:) «Գնա նեղ ճանապարհով և մտիր անձուկ դռնով…»: Նույնը նաև գրականության մեջ է… Բերմադրվելու համար դրաման պետք է շատ բարձր արժեք ունենա՝ կյանքի հրամայականներին համապատասխան: Մտածեք, գուցե ժամանակին համահունչ որևէ այլ գործ գրեք: Հետո, իհարկե, պետք կլինի հանդիպել բեմադրիչների հետ և լեզու գտնել:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ե՞ս լեզու գտնեմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դե, թևավոր խոսք է: Սրտացավով մի՛ ընդունեք, խնդրում եմ: Լավ, հիմա այս մյուսը նայենք: (Փորփրում է գրասեղանին լցված թղթերը:)
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ո՞ր մեկն եք փնտրում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (շարունակելով փնտրտուքը): Մանկական պատմվածքները:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Մանկակա՞ն:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, գտա: Ահա՝ «Մարդ-կա-յին կա-տակ-երգու-թյուն»:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Բայց դա մանկական չէ, թեև ուրախ կլինեմ, եթե մանուկներն էլ կարդան: Դա գիրք է բոլորի համար:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այ քեզ բան… Հաստա՞տ մանկական չեն:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ես կասեի՝ մարդկային են: Իսկ մարդն ամեն տարիքի կարող է լինել:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (թերթում է ձեռագիրը): Մի բան ասեմ, բայց խոստացե՛ք, որ չեք նեղանա ինձանից:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ի՜նչ տոթ է ձեզ մոտ: (Իրեն թղթով հով է անում:) Համակ ուշադրություն եմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ձանձրալի է, Սարոյան ջան, ձանձրալի… Առանձին տողերը կարդալիս արդեն կռահեցի ավարտը: Երկա՜ր և ձանձրալի՜… Կներեք, իհարկե: Անկեղծորեն խորհուրդ եմ տալիս՝ կրճատեք: 240 էջը դարձրեք գոնե 180-190… Եվ նշեք որպես մանկական վիպակ կամ պատմվածքների ժողովածու: Ի դեպ, որքա՞ն ժամանակում եք գրել այս գործը:
ՍԱՐՈՅԱՆ — Մի քանի օրում: Գրամեքենայով եմ տպել:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ամենագետի ժպիտով): Պարզ է: Այդպես էլ գիտեի: Այն էլ՝ գրամեքենայով: Քսանմեկերորդ դարի քսանականներին… Բայց դա էական չէ: Ասում եք՝ մի քանի օրո՞ւմ: Դա էլ ձեր հարցերի պատասխանը: Հիշո՞ւմ եք հին անեկդոտը նկարչի մասին:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Պատմեք: Եթե լսած լինեմ՝ ընթացքում կասեմ…
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դե լավ, հետո միգուցե…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Պատմեք, պատմե՜ք ձեր անկեդոտը: (Հեգնանքով:) Խոստանում եմ չծիծաղել:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (չնկատելով Սարոյանի հեգնանքը): Ուրեմն՝ մի նկարիչ բողոքում է, որ մի օրում մի նկար է արել, և արդեն մեկ տարի է, որ չի կարողանում վաճառել: Նրան պատասխանում են և ասում՝ եթե մեկ տարում նկարեիր, ապա հաստատ մեկ օրում կվաճառեիր:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (կեղծ ժպիտով): Բայց դա ի՞նչ կապ ունի իմ վիպակի հետ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (դիմահար նայելով Սարոյանին): Նեղացա՞ք: Ախր խոստացաք, չէ՞:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Չեմ նեղացել: Պարզապես մի քիչ չեմ հասկանում ձեզ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Սպասեք: Տեսեք… (Թերթում է էջերը:) Այ, այս հատվածը, երբ փոքրիկ Յուլիսիսը ձեռքով է անում գնացքով գնացող մարդուն: (Լրջացած նայելով Սարոյանին:) Ի դեպ, «նեգր» բառը պետք է փոխել… Քաղաքականապես ընդունելի չէ: Այս պահը լավն է՝ գտնված: Ահա՝ «զինվորները ցատկում են մեկը մյուսի վրայով՝ խորասուզվելով մութ փողոցի մեջ՝ ավելի ու ավելի մոտ գնալով Պատերազմին»: Հետաքրքիր է, որ պատերազմ բառը մեծատառով եք գրել:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Այո, Պատերազմը ևս կերպար է, և նրա ներկայությունն ամենուր է:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Հասկանում եմ… Այս հատվածն էլ է լավը՝ երբ Հոմերը խոստովանում է, որ երեք օրում մեծացել է… Լավն է: Թեև գրականագիտական տեսանկյունից ավելի ճիշտ կլիներ, եթե դա մեկ ուրիշը նկատեր՝ նրա մայրը կամ քույրը…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Առաջինը հեռագրիչն է նկատում՝ պարոն Կրոգանը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դե հա… Թեև մի քիչ պարզունակ է: Դա ոչ թե բառերով է պետք ասել, այլ դեպքերի զարգացումը պիտի հանգեցնի այդ մտքին: Ինչևէ… (Թերթում է ձեռագիրը:) Ընդհանրապես, պետք չէ ամեն ինչ ուղիղ ասել: Կարևորեք աբսուրդը և տեղ տվեք դրան ձեր գործերում:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Աբսո՞ւրդը…
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, աբսուրդը: Այ, օրինակ, եթե այդ երեք զինվորները կավիճով երկնքի վրա իրենց երազանքները գրեին… Գործը միայն կշահեր: Ընդ որում՝ նրանցից մեկը երազում է թռչել այլ համաստեղություն և հանդիպել կանաչ մարդուկներին… Ի՜նչ հետաքրքիր կլիներ… Իսկ նրա սիրելին, որն իրականում ոչ թե կին է, այլ… Դե, հասկանում եք:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Չեմ հասկանում: Ո՞վ է, եթե կին չէ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դե, տղամարդ է…
ՍԱՐՈՅԱՆ – (զզվանքը դեմքին վեր է կենում, քայլում բեմով, նստում): Տղամա՞րդ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, այո: Մեզ համար գուցե նողկալի է հնչում, բայց պատուհանից անդին քսանմեկերորդ դարն է, եղբայր: Դարձյալ բանաստեղծական ստացվեց՝ «Պատուհանից անդին հանդիպեց մի կին»… Եվ, հիշեցնեմ, ավելացրեք աբսուրդ ու անհասկանալի տարրեր: Կանաչ մարդուկներ… Մեկը մեքենայի երկաթի վրա Բրամս է նվագում… Դաշնամուրն ու քնարն իրենց դարն ապրել են, հավատացե՛ք: Նոր շունչ է պետք՝ նոր մարդկանց հոգեհարազատ: Եվ վերնագիրը… «Մարդկային կատակերգություն»… Արդեն իսկ ձանձրալի է… Միայն վերնագիրը բավական է, որ անհաջողությունն ապահովված լինի: Այ, եթե լիներ, օրինակ, «Ձանձրույթի անատոմիան» կամ «Մեկ, երկու, տասներկու»:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (չհասկանալով): Տասներկու ի՞նչ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Գաղափար չունեմ: Հիմա մոգոնեցի: Ռիթմի համար: Բայց ձեզ անմիջապես գրավեց, չէ՞:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Մի այդպիսի պատմվածք ունեմ՝ «Չորս, հինգ, վեց, նապաստակը դուրս վազեց»:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ոգևորված): Այ, տեսնո՞ւմ եք: Երբ ուզում եք՝ լա՜վ էլ անում եք: Իսկ ընդհանրապես, մարդկանց ի՞նչն է գրավում:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ի՞նչը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Արտառոցը: Սովորական և առօրեական բաների կողքով մարդն անտարբեր է անցնում: Կամ էլ այսպես՝ «Սիրո տեխնիկան այլմոլորակայինների հետ»:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (ապշահար): Մա՜մմա միա…
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո՜, այո՜… Մա՜մմա միա: Շատ ճիշտ նկատեցիք: Ցնցո՛ւմ, առօրեականության մղձավանջի փոշիացո՛ւմ: Ցնցակաթվա՛ծ: Ահա՛ հաջողության գրավականն արվեստում:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Կարծեմ ձեր ասածը ոչ թե արվեստին, այլ ավելի շատ շոու բիզնեսին է վերաբերում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Հիմա դրանք նույնականացել են: Օրենքներն այլ են: Պետք է հետևել խաղի կանոններին, եթե ուզում ես հաջողության հասնել:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ուզում եք ասել, որ սա խա՞ղ է:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ձեռքերը ծոծրակին միացնում ու խանդաղատանքով նայում է Սունդուկյանի պատկերին): Ընդհանրապես կյանքը խաղ է, իսկ մենք՝ խաղացողներ: Որքան ավելի լավ խաղաս, այնքան ավելի հավանական է, որ կհաղթես: Ուրեմն, չմոռանաք՝ Մարս մոլորակի վրա մի կանաչ մարսուհի սպասում է Իթաքա քաղաքում ձանձրացող զինվորին:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (վեր է կենում, մտախոհ պտտվում բեմում, վերադառնում է սեղանի մոտ): Բայց դա արդեն լրիվ ուրիշ ժանր է՝ ֆանտաստիկային հարող: Մենք Ամերիկայում դրան «ֆիքշն» ենք ասում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Շատ էլ ճիշտ եք անում: Էքշըն:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ոչ թե «Էքշըն», այլ «Ֆիքշըն»:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ի վերջո՝ նույն բանն է: Բայց դա էական չէ: Հիմա ժանր հասկացողություն չկա:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Բայց չէ՞ որ ժանրի կանոններ կան՝ մուտք, զարգացում, կուլմինացիա, լուծում…
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դրանք անցյալի մնացուկներ են: Մոռացե՛ք: Գրականությունը դոգմա չէ, այլ ապրող և զարգացող օրգանիզմ: Իսկ օրգանիզմը պետք է առողջ լինի:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Հմմ…
ԽՄԲԱԳԻՐ – Իսկ վերնագիրը… Վերնագիրը պետք է գրավիչ լինի: Ձեր այս վերնագիրը… (Աչքի է անցկացնում թուղթը:) Վստահաբար պետք է փոխել: Տեսեք: (Թղթերի մեջ մի գիրք է գտնում:) Ահա՝ Մարկ Մենսըն «Թքած ունենալու նուրբ արվեստը»: Անկեղծ ասած՝ գիրքը մի բան չէ: Նկատի ունեմ՝ բովանդակությունը, բայց վերնագիրն իր գործն անում է: Արդյունքում՝ բեսթսելլեր: Կամ էլ այս մյուսը՝ Սալվադոր Դալի: Գիրքը կոչվում է… Դե լավ, չասեմ: Բայց հաջողությունն ապահովված է: Թե չէ… (Անմեղ ժպիտով:) «Մարդկային կատակերգություն»:
ՍԱՐՈՅԱՆ — Հմմմ… Անգամ չգիտեմ, թե ինչ ասեմ… (Նստում է, ձեռքն է առնում գրքույկը և վախվորած կարդում:) «Թքած ունենալու նուրբ արվեստը»… The Subtle Art of Not Giving a Fuck… Մեղա՜…
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ոգևորված): Լավն է, չէ՞: Ասե՛ք, որ լավն է: Արդեն իսկ ցանկություն է առաջանում բացել ու կարդալ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Չգիտեմ… Միգուցե Մարկ Մենսընի համար լավ է, բայց ես չեմ կարող ինձ նման բան թույլ տալ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (անկեղծորեն զարմացած): Ինչո՞ւ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Որովհետև այնտեղ, որտեղ ես ծնվել եմ, մարդիկ բարեկիրթ են:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Պարզ է… Թեև մեր օրերում թեթև լկտիությունն ու ագրեսիան միայն դրական արդյունք են տալիս: (Թերթում է ձեռագիրը:) Այս ծիրանի հատվածը լավն է… Ծիրան հեռավոր Կալիֆորնիայում… Խորհրդանշական է: Լավ է: Ընդհանրապես ավելի լավ կլիներ, եթե հայկական թեմաներն ավելի շատ լինեին: Մենք այնքա՜ն լքված կամ դատարկվող գյուղեր ունենք…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Իմ թեման այլ է: Իսկ հայերի մասին պատմվածքների շարք ունեմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դե այո, իհարկե… Դա էլ առանձին խոսակցություն է: Բայց նախ եկեք ավարտենք այս մեկը: (Թերթում է ձեռագիրը, մի քանի էջ առաջ անցնում:) Հմմ… Հայ նպարավաճառի և որդու կերպարները լավն են, բայց մի տեսակ օդի մեջ կախված են: Ասես հիմնական նյութից դուրս լինեն: Փորձել եք կապել, բայց… Այ, սա լավն է՝ «Գեղջուկի աղոթքը իմ աղոթքն է, մարդասպանի ոճիրը՝ իմ ոճիրը»։ Լավն է, ոչինչ չեմ կարող ասել, թեև մի քիչ Կոնֆուցիոսի հոտ է գալիս: Հիշեք՝ այսօրվա մարդն աբսուրդի մարդ է: Խոսքը պետք չէ բացեիբաց ասել, այլ քողարկված: Օրինակ՝ «Գեղջուկի աղոթքը իմ անեծքն է, մարդասպանի մեղայականը՝ իմ ոճիրը»:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (այլայլված): Բան չհասկացա…
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ոգևորված): Ահա, տեսա՞ք: Հենց դա էլ գրավեց ձեզ: Սա կոչվում է աբսուրդ: Թե չէ՝ Կոնֆուցիոս… Գնացինք 25 դար ետ՝ հին Չինաստան: Ձեր ուղղախոսությունից Կոնֆուցիոսի հոտ է գալիս: Ո՞նց էր ասում՝ եթե Չինաստանում գոնե մեկ դժբախտ մարդ կա, ապա ես երջանիկ լինել չեմ կարող:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ոչ մի Կոնֆուցիոսի հոտ էլ չկա, եղբայր: Եթե ես ասեմ, որ հիրիկը կամ եղերդակը գեղեցիկ են, ինձ կմեղադրեք, որ ուրիշի մի՞տքն եմ գողացել: Բայց հիրիկն ու եղերդակն իրոք գեղեցիկ են, և դա ամեն ոք կարող է ասել: Եվ այո, եթե աշխարհում թեկուզ մեկ դժբախտ մարդ կա, ես երբեք լիակատար երջանիկ լինել չեմ կարող:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Թերևս… Ամեն դեպքում… (Ընդհատում է կարդալը, մի կողմ դնելով թղթերը:) Ամեն դեպքում շաբլոնից պետք է խուսափել… (Շարունակում է կարդալ՝ արագ թերթելով էջերը:) Ահա՝ Իթաքա վերադարձած զինվորը ծնկում է ու համբուրում կայարանի սալահատակը… Իմ կարդացածն եմ ասում: Երևի հազար տեղ կարդացել եմ այս տողերը: Շաբլոն…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Կարծեմ՝ հիմա եք կարդում: Եվ շատ արագ: Էջումեջ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Մասնագիտական հմտություն է: Երբեմն վերից վար եմ կարդում: Դե, նյութը պարզ է… Կարելի է և ամեն էջը չկարդալ…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Իսկ երաժշտություն լսելիս դարձյա՞լ այդպես եք վարվում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (զարմացած նայում է Սարոյանին): Ինչպե՞ս՝ այդպես:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ամեն երկրորդ կամ հինգերորդ տա՞կտն եք լսում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ժպտում է): Շատ սրամիտ մարդ եք, պարոն Սարոյան… (Շարունակում է կարդալ, հասնելով վերջին էջին՝ ցած է դնում ձեռագիրը:) Հմմ… Դժվար է… (Ջուր է լցնում, խմում: Վերջին կաթիլները լցնում է ափին և ցողում ծոծրակը:)
ՍԱՐՈՅԱՆ – Այնպիսի տեսք ունեք, ասես բութ կացնով յոթ դարավոր կաղնի եք տապալել:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Լավն է ձեր հումորը՝ թեթև ու տանելի… Մի խոսքով՝ ամերիկյան:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (հեգնանքով): Շնորհակալ եմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Լավ… Տեսեք… (Լրջանալով:) Կարող եմ ասել, որ թեման արդիական է, սակայն թերևս որոշ ժամանակ պետք է անցնի, մինչ այն դառնա վեպ կամ վիպակ։ Բացի այս, պատումը շատ պարզ է, գեղարվեստական հնարանքներ չկան։ Կան գործողությունների ներկայացման շատ տարբեր ձևեր, սակայն դրանցից ընտրված է ամենապարզ ձևը, երբ ուղղակի նկարագրվում է ամեն ինչ՝ գործողություններից մինչև հերոսների ապրումները։ Դիալոգները պարզունակ են։ Կերպարների խոսքը պաթետիկ է, դատողությունները՝ առօրեական ու պարզունակ։ Հերոսները հոգեբանորեն չեն ամբողջանում։ Տասնչորս տարեկան տղան Պասկալի և Սպինոզայի մակարդակի դատողություններ է անում: Արծարծվող թեմաներն ու գաղափարները մնում են ինչ-որ իմաստով տեղեկատվության մակարդակում: Չկան դրանց գեղարվեստական հիմնավորումները, ինքնատիպ մոտեցումները և այլն։ Ես, իհարկե, չեմ բացառում, որ ընթերցողական ինչ-որ շրջանակների սա կարող է հետաքրքրել։ Բայց… Ձեր փոխարեն ես չէի շտապի: Թող մի քիչ ժամանակ անցնի, մտքերն ամբողջանան… Եվ անպայման կրճատեք:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (գլուխը մոտեցնելով Խմբագրին և ձայնն իջեցնելով): Ձեզ մի գաղտնիք ասեմ: Ի սկզբանե այս պատմությունն իբրև կինոսցենար եմ գրել: Հետո որոշեցի փոխել և վիպակ սարքել:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Որպես կարճամետրաժ կինոյի սցենար դեռ կարելի է ընկալել… Վերապահումով, իհարկե… Ուզում եմ ձեզ մի խորհուրդ տալ, Սարոյան ջան: Ընկերական բարի խորհուրդ: Շա՜տ կարդացեք: Դասականներին և անգամ ժամանակակիցներին: Դա ձեզ կհուշի, թե ինչպես է պետք լավ գրել, եթե, իհարկե, ցանկանում եք շարունակել գրել:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Իսկ ինչո՞ւ չպետք է շարունակեմ: Գրելն իմ կոչումն է, իմ կյանքը, իմ ամեն ինչը: Եվ ի՞նչ է նշանակում «շարունակել»: Ես դպրոցական տարիքից եմ գրում՝ առանց ընդմիջումների:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, իհարկե: Բայց կարդացեք Էդգար Պո, Օ. Հենրի, Հեմինգուեյ, Սթայնբեք, Ֆոլքներ, Կոլդուել… Ջեք Լոնդոն, վերջապես: Մեծ մտածողներ և մեծ գրողներ են դրանք: Իսկ մեծ գրականությունն իր օրենքներն ունի:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (կանգնում է, հեռանում սեղանից, նայում Սունդուկյանի պատկերին, ապա շրջվում դեպի հանդիսատեսը): Երբ նոր էի սկսել ստեղծագործել, ինձ համար մի քանի կանոն սահմանեցի: Առաջինն այն էր, որ որոշեցի ուրիշների ստեղծած օրենքներին կարևորություն չտալ: Նրանք ստեղծում են այդ օրենքները իրենց իսկ ապահովության համար: Երկրորդն այն էր, որ մոռանամ Էդգար Ալան Պոյին և Օ. Հենրիին և գրեմ այնպես և այնպիսի պատմություններ, որ ինքս եմ փափագում: Հետո ևս չորս կանոն մոգոնեցի… Բայց դա էական չէ: Ես ամենևին չեմ մտահոգվում օրենքների մասին: Պարզապես նստում եմ ու գրում: Երբեմն անգամ ոտքի վրա եմ գրում: Երբ ասելիք ունես՝ էական չէ, թե ինչ ձևով ես դա ասում՝ գրավոր խոսք, երաժշտություն, գեղանկարչություն կամ քանդակ… Միշտ էլ կարող ես մարդկանց հասցնել քո ասելիքը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (կանգնում է, մոտենում Սունդուկյանի պատկերին, նայում, ինքն էլ շրջվում դեպի հանդիսատեսը՝ կանգնելով Սարոյանից ոչ հեռու): Միգուցե: Բայց դրա համար պետք է տեխնիկային տիրապետել: Ձեզ կառաջարկեի Օ. Հենրիի պես գրել: Հիշո՞ւմ եք: Լուսանկարչական խցիկը բացվում է կյանքի վրա ու մի կադր անում: Օ. Հենրին այդ կադրի մասնագետն է: Թե ինչ կա դրանից առաջ և դրանից հետո՝ մի տեսակ էական չէ: Այդ պահն է կարևորը:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (շրջվում է դեպի Խմբագիրը): Օ. Հենրին լավ է գրում, ինքնատիպ: Բայց եթե թույլ կտաք, ես իմ ոճով կգրեմ: Ես Օ. Հենրին չեմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, իհարկե: Կամ էլ Բորխեսի պես գրեք: Պատկերացրեք, որ վեպն արդեն գրված է և ձեզ պետք է մի քանի էջի վրա ընդամենը դրա համառոտ շարադրանքը տալ՝ ռեզյումեի պես մի բան: Ժամանակակից մարդը կարդալու ժամանակ չունի: Պետք է կարճ և կոնկրետ ասել: Պիտի շատ գրեք, որ ձեր գրավոր խոսքը բացվի:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (ծիծաղում է): Ասում եք՝ շա՞տ: Մինչ այժմ մոտ 1500 պատմվածք, 12 պիես ու 7 վեպ եմ գրել: Եվ գրել եմ միայն ու միայն իմ ձևով ու ընկալումով: Եվ Պոյին կամ Հեմինգուեյին ընդօրինակելու դույզն իսկ ցանկություն չունեմ:
Երկուսն էլ վերադառնում են սեղանի մոտ և նստում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Հմմ… Բայց եկեք ընդունենք, որ կարևորը ոչ թե քանակն է, այլ որակը: (Ծիծաղում է:) Նորից այն անեկդոտը հիշեցի… Դե լավ, լավ… Մի բան էլ ասեմ՝ խնդրում եմ՝ վազն անցեք այդ տաղտկալի թեմաներից: Ամերիկաներում ծնված ու մեծացած մարդ եք, բայց էլի՝ ցեղասպանություն, ծիրանի ծառ, նռան այգի՝ Արիզոնայի անապատում, մազապուրծ և նոր երկրում նոր կյանք սկսած հայեր՝ Արամ անունով պապիկ ու թոռնիկ… Ահա, այս մեկը՝ «Սպիտակ ձիու ամառը»… Դե, ինչ ասեմ… Ափսոս, որ հայերին ներկայացնում եք իբրև ձիու գողեր… Կամ էլ՝ իբրև ծույլ ու անհաջողակ մարդիկ…
ՍԱՐՈՅԱՆ – (այլայլված): Մի րոպե…
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ընդհատելով): Այ, այս մեկում… (Քչփորում է թղթերը, բայց չի գտնում:) Էն, որ շեփորահար ծերունին հյուր է գալիս…
ՍԱՐՈՅԱՆ – «Իմ սիրտը լեռներո՞ւմ է»:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Երևի, չեմ հիշում: Պետք է նորովի մտածել, Սարոյան, նոր կյանքին համահունչ: Պատուհանից անդին քսանմեկերորդ դարի քսանականներն են: Սիրտը ոչ թե լեռներում, այլ քաղաքում, փողոցներում, սրճարաններում, անգամ, եթե թույլ կտաք, խաղատներում պետք է լինի: Մի խոսքով՝ մարդկանց մեջ: Աշխարհը փոխվել է, պարոն Սարոյան ջան, փոխվել է…
ՍԱՐՈՅԱՆ – (հիասթափված ետ է ընկնում աթոռին, ապա կանգնում, պտտվում է բեմում): Ոչինչ էլ չի փոխվել, պարոն Խմբագիր… Մարդը մարդ է մնում: Երբ առաջին գործերս տպագրվեցին, ոմանք կարծեցին, թե վաղանցիկ մի գրող եմ: Որոշ քննադատներ ինձ անգամ «հիմար» անվանեցին: Բայց ես դիմացա այդ փորձություններին՝ հիմնվելով առաջին երկու կանոններիս վրա: Հետո ստիպված ընդունեցին ինձ: Գրեցին, որ գործ ունեն մի նոր և ինքնատիպ և անգամ զարմանալի գրականության հետ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Կարող է պատահել: Ամերիկան մեծ հնարավորությունների աշխարհ է: Բայց իմ ասածն ուրիշ բան է: Ես չեմ ուզում, որ իմ ասածները սրտին մոտ ընդունեք: Մի շաբաթ առաջ մի ուրիշ գրող էր եկել մոտս: (Թերթում է գրասեղանի թղթերը:) Ահա, գտա՛: Հրանտ Մաթևոսյան… Մի կերպ, ինձ ստիպելով կարդացի նրա գործերից մի քանիսը: Այս մեկն ահա՝ «Աշնան արև»: Հենց ձեր բառերով ասեմ՝ ասես բութ կացնով դարավոր կաղնի կտրեի, այլ ոչ թե գեղարվեստական գիրք կարդայի: Կարդում ես, կարդում ու ոչինչ չես հասկանում: Միտքն առաջ չի գնում… Գյուղ, գյուղացիներ… Կյանքից հոգնած ու, ընդհանրապես, ամեն ինչից հոգնած… Ի՞նչ թաքցնեմ, այդպես էլ չկարողացա ավարտել: Մի կերպ, յոթ էջը մեկ կարդացի, որ գոնե կարծիք կազմեմ: Հետո եկավ ինձ մոտ…
ՍԱՐՈՅԱՆ – (նստում է): Ո՞վ եկավ:
ԽՄԲԱԳԻՐ — (հորանջելով): Մաթևոսյանը… Մի նոր գիրք էլ էր բերել… (Թերթում է սեղանի թղթերը:) Ահա՝ «Մենք ենք, մեր սարերը»… Անգամ չեմ պատկերացնում, թե ինչպես պիտի տրամադրվեմ ոչ թե կարդալու, այլ գոնե թերթելու համար… Ձանձրալի է… Եվ ոչինչ չես կարող անել այդ ամենասպան ձանձրույթի դեմ… Այ, տեսեք… (Ոգևորված տնտղում է գրքերի կույտը:) Ահա՝ Էլիֆ Շաֆակ «Ստամբուլի բիճը»: (Հիացած ցույց է տալիս Սարոյանին, փորձում է նրան հանձնել, Սարոյանը զզվանքով ընկրկում ու չի վերցնում գիրքը:) Այ, սա՛ է գիրքը: Կարդում ես ու հիանում: Հիանում ես ու շարունակում կարդալ… Այ թե ինչպես է պետք գրել:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Կարծեմ թարգմանություն է:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո: Բայց գիտե՞ք՝ առաջին անգամ զղջացի, որ թուրքերեն չգիտեմ: Կուզեի բնագիրը կարդալ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (հեգնանքով): Դեռ կսովորեք: Բայց թարգմանությունը, կարծեմ, անգլերենից է:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (չնկատելով Սարոյանի հեգնանքը): Իրո՞ք: Կարծում էի՝ թուրքերենից է… Ինչևէ: Մարդը կյանքի մասին է գրում՝ իրական կյանքի: Գրականությունը և արվեստն ընդհանրապես կյանքի մասին պետք է լինեն:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Իսկ իմ կամ Հրանտ Մաթևոսյանի գործերն ինչի՞ մասին են: Մարս մոլորակի՞:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (խաղաղ ժպիտով): Ախր խնդրեցի, որ չնեղանաք, չէ՞: Մենք անկեղծ խոսակցություն ենք վարում: Ես իրերն անվանում եմ իրենց անունով: Դիվանագիտական շաղակրատանքն իմը չէ: Ես անկեղծ մարդ եմ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (վրդովված): Պատկերացրեք, ես էլ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ահավասիկ՝ եկանք ընդհանուր հայտարարի: Պետք է անկեղծ գրել: Հուսամ՝ չեք նեղանում իմ անկեղծ քննադատությունից:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (քայլում է բեմով, ապա կանգնում մի կետում): Կար մի ժամանակ, երբ շատ դժվար կացության մեջ հայտնվեցի քննադատների խոսքերի պատճառով, բայց շուտով հաղթահարեցի այդ վիճակը: Գրողը պետք է կարողանա հաղթահարել թե՛ վատ, թե՛ լավ կարծիքները: Գովասանքից չեմ շփանում, եղբայր պատվական: Ոչ էլ քննադատությունից եմ վիրավորվում: Գրելը կատարվում է ինձնից անկախ, օբյեկտիվորեն: Երբ իմ հերթական գործն ավարտում եմ, այն արդեն համարում եմ իբրև մի երևույթ, որն իր առանձին կյանքն ունի:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ճիշտ եք անում, բայց եկեք չարհամարհենք մասնագետի կարծիքը:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ո՞ւմ նկատի ունեք:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ձեր խոնարհ ծառային, իհարկե: Հավատացեք, անձնական որևէ շահ չունեմ ոչ ձեզ քննադատելուց, ոչ էլ գովերգելուց: Ես նախ և առաջ գրականության ծառան եմ: Մելպոմենեի և Թալիայի ծառան: Գրականությունն իմ կուռքն է, եթե չասեմ՝ Աստվածը:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (նայում է հանդիսատեսին): Իսկ իմ կուռքը մարդն է՝ իր բոլոր տեսակների ու դրսևորումների մեջ: Ես հավատում եմ մարդու բարությանը: Ես վստահ եմ, որ մարդու ճակատագիրն ազնիվ ճակատագիր է: Ես ատում եմ այն ամենն, ինչ աշխատում է բնաջնջել մարդու ազնվությունը: Իմ զենքն աշխարհն ապականող չար ուժերի դեմ ելնող անհիշաչար աչք է, անկեղծ մի միտք, անբասիր մի սիրտ և խանդակաթ մի ոգի: Հենց դրանք են ինձ ստիպում գրել: Եվ ես ուզում եմ, որ մարդը լինի հոյակապ մի երևույթ՝ ծնված օրից մինչև մահ: Ես ուզում եմ, որ մարդու կյանքը լինի թեթև, զվարթ, գրավիչ և իմաստալի: (Նայում է Խմբագրին:) Եվ ես հավատում եմ, որ նա այդպիսին կլինի: Սա իմ հավատո հանգանակն է և իմ գրականության արմատը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Շատ լավ բաներ եք ուզում: Բոլորս էլ ուզում ենք: Բայց, ինչպես ինքներդ ասացիք, գրելուց հետո ստեղծագործությունն ինքնուրույն կյանք է ձեռք բերում: (Դադար է տալիս, անտարբերությամբ ձեռքն առնում ձեռագրերը:) Մտածում եք, համենայնդեպս, հրատարակե՞լ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (նստում է Խմբագրի դիմաց): Իհարկե: Ո՞ւմ է պետք գիրքը, եթե ընթերցող չունի: Ինձ ձեր պայմաններն են հետաքրքրում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (անկեղծորեն զարմացած): Ի՞նչ պայմաններ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ժամկետներ, տպաքանակ, առաջխաղացում, գովազդ… Նաև իմ հոնորարի չափը՝ սկզբից ու վաճառքից:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (տեղից վեր է կենում, գլուխը ձեռքերի մեջ առած պտտվում սեղանի ու Սարոյանի աթոռի շուրջը, մի բաժակ ջուր խմում, ակնդետ նայում Սարոյանին): Պարոն Սարոյան, սիրելի պարոն Սարոյան, Սարոյան ջան… Ախր, մեկ ժամ խոսում ու բացատրում էի ձեզ… (Նստում է:) Մենք չենք կարող հրատարակել ձեր գործերը:
ՍԱՐՈՅԱՆ – (հեգնախառն զարմանքով): Չե՞ք կարող: Տպագրական թուղթը սպառվե՞լ է, թե՞ աշխատողները գործադուլի են: Ինչո՞ւ չեք կարող:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ոչ թուղթն է վերջացել, ոչ էլ աշխատողներն են գործադուլ անում: Այսինքն՝ մենք, իհարկե, կարող ենք հրատարակել ձեր գործերը…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Բա՞յց…
ԽՄԲԱԳԻՐ – Բայց… Ձեր միջոցներով միայն: Այս տարվա պետական պատվերի ֆոնդերը սպառված են: Եվ վախենամ, որ հաջորդ տարվանը ևս…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Սպառվա՞ծ են:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Սպառված են:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Փաստորեն սպառված են:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Անվերադարձ սպառված են…
ՍԱՐՈՅԱՆ – (մի քանի վայրկյան լուռ նայելով Խմբագրի աչքերին): Իսկ ի՞նչ եք առաջարկում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Կարող ենք հրատարակել ձեր միջոցների հաշվին:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ի՞մ միջոցների:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, ձեր:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Դա նորմա՞լ է:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Նորից նույն բանը պիտի ասեմ: Մոռացեք հին ժամանակները: Հիմա քսանմեկերորդ դարի քսանականներն են: Մոտեցումները փոխվել են: Հիմա հեղինակներն իրենք են վճարում, որ իրենց տպագրեն: Մեզ դա, իհարկե, չի վերաբերվում:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Լավ է, որ չի վերաբերվում: Եվ ի՞նչ կարժենա տպագրությունը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ուրախացած առաջ է քաշում հաշվիչը): Քանի՞ օրինակ եք նախատեսում տպագրել:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Որքա՞ն է Հայաստանի բնակչությունը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Հայաստանի՞…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Աշխարհում քանի՞ մարդ է հայերեն կարդում:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Մի քանի միլիոն… Տարօրինակ հարց է…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Առաջին հրատակությունը անենք երեսուն հազար օրինակ: Հետո կտեսնենք:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (հազալով կանգնում է, նստում, կրկին կանգնում ու կրկին նստում: Մի բաժակ ջուր է խմում և խոր շունչ քաշում): Ինչքա՞ն…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ինչո՞ւ եք զարմանում: Ասացի արդեն և դուք լսեցիք:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Եկեք իրատես լինենք, պարոն Սարոյան ջան:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ես ամերիկյան միջավայրից եմ, ուստի իրատես եմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ուրեմն՝ եկեք սկսենք երեք հարյուրից:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Երեք հարյո՞ւր օրինակ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Ուզում էի ասել՝ երկու հարյուր:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Երկու հարյուր:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, հարյուրի չափ:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Հարյուր:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Հարյուրից հարյուր հիսուն: Լավ շնորհանդես կանենք… Մարդկանց կհրավիրենք:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Կանենք:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դե, նկատի ունեի՝ դուք կանեք, իսկ մենք ինչով կարող ենք՝ կաջակցենք…
Սարոյանը ոտքի է կանգնում, հագնում բաճկոնը և պատրաստվում դուրս գալու:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (նստած տեղից մի քիչ բարձրանալով): Գնո՞ւմ եք, պարոն Սարոյան:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Այո, երևի գնամ: Ես գնահատում եմ իմ ու ձեր ժամանակը և ժամավաճառ անելու ցանկություն չունեմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (տեղից ելնում, մոտենում է Սարոյանին): Մի փոքրիկ խնդրանք… Ըը… Մեր այս խոսակցության մասին խնդրում եմ շատ չծավալվեք… Դե, հասկանում եք…
ՍԱՐՈՅԱՆ – Մի՛ անհանգստացեք: Ես հասկանում եմ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (դադարից հետո): Իսկ ի՞նչ եք անելու:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ի՞նչ եմ անելու:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Այո, ի՞նչ եք անելու:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Ապրելու եմ ու գրելու եմ: Ես սիրում եմ կյանքը՝ ինչպիսին էլ որ նա լինի: Ուրախ, թե տխուր: Ես հավատում եմ մարդուն: Եվ ես հավատում եմ մարդու բարության հաղթանակին: Եվ գրելու եմ դրա մասին:
ԽՄԲԱԳԻՐ – Դա լավ է, բայց նկատի ունեմ՝ ինչպե՞ս եք դրամ վաստակելու:
ՍԱՐՈՅԱՆ – Լրագրավաճառությամբ: Կամ էլ հողագործությամբ՝ նռնենիներ այգում: Աստված մեծ է՝ մի դուռ կբացի: Բարին փնտրողը բարին էլ կստանա: Եվ Հրանտ Մաթևոսյանին բարևս կփոխանցեք, խնդրում եմ: Նրա սիրտն էլ իմի պես, երևի, լեռներում է, ոչ թե հոգնած գրասենյակներում: Մնաք բարով:
Սարոյանը դուրս է գալիս: Խմբագիրը նստում, նայում է այնտեղ, ուր քիչ առաջ Սարոյանն էր նստած: Կանգնում, Սարոյանի աթոռը տանում է նախկին տեղը: Նստում է, ձեռքն առնում համակարգչի մկնիկը: Հեռախոսազանգ:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (գտնում է թղթերի մեջ ծվարած ընկալուչը): Այո, այո… Ես եմ… Բոլորի պես… Եկավ, զրուցեցինք, գնաց… Դե, ի՞նչ ասեմ… Որոշակի հետաքրքրություն առաջացրեց, բայց նման գրողներ հարյուրներով ունենք, եթե չասեմ՝ հազարներով… Եթե երկու բառով՝ թույլ է, շատ թույլ: Լավ չի գրում: Դեռ աշխատելու և բացվելու շատ տեղ ունի: Մտքերը պարզունակ են, գաղափար չկա… Կարող ենք հրատարակել, բայց ոչ պետական պատվերով: Լավ… Լավ… Հասկացա… Այո: Եկել էր: Հրանտ Մաթևոսյանը: Նույն բանը՝ գյուղ, գյուղացիներ, ձանձրույթ, ոչխարներ… Կարճ ասած՝ «Շունը մարդու բարեկամն է» շարքից… Այդպես էլ ասացի՝ մեզ ասֆալտի գրականությունն է հետաքրքրում, պարոն Մաթևոսյան: Մեզ և մեր ընթերցողներին: Այո… Ձեզ էլ… Լավ օր եմ մաղթում: Շնորհակալ եմ:
Խմբագիրն ավարտում է խոսելը: Կանգնում է, ճմլկոտում ու մի քանի վարժություն անում ձեռքերով ու մատներով: Նստում է համակարգչի առջև, ձեռքն առնում մկնիկն ու տրամադրվում խաղալու: Հանկարծ ժպիտ է գալիս դեմքին: Առանց համակարգչից կտրվելու թափահարում է գլուխը:
ԽՄԲԱԳԻՐ – (ինքն իրեն ժպտալով): Վա՜յ, Սարոյան, Սարոյա՜ն…
Օգոստոս 2022 թ.
Երևան
